داهاتووی نەوت و سەرچاوەی داهات لە عیراقدا

دڵشاد تاڵەبانی


زۆربەی وڵاتان تەنها پشت بە یەك سێكتەر نابەستن و سەرچاوەی داهاتیان جۆراوجۆرە. عیراق  بە هەرێمی كوردستانیشەوە، سەرچاوەی داهاتی لە سەر نەوت وەستاوە و95 %ی داهاتەکەی  پێك دەهێنێت. بڕی هەناردەكردن و نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا داهات و بودجەی عیراق دیاریی دەكات، بەرزی و نزمی ئەویش كاری تێدەكات سەرباری گەندەڵی و بەهەدەردان و نەزانینی بەرێوەبردنی كاری دەرهێنان و هەناردەكردن و پاڵاوتن.
غازەكەشی سەدان ساڵە بە فیڕو دەڕوات و ساڵانە 18 ملیار مەترسێجا دەسووتێت و خەڵكی وڵات سودی لێ نابینن و هەناردەش ناكرێت. وڵاتان بە هەزاران مەترسێجا غاز هاوردە و ئەنبار دەكەن و بە بۆڕیی بەسەر ماڵاندا دابەش دەكرێت، كە چی لە عیراق و كوردستاندا كە وڵاتی نەوت و غازە، نەوەك ئەوە نەكراوە، بەڵكو زۆرجار قەیرانی نەوت و غاز سەر هەڵدەدات و نرخی بەرز دەبێتەوە.

سامانی نەوت و غاز لە عیراقدا
یەدەگی نەوت و غاز سنوردارە و رۆژێك تەواو دەبێت. ئەوەی زانراوە یەدەگی نەوتی عیراق دەگاتە  140 –150 ملیار بەرمیل نەوت، زۆربەشی لە باشوور و خۆرئاوای عیراقدایە و گوایە بەشی دەیان ساڵی تر دەكات.  
بە پێی  كۆمپانیای (بریتش بترۆلیوم) بێت، ئەنباری نەوتی جیهانی، گەر وەكو ئێستا بەرهەم بهێندرێت، بەشی 53 ساڵ دەكات. هەموو جیهانیش دەگەڕێن بۆ سەرچاوەی ئەلتەرناتیڤی تری وزە  كە شوێنی غاز و نەوت بگرێتەوە. ئەوكاتە یان ئیتر داوای لە سەر نامێنێت یاخود نرخی ئێجگار كەم دەبێتەوە،  بەمشێوەیەش عیراق دەكاتە یەكێك لە وڵاتە هەرە هەژارەكان، گەر لە ئێستاوە بنەما دانەنرێت بۆ سەرچاوەی تری داهات . تا جەنگی كەنداو لە عیراق سەرچاوەی داهاتی جۆراوجۆر هەبوون. پیشەسازی لە عیراق 18 % بەرهەمی نیشتمانی پێكدەهێنا، ئێستا ناگاتە 1 %، كشتوكاڵ 24 % بووە، ئێستا ناگاتە 5 %. 

وزەی نوێبووەوە
رەنگە لە داهاتویەكی نزیكدا وزەی نوێبووەوە (الطاقة‌ المتجددة) شوێنی بەرهەمەكانی نەوت وغاز و خەڵوزی بەردین بگرێتەوە، كە ئەوانە لە سەرچاوە سروشتییەكانەوە، وەدەست دەهێندرێن و هەمیشە لە نوێبوونەوەدایە و سەدانجار زیاترە لە پێداویستی مرۆڤ و هەرزانتریش دەكەوێتەوە و ژینگە دۆستیشە، وەك تیشك و گەرمی خۆرەتاو، با ، وزە و گەرمی ژێرزەوی، ئاو، وزەی ئەتۆم، هەروەها وزەی بایۆلۆژی لە پاشماوە و پاشەڕۆی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری. ئەوانە وەك سوتەمەنی، بۆ كارەبا و زۆر مەبەستی تریش بەكاردەهێنرێت. 
ئەو كاتە وڵاتانی خاوەن نەوت و غاز سەرچاوەی داهاتیان لە دەست دەدەن، تووشی كارەسات دەبن، گەر لە ئێستاوە بە ئەلتەرناتیڤی تر شوێنی نەوت و غاز  نەگرنەوە . تەنها لە عیراق خەمی ئەوەیان نییە. ئەو گۆڕانكاریە جیهانییە گەر ئێمەش نەیبینین، وا منداڵەكانمان دەیبینن و تووشی ئەو قەیرانە دەبن  و كاریگەرییە نەرێنیەكانی بەسەریاندا دەشكێتەوە.

کشتوکاڵ
عیراق دەتوانێت رووبكاتە سەرچاوەی تری داهات، گەر دڵسۆزی و شارەزایی هەبێت، لەوانە كشتوكاڵ، كە زەوی عیراق بە كوردستانیشەوە فراوان و بە پیتە و بۆ هەموو بەرهەمێك دەشێت، گەر پلان و پشتگیریی دەوڵەتی هەبێت. پیشەسازی ستراتیژیی  خۆراكی و بوارەكانی تر دەتوانرێت بە ئاسانی دامەزرێت و پێداویستیەكانی هەن، گەر كارەبا دابین بكرێت و دەوڵەت هاوكاری راستەقینە و دروستی وەبەرهێنان بكات و سەقامگیریی سیاسی هەبێت، لەبەرئەوەی ئەوە پەیوەستە بەو فاكتەرەوە و متمانە بوونی وەبەرهێنانی ناوخۆ و بیانی، تەنانەت پیشەسازیش  كە پەیوەندی بە نەوتەوە هەیە. 

سامانی سروشتی عیراق
عیراق  خاوەنی یەدەگێكی گەورەی كۆدی فوسفاتە ( زیاتر لە 10 ملیار تۆن) كە پاش مەغریب دووەمە لە جیهاندا  و یەكەم یەدەگی گۆگرد(كبریت)ی جیهانی هەیە . یۆرانیومیش لە خۆرئاوای عیراق هەیە، هەروەها سلیكۆن و شوشە، زێڕ، كوارتز و زۆر كانزای تر، لە سلێمانی و دهۆكیش (قوڕقوشم) هەیە، جبسومیش لە كەركوك و موسڵ لە ئەنبار و موسەنا ئەنبارێكی گەورەی دۆڵومایت هەیە كە مەزەندە دەكرێت بە 330 ملیۆن تۆن . 

گەشت وگوزار
گەشت وگوزار یەكێك لە سێكتەرە گرنگەكانە لە عیراق، گەر بە دروستی رێكبخرێت و دەوڵەت ئیدارە و چاودێریی بكات، لە كوردستان بۆ پشوو و ئاسودەیی، لە باشووریش گەشتوگوزاری ئاینی.
لە داهاتوودا ئەمانە جگە لەوەی دەبنە سەرچاوەی داهات، سەدان هەزار هەلی كاریش دابین دەکەن، كە ساڵانە زیاتر لە 170000 لە زانكۆكان خوێندن تەواو دەكەن و دەردەچن. بەڵام ئەم کارە خەڵكی پسپۆر، بیر فراوان و زۆر شارەزای دەوێت، بە خەڵكی ناشارەزا ناکرێت.