د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد
هەژموونی رۆشنبیری Cultural Hegemony ئاماژەیە بۆ رۆشنبیرییەکی باو و باڵادەست و بەهێز، لە دۆخێکی وادا رۆشنبیرییەکانی دیکە دەکەونە ژێر کاریگەریی ئەو رۆشنبیرییە باڵادەستەوە، مەرج نییە ئەم زاراوەیە هەمیشە هەڵگری مانایەکی نێگەتیڤ بێت، دەشێت هەژموونی رۆشنبیرییەکی کراوەو هیومانیزمانە، دەلالەتێکی پۆزەتیڤ ببەخشێت.
گۆڕانکاری لە ئاستی رۆشنبیریی و هەژموونی رۆشنبیریدا لەوانەیە ببێتە هۆکارێکی کاریگەر بۆ گۆڕینی نەک تەنها سەرخان بەڵکو هەموو سیستمەکان، لەوانە سیستمی بیرکردنەوە و جۆری ژیان و پەیوەندییەکان
وشەی هەژموون Hegemon لە بنەڕەتدا لە وشەیەکی یۆنانیی کۆنەوە وەرگیراوە، ئیگیمۆن Egemon، کە ئاماژەیە بۆ حوکمڕانی و سەرکردایەتیکردن، ئەم وشەیە ئەمرۆ لە گوتاری سیاسی و رۆشنبیریدا ئاماژەیە بۆ خۆسەپاندن و سانسۆرێکی توند کە تاکە کەسێک یان دامەزراوێک یان دەوڵەتێک، بۆ بەرژەوەندیی خۆی، دەیسەپێنێت، بۆ نموونە دەگوترێت ئەم دەوڵەتە یان ئەم حزبە هەژموونی خۆی بەسەر میللەتدا دەسەپێنێت، یان دەوڵەتێکی زلهێز لەرێگەی ئابووری و سیاسی و سەربازییەوە هەژموونی جیهانییانەی خۆی دەسەلمێنێت.
ئەم زاراوەیە لە کۆنتێکستی خۆرئاواییدا چەمکێکی فراوانتری وەرگرتووە کە سنووری سیاسەت و دەسەڵات تێدەپەرێنێت بۆ سنوورەکانی رەخنە و رۆشنبیرییە گشتییەکان، بۆ نموونە لە لێکۆڵینەوە کولتوورییەکانی مارکسیزم و (رەخنەی مارکسیزم)دا ئاماژە بۆ هەژموونی چینی باڵادەست دەکرێت بەسەر چینە بندەستەکانەوە، لە (خۆرهەڵاتناسی) و رەخنەی کۆلۆنیالیستی و (پۆست کۆلۆنیالیزم)دا ئاماژەیە بۆ هەژموونی وڵاتانی پیشەسازی و گەلانی پێشکەوتوو بەسەر وڵاتانی هەژار و گەلانی دواکەوتوودا، لە (رەخنەی فێمینیزم)دا ئاماژە بۆ سیستمی پیاوسالاری و هەژموونی پیاو بەسەر ژندا دەکات.
لەلای بیرمەندی مارکسیستی ئیتالی (ئەنتۆنیۆ گرامشی)، ئەم زاراوەیە چەمکە راستەوخۆ و سیاسییەکەی بەجێدەهێڵێت، لەمیانی پەیوەندییە مرۆییەکانەوە چەمکی «روانین بۆ جیهان و سروشت» دێنێتە ئاراوە کە لەسەرەتادا دەستەبژێرێکی رۆشنبیر برەو بەم چەمکە دەدەن بە ئامانجی ئەوەی «روانینی نوێ بۆ جیهان» شوێنی «روانینی کۆن» بگرێتەوە، روانینی جیهان WorldView بریتییە لەو مەعریفەیەی تاک و گرووپەکان تەفسیری جیهانی پێدەکەن، لەم رێگەیەوە هەوڵدەدرێت گۆڕانکاری لە هەموو ئاستەکاندا بخوڵقێنن نەک تەنیا لەئاستی سەرخستنی چینە چەوساوەکان و گەلانی ژێردەستە، بەڵکو لەئاستی رۆشنبیریشدا، واتە بایەخ بە رۆشنبیری و کولتوور و ئەدەبیاتی سەرجەم گەلانی دنیا بدرێت، رێگە بۆ کولتووری هیچ ئیتنییەک خۆش نەکرێت پرۆسەی هەژموونی خۆی بکات بەسەر کولتوورەکانی دیکەدا. ئەمە مانای وایە شێوازێکی دیکە لە گۆڕانی کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری دێتە ئاراوە جیاواز لەو شێوازە تەقلیدییەی مارکسیزمی تەقلیدی هەوڵی بۆ داوە، واتە مەرج نییە هەموو جارێ گۆرینی ژێرخان (ئابووری) ببێتە هۆی گۆڕینی سەرخان (کولتوور) وەک ئەوەی مارکسیزمی تەقلیدی باسی دەکات، گۆڕانکاری لە ئاستی رۆشنبیریی و هەژموونی رۆشنبیریدا لەوانەیە ببێتە هۆکارێکی کاریگەر بۆ گۆڕینی نەک تەنها سەرخان بەڵکو هەموو سیستمەکان، لەوانە سیستمی بیرکردنەوە و جۆری ژیان و پەیوەندییەکان.
هەژموونی رۆشنبیری لەم چەمکەی گرامشیدا دەبێتە مایەی گۆڕانکارییەکی سەرجەمگیر لەبواری سۆسیۆ_رۆشنبیریدا، واتە گۆڕانی بونیادی کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری پێکەوە. ئەگەرچی هێشتا گرامشی نەیتوانی لە قاڵبە تەقلیدییەکەی مارکسیزم بێتە دەرێ و پێی وابوو سەرخستنی چینێکی کۆمەڵایەتیی دیاریکراو و هەژموونی ئەو چینە، بەشێوەیەکی پتەو و ئۆرگانی، بەستراوەتەوە بە جۆرێک لە هەژموونی رۆشنبیری کە کۆمەڵێک رۆشنبیر رێگە بۆ ئەو سەرخستنە خۆش دەکەن. گرامشی لەم ئاستەدا دوو دامەزراو و دوو بواری گرنگ بۆ هەژموونی رۆشنبیری دەستنیشان دەکات، ئەو دوو دامەزراوەش بریتین لە (پەروەردە) و (راگەیاندن).
