ئەلبێر كامۆ و خەبات لە دژی خراپە و چەوسانەوە

خوێندنەوەیەكی فەلسەفییانە بۆ رۆمانی تاعون

ریچارد كامبەر
لە فارسییەوە: ئەكرەمی میهرداد

وتەیەک

رۆمانی تاعون یەکێکە لە بەرهەمە جوانەکانی نووسەر و فەیلەسوفی ناسراوی فەرەنسی ئەلبێر کامۆ. ئەم رۆمانە کامۆ  لە ساڵی 1947 نووسیویەتی، باسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی کۆلێرا دەکات لە شاری ئۆرانی جەزائیر. نووسەر لەرێگەی باسکردنی ئەو تراژیدییە گەورەیەوە کە رووبەڕووی  خەڵکی شارەکە دەبێتەوە، کۆمەڵێک پرسی گرنگی تر دەوروژێنێت لە پێش هەموویانەوە: خۆشەویستی، بڵاوبوونەوەی نەخۆشی تاعون، کاری پزیشک و نەخۆشخانەکان، ترس، مەرگ، داگیرکاری فەرەنسی لە  جەزائیر.  کۆمەڵێک پرسی گرنگیی تر.
 لە هەمووشی گرنگتر شێوازی نووسینی رۆمانەکەیە، کە زیاتر قاڵبێکی « بوونگەرایی و رەشبینی کافکایی» بەسەریدا زاڵە. دەتوانم بڵێم لە تەواوی جیهاندا، رۆمانی تاعون، لە هەموو بەرهەمەکانی تری ئەلبێر کامۆ زیاتر مایەی گرنگیی پێدانە. هەتا ئەمڕۆش کۆمەڵێک کتێب، لێکۆڵینەوە، وتاری هەمەجۆر لە بارەی ئەم رۆمانەوە نووسراوە، هەریەکە و لە سۆنگەی فیکریی و مەعریفی خۆیەوە شرۆڤە بۆ ئەم رۆمانە دەکات.
ریچارد کامبەر نووسەر و بیرمەند و مامۆستای زانکۆیە لە زانکۆی نیوجەرسی ئەمریکا، لەهەمانکاتیشدا کامۆناسێکی زۆر شارەزاییە چەندین کتێبی لە بارەوە نووسیوە، ئەمەی بەردەستان لێکۆڵینەوەیەکی کامبەرە، کە لەلایەن « ئەکرەمی میهرداد» لە فارسییەوە کراوە بە کوردی، تێیدا هەوڵی شرۆڤەکردنی رۆمانەکەی داوە، ئەمەش لە رێگەی شیکردنەوە و ئاشكراکردنی کۆمەڵێک کۆدی ناو رۆمانەکە. ئەم لێکۆڵینەوەیە بەرچاوڕوونییەکی باش بە خوێنەر دەدات لە بارەی ئەم رۆمانە گرنگەی کامۆوە. 

دۆسێ-ئەردەڵان عەبدوڵڵا

لە ساڵانی دوای جەنگی جیهانی دووەم، كامۆ بەو ئەنجامە گەیشت كە پەیداكردنی رێگاكانی خەبات لە دژی زۆرداریی و خراپە ئاسانترە لە بەدەستهێنانی رێگاكانی ئاڵوگۆڕی كۆمەڵگا بۆئەوەی بتوانین چاكە و خێرێكی زیاتر داهێنان بكەین. ئەو بەو ئاكامە گەیشت كە دڵ و مێشكی ئێمە (ئەگەر لە رەوشی سروشتیدا بن) گەواهی دەدەن كە مەرگ، رەنج، بێدادی، بەندایەتی، خراپەن و ژیان، خۆشبەختی، دادپەروەریی و ئازادی، خێر و چاكەن، لەبەرئەوە بەهەر ئەندازەیەك كە بتوانین دەبێت رێگربین لە مەرگ، رەنج، بێدادیی و ستەم و هەر بەو رێژەیەش دەبێت ئەم جیهانە بێ چارەسەرە بكەینە لانەیەكی باشتر، بەڵام كاتێك تێدەكۆشین فراوانتر لە سنووردارییەكانی مێژوو و ئەزموونمان بیربكەینەوە، بۆئەوەی سیستمێكی كۆمەڵایەتی نوێ و باشتر ئافەرین بكەین، دەكەوینە بەرامبەر ئەو مەترسییەی كە هەڵە و گومان بكەین لە كاروانی هەوڵ و خەبات لە پێناوی بڵاوكردنەوەی خێری بەدیهێنەری مەرگ، رەنج و بێدادیی و ستەم. سەرەنجام كامۆ دەگاتە ئەوەی كە ئێمە دەبێت بە هاوكاری و پشتیوانی بەرامبەر بەو خراپانە خەبات بكەین، بەڵام لە هەوڵەكان بۆ بەدەستهێنانی خێر و چاكە لە رێگای ئاڵوگۆڕی كۆمەڵگا، دەبێت هۆشیار بین لەوەی نە قوربانی بین و نە جەللاد.

قەشە پانلۆ نوێنەری دیدگایەكی دیكەی تەواو جیاوازی ئەخلاقی بوو، ئەو تاعون بە سزای خوا دەزانێت‌ كە بەسەر خەڵكی ئۆراندا هێناویەتی، چونكە بڕوا و دڵسۆزییان نەبووە و لە هەمان كاتیشدا رێگای رزگاربوونی ئەبەدیشیان نیشان دەدا

ئەم بیركردنەوەیە لە دوو ئاڕاستەدا شایانی گرنگیدانن، هەم لە گرنگی دڵنیابوون لە ئەخلاق و هەم لە ئاڕاستەی ئاگاداربوون لە ئاڵوگۆڕیی سیاسیی رادیكاڵ، ئەمەش بە مانای دڕدۆنگ بوونە بەرامبەر بەو ئاڵوگۆڕانە. ئەم بیرانە یادەوەریی دیدگا موحافەزەكارەكانی (ئەدمۆند برك)ی فەیلەسوفی ئێرلەندی بەریتانیین لە كۆتایی سەدەی هەژدە كە داكۆكی دەكرد لە بزاڤی سەربەخۆیی ئێرلاند و شۆڕشی كۆچبەرانی ئەمریكایی، بەڵام بەرامبەر شۆڕشی فەرەنسا نەیار بوو، جێگای سەرنجە كە دیدگاكانی بێرك تاڕادەیەك لەو بڕوا ئاینییە سەرچاوەی دەگرت كە پێی وایە،  خراپەكاری ناچارییە و توخمی مرۆڤ بە عەقڵ و حیكمەت ناتوانێت بە (كەمال و خێری تەواو بگات) نموونەی باڵای دیدگاكانی كامۆ سەبارەت بە خەبات لە دژی خراپە و چەوسانەوە لە رۆمانی (تاعون)دایە، كە بە قەڵەمی توانا ئەم بیرانەی نووسیوە، دیدگای كامۆ دەربارەی یاخیبوون و شۆڕش لە (مرۆڤی یاخی)دایە، كە هەڵبەت هێز و توانای تاعونی نییە و بەڵگەكانی پڕن لە كەوتن و هەستانەوە و پەرێشانی.

رۆمانێكی نواندن
تاعون رۆمانێكی نواندنە، لە روخساردا داستانی بڵاوبوونەوەی تاعونی لوكوانە لە شاری ئۆرانی سەر دەریای وڵاتی ئەلجەزائیر لە 16ی ئەپریل هەتا 19ی ڤێبراوەری ساڵی دواتر، لە ئاستی نواندندا، كۆمەڵێك پرس و هەڵبژاردنی ئەخلاقی (خەبات، هەڵاتن، خۆشەویستی، خۆپەرستی و ئیرەیی) دێنە مەیدان كە وا لە مرۆڤەكان دەكەن بیر لەوانە بكەنەوە، لە هەمانكاتی روبەڕوبوونیان بەرامبەر مەترسی و خراپەی گەورە و پێشبینی نەكراو، ناچاربن پەیامی هەریەك لەوان بكرێتە یەكێك لە رێگاچارەكان. مەترسی و خراپەی بەرجەستەكراو لە داستانی تاعوندایە، بەڵام بە ئاسانی دەتوانین خراپەكانی دیكەش ببینین یان جێگای مەترسی و خراپەی تاعون بگرنەوە، ئەو مەترسیی و خراپانەش بریتیین لە داگیركردنی ئەوروپا لەلایەن نازییەكان یان سەركوتی خەڵك بەدەستی دیكتاتۆرە تۆتالیتارەكانی (خۆیان).

کەسایەتییەکانی ناو رۆمانەکە
كەسایەتیی سەرەكی لەم رۆمانەدا (دكتۆر برنارد ریۆ)یە، پزیشكی ناو چینی كرێكار كە لە شاری ئۆران ژیان و كار دەكات. لە كۆتایی رۆمانەکەدا، ریۆ ئاشكرای دەكات كە ئەو وەكو كەسی سێیەم داستانەكەی گێڕاوەتەوەو دەڵێت ئەمەشی هەتا كۆتایی رۆمانەكە شاردۆتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت نەخشی شاهیدێك ببینێت كە رووداوەكانی ئەزموون كردووە. ئەم سەرنجە ئاوازێكی ئاوێتەیە لە نێوان رۆمان و دیدی رۆژنامەوانییدا كە لەگەڵ رووداوەكاندا بەردەوام بووە، بەڵام ئاشكراكردنی درەنگانی ئەم مەبەستە بۆ ئەوەیە كە گومانی خوێنەر دوابخات و كەمی بكاتەوە بەرامبەر ئەوەی كە خودی دكتۆر ریۆ نووسەری ئەم یاداشتانەیە و رەوشی بابەتی بوونی باسەكانی ریۆش بەرامبەر نەخشی خۆی بكاتە تابلۆیەكی سەرنج راكێشی ناو رۆمانەكە. ریۆ خۆی بە مرۆڤێك نیشاندەدا كە (بەرامبەر بێدادی ناڕازییە و مامەڵە و سازش لەسەر حەقیقەت ناكات)و لە تەواوی رۆمانەكەشدا هیچ شتێك روو نادات كە ئەم بانگەوازە رەد بكاتەوە.
ریۆ لە راستگۆییدا زۆر لە مۆرسۆ دەچێت، بەڵام بە پێچەوانەی مۆرسۆ كە خۆی خۆشدەوێ، مەبەستی خۆشیی و سەلامەتی خەڵكی دیكەی هەیە و پابەندیشە بە ئامانجی مرۆیی پیشەكەی، ریۆ نە خەیاڵییە و نە زوهد فرۆش، ئەو لاوازی ئەخلاقی نەخۆشەكانی و سنوورداریی پیشەكەشی باش دەناسێ. بەرپرسیاری پیشەكەی ئەو، خەباتە لە دژی ئازار و مەرگ-ئەگەرچی دەزانێ كە هەمیشە مەرگ سەردەكەوێ.
لەم دیدەدا ئەو هاو شێوەی سیزیفە، ئەم لێكچوونەش بەزیادبوونی مەرگ و زیانەكانی تاعون زیاتر و زیاتر بەرچاو دەكەوێ، ریۆ لەگەڵ ژان تارۆی هاوڕێی دەڵێ:
(باشە بۆ خوا باشتر نییە كە ئێمە باوەڕمان بەو نەبێت و بە هەموو تواناوە لە دژی مەرگ بجەنگین، چاو لە ئاسمان نەكەین كە خودا لەوێدا بێدەنگ دانیشتووە؟).
(بەڵێ، دەزانم بەڵام ئەمە نابێت بەمانای دەست شتن بێت لە خەبات).
(بەڵێ، بەڵگە نییە بۆ ئەوە، بەڵام ئێستا تەنها دەتوانین بڵێین كە ئەم تاعونە بۆ تۆ چ مانایەكی هەیە).
(بەڵێ، شكست لە دوای شكست هەتا ئەبەد) تاعون ل117-118
 بەڵام ریۆ لە سیزیف هەوڵی زیاتر دەدا، ئەو سەرەڕای بڕوابوون بە خۆی و رق و بێزاری لە خودایان، بۆ مانا بەخشین بە هەموو ساتەكانی ژیانی خۆی، هەوڵی بەردەوام دەدا، تا ئایندەی خەڵكانی دیكە درێژترو تۆزێك باشتر بكات.

دانایی و نەزانیی ئەخلاقی
ریۆ لەشیكردنەوەی دیدگای ئەخلاقی خۆی لەسەر تەوەری دانایی و نەزانی ئەخلاقی ئەم دڵنیا دەكاتەوە.
(بەشێوەیەكی گشتی، مرۆڤەكان زیاتر باشن نەك خراپ، بەڵام ئەمە پرسە گرنگەكە نییە، مرۆڤەكان كەم و زۆر نەزانن، بەهەمان كەم و زۆریش ئەو شتە هەیە كە ناویان خراپە و چاكەیە. گەورەترین خراپەی چارە نەكراوی ئەوان نەزانییە كە بڕوایان وایە هەموو شت دەزانن و هەر بۆیەش ئەو مافە بەخۆیان دەدەن كە بكوژن) تاعون ل20-21.
ئەم بڕوایە هاوشێوەی دیدی دوولانەی سوكراتە: 
-1 مرۆڤەكان هەمیشە ئەو كارانە دەكەن كە بە بڕوای خۆیان باشن.
-2 ئەوانەی كە چاكە دەناسن كاری باش دەكەن. 
لە راستیدا، ریۆ پاش ئەوەی بەراوردی نێوان كاری گروپەكانی فریاكەوتن لەگەڵ كاری مامۆستایاندا دەكات، كە منداڵان  فێری ئەوە دەکەن کە دوو كۆی دوو دەكاتە چوار، ئەو هانی هەمووان دەدات كە دەبێت لە دژی تاعون هەرچەندمان بۆ دەكرێت، خەڵك رزگار بكەین و سەرەنجام دەڵێت: (ئەمەش حەقیقەتێكی ستایشی نییە، بەڵكو گونجاو بوو)، بەڵام ئەوەی كە ریۆ رۆشنی ناكاتەوە ئەوەیە كە خەڵك چۆن دەزانن كە ئەمە (خێر) و (چاكە)یە.

  لە تاعوندا مرۆڤی خراپەكاری تیانەبوو، هیچ باسێكیش دەربارەی سیاسەت نەبوو، بەڵام كەسایەتیی زۆری دیكەش هەن كە دەتوانن بنەمایەك بۆ بەراوردی ئەخلاقی و چاكەكاریی هیومانیزمی بۆ خودای ریۆ و تارۆ بەدەست بهێنن، لەوانە و لە هەموویان بەرچاوتر، ریمۆن رامبەر و قەشە پانلۆ بوون

سێ کەسایەتی گرنگیی تر
هەر لە سەرەتاوە سێ كەسی دیكەش بڕیاران داوە كە هاوڕێ لەگەڵ ریۆ بەرامبەر ئازار و مەرگ بجەنگن. ژان تارۆی ناڕۆشن و بەگومان كە بەرپرسیاریی گروپەكانی فریاكەوتنە، جۆزیف گران، كارمەندی لاواز و نووسەر دوای ئەوەی شەوانە دێت و ئامار و زانیارییەكان یاداشت دەكات، دكتۆر كاستل، پزیشكی بە تەمەن و بە ئەزموون، كە هەوڵدەدات سیرەمێكی كاریگەر دروست بكات بۆ نەهێشتن یان چارەسەری تاعون، ئەگەرچی هەریەك لەم چوار كەسانە خاوەنی روخسار و لایەنی قارەمانین، بەڵام تارۆ لەناویاندا تەنها كەسە كە قارەمانی، بە هۆشیارییەوە كردۆتە ئامانجی خۆی (یان هەروەكو خۆی پێی خۆشە ناوی بنێت پیرۆزی).
هەندێكجار، تارۆ لەو قارەمانە گەڕۆك و مەزنە ئەمریكییانە دەچێت كە دروست لە ساتێكی ناخۆشدا بە سواری ئەسپ فریاری خەڵك دەكەون و لە بەرامبەر دوژمنی ترسناكدا بەرگری لەوان دەكەن. تارۆ چەند هەفتە پێش ئەوەی تاعون بڵاوبێتەوە هات بۆ شاری ئۆران، لە هۆتێلێكی گەورە ژوورێكی بەكرێ گرت، یەكسەر بازنەیەك لە ئاشناییانی پەیدا كرد. ئەگەرچی لاو بوو، بەڵام درامەتێكی باشی لە كارەكەی نەبوو، هیچ كەس نەیدەزانی خەڵكی كوێیە و چ شتێك ئەوی گەیاندۆتە ئۆران، كاتێك تاعون تەشەنەی كرد، تارۆ نەخشەیەكی بۆ گروپەكانی فریاكەوتن داڕشت بۆئەوەی كارە پێویست و سەختەكان بۆ رێگری لە تاعون ساز بدەن. ریۆ بە ئەوی گوت، بەختی زیندوومانەوەت یەك بە سێیە، بەڵام تارۆ شانێكی لە قاندو داستانی شارێكی ئێرانی گێڕایەوە كە لەوێ تەنها مردوو شۆرێك لە تاعون رزگاری بوو.
تارۆ كە بەڕێوەبەری گروپەكانی فریاكەوتن بوو وەكو پزیشكان و پەرستاران و زیاتریش لە دژی تاعون و نەهێشتنی خەباتیكرد. شورو شەوقی، لە هیچ رەوشێكدا كەمی نەكرد، سەرەنجام خۆشی تاعونی گرت و مرد.

تارۆ 
تارۆ، دوو سێ مانگ پێش مردنی، لەگەڵ ریۆ باسی رابردووی خۆی گێڕایەوە و وتی، لە خێزانێكی دەوڵەمەند بوو و باوكیشی دادیار بوو، لە نەوجەوانیدا هەموو بەهرەو ژیانی خۆشی هەبوو كەمرۆڤ دەیخوازێ، دایك و باوكی زۆر میهرەبان بوون، خۆشی زۆر زیرەك و لە لای كچان جێگای سەرنج بوو، هیچ گرنگییەكی نەدەدا بەنەریت و دیدە ئەخلاقییەكان.
رۆژێك باوكی لەگەڵ خۆی بردی بۆ دادگا، باوكی بە كەوای سوورەوە بینی كە پڕ بەدەم خوازیاری حوكمی مەرگ بوو بۆ تاوانبارێك. ئەگەرچی تاوانبارەكە كەم و زۆر دانی بە تاوانەكەیدا نابوو، بەڵام تارۆی لاو، رقی هەستا لە دیمەنی ئەو حكومەتەی كە تاوانباری بێچارەو ترساوی بە مەرگ حوكمدا. پاشان ئاشووبگەرێكی سیاسیی و ئەندامی رێكخراوێكی نێونەتەوەیی لێدەرچوو كە ناوی گروپەكەی نەبرد (لەوانەیە رێكخراوێكی كۆمۆنیستی بێت) ساڵەها لە گۆشە و كەناری ئەوروپا خەریكی سیاسی بوو و تەواوی ژیانی لە هەوڵی ئەوەدا بوو كە ئەو كوشتنە (پاساودارانە) پەسەند نەكات كە لەلایەن ئەو ئەنجام بدرێن، تا ئەوەی رۆژێك لە هەنگاریا بینەری لەسێدارەدانی پیاوێك بوو كە لەلایەن دەستەیەكەوە ئاگری تێبەردرا.
ئەم هەستە ترسناكە هەمیشە لەودا بێدار مایەوە و پەیمانی بە خۆیدا (هەرگیز كارێك نەكات راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، بەڵگەو بێ بەڵگە، هۆكارێكی مەرگی كەسێك بێت یان هەوڵی كەسانی دیكە بسەلمێنێ كە كەسێك بەدەستی مەرگ دەسپێرن)، تاعون ل228-229.
تارۆ بەردەوام دیدگای ئەخلاقی خۆی بە چەمكە تیۆرییەكان رۆشن دەكردەوە و بڕواكانی بەو شێوەیە بوو كە هەموو گرفتارییەكانمان لەبەرئەوەیە كە بە زمانێكی رۆشن و راشكاو نادوێین، دەبێت هەمیشە چاودێریی ئەوەبین كە رۆشن و راستگۆ قسە بكەین و كار بكەین. بە ریۆی گوت، لە جیهاندا سێ دەستە مرۆڤ هەن، جەللادان، قوربانییەكان و چارەسەر سازان، لەبەرئەوەی دەستەی سێیەم زۆر كەمن، بۆیە تەواوی هەوڵی بۆ ئەوەیە كە لایەنی قوربانیان بگرێت و هەرگیز بكەری كوشتنی مەبەستدار نەبێت. بەڵام تارۆ ئامانجی باڵاتریشی هەبوو: ئومێدی وابوو لە رێگای (هاودڵی)ییەوە بە ئاشتی بگات و هیوای ئەوەبوو (قەدیسێكی بێ خودا) بێت، تاعون ل230.
ئەگەرچی ئەم ئامانجانە لە تاعوندا شیكاریی و رۆشنی بەخۆوە نەبینی، بەڵام لەباری لۆجیكەوە دەتوانین گریمانەی ئەوە بكەین، كە ئامانجەكان دەبێت پابەندبن بە ئاسایشی كەسانی دیكە و فراوانتر بێت لە كار و پیشەكان، لە كرداردا، تارۆ دەیخواست قەدیسێكی بێ خودا بێت، گۆشە و كەناری جیهانی تەی كرد بۆ ئەوەی قوربانیان بدۆزێتەوەو لە هاوكاریی و كۆمەكیان كەمتەرخەمی نەكات.
بەڵام ریۆ لە شوێنی خۆی مایەوە و لە هەوڵی ئەوەدا بوو كە هاوسەنگی ژیانی تایبەتی و پابەندبوونی بەردەوامی لە دژی مەرگ، بپارێزێ.
لە تاعوندا مرۆڤی خراپەكاری تیانەبوو، هیچ باسێكیش دەربارەی سیاسەت نەبوو، بەڵام كەسایەتی زۆری دیكەش هەن كە دەتوانن بنەمایەك بۆ بەراوردی ئەخلاقیی و چاكەكاری هیومانیزمی بۆ خودای ریۆ و تارۆ بەدەست بهێنن، لەوانە و لە هەموویان بەرچاوتر، ریمۆن رامبەر و قەشە پانلۆ بوون.

لە سەردەمی بڵاوبوونەوەی تاعون (داگیركردن یان كارەساتەكانی دیكە) زۆرینەی خەڵك هەموو توانای خۆیان تەرخان دەكەن بۆ خۆپاراستن و پارێزگاری خێزانەكانیان، هەوڵدەدەن ژیان (ئاسایی) بێت و خەونەكانی ئایندەیان بێ تاعون بێت

رامبەر
رامبەر رۆژنامەوانێك بوو كە لە فەرەنساوە هاتبوو بۆئەوەی راپۆرتێك دەربارەی هەلومەرجی ژیانی نالەباری عەرەبەكان لە ئۆران بنووسێت، كاتێك تاعون بڵاوبۆوە و شاریان گەمارۆدا و رێگاكانیان بەست و رێگاشیان بەرامبەریش نەدا شارەكە بە جێ بهێڵێت. ئەوەی مایەی عەزابی رامبەر بوو، سەرەڕای ناخۆشی ژیان و مەترسی شاری تاعون، دابڕانی بوو لە هاوسەر و مەعشوقەكەی پاریس (كامۆ، لە سەردەمی داگیركردنی پاریس كە لەوێ‌ دەژیا، لە دوای هێرشی هاوپەیمانان بۆ باكووری ئەفریقا، لە هاوسەرە تازەكەی» فرانسین» دابڕا بوو). رامبەر لە ئۆران بێگانە و نامۆ بوو، هیوای قەدیس بوونیشی نەبوو، بە هەموو هەوڵ و فێڵەكان سواڵی ئەوەی دەكرد تا بتوانێت بە قاچاخ لە شار دەرباز بێت و لەم مەنفایە رزگاری بێت. 
رامبەر لە گفتوگۆیەكی توندو تەڵخدا لەگەڵ ریۆ و تارۆ وتی:»من باوەڕم بە قارەمانی نییە، دەزانم قارەمانی ئاسانە و دەشزانم كە قارەمانی دەتوانێت‌ مەرگبار بێت. ئەوەی بۆ من گرنگە ژیان و مردنە لە پێناوی كەسێكدا كە خۆشمان دەوێت.»تاعون،ل 149. ریۆ ناڕازی بوو لەم قسانە و ئەوەی كە جووڵێنەر و هاندەری ئەوە قارەمانی نییە، بەڵكو شەرەفی مرۆییە، بەڵام لە هەمانكاتدا وتی: «هەڵەی ئەوە نەكەیت كە عەشق بخەیتە پێش شتەكانی دیكە.»تاعون.ل150.
ئەوەی ریۆ و (كامۆ) بڕوایان پێیەتی، لە روخساردا ئەوەیە كە دەستبردن بۆ كارێك لە عەشق بۆ یەك كەس، بە هەمان ئەندازەی دەستبردن بۆ كارێك لە هاودڵی بۆ رەنج و ئازاریی مرۆڤایەتی شەرەف و پێشوازی هەیە.
بەڵام بەرامبەر قسەكەی ریۆ باش تێنەگەیشت و بە تانەوە وتی: «گومانم لەوەیە كە تۆ شتێكت نەبێت لە دەستی بدەی» لە دوای رۆیشتنی ریۆ، تارۆ بەرامبەری وت، كە ژنە نەخۆشەكەی ریۆ سەدەها كیلۆمەتر لەوبەری دەریا لە نەخۆشخانەیە. بەیانی رۆژی دواتر، رامبەر داواكاری ئەوەی كرد كە لەگەڵ ریۆ كار بكات. سەرئەنجام رۆژێك هۆكاری هەڵاتنی رامبەر پەیدابوو، بەڵام ئەو تا ئەو كاتەی كە گەمارۆی ئۆران نەما لەو شارە مایەوە. لە كۆتایی رۆمانەكە، رامبەر بە عەشقەكەی دەگاتەوە، ریۆ كە ژنەكەی مردبوو، لەگەڵ خۆی پرسی: ئەگەر بیتوانیایە بە ژنەكەی شادبێتەوە، رەنگ بێت نەمردایە؟

قەشە پانلۆ
قەشە پانلۆ نوێنەری دیدگایەكی تەواو جیاوازی ئەخلاقی بوو، ئەو وەكو ئاوگوستینۆسی پیرۆز، بڕوای بەوە بوو، كە هەموو خراپەكارییەكانی رووی زەوی سەرچاوەیان لە تاوان و سزای دادپەروانەی گوناهەكانە و خوداوەند بەردەوام خراپە دەگۆڕێت بە چاكە. ئەو تاعون بە سزای خوا دەزانێت‌ كە بەسەر خەڵكی ئۆراندا هێناویەتی، چونكە بڕوا و دڵسۆزیان نەبووە و لە هەمان كاتیشدا رێگای رزگاربوونی ئەبەدیشیان نیشان دەدا. 
پانلۆ لە ئامۆژگاری یەكەمدا دەربارەی تاعون، لە نێوان خۆی و گوێگرانیدا هێڵێكی جیاكەرەوەی كێشا. ئەو هەمیشە دەیگوت ئەو كەسانەی كە شایانی ئەوەن خوداوەند، بێ ئەوەی لە دڵیدا بخوازێت، تاعونیان بۆ دەبارێنێ‌ و لە قسەكانیدا بەو كەسانەی دەوت «ئێوە» : «مەرگەسات بەسەر ئێوەدا هاتووە، برایانی من ئێوە موستەحەقی ئەم موسیبەتەن».تاعون ل 86-87.
پانلۆ لە جیاتی هاودەردی لەگەڵ ئازاری دراوسێكان، بە حەق و ناحەق ئەوانی سەرزەنش دەكرد و دەیگوت، تاعون ئەو رەحمەتەیە لە بەرگێكی دیكەدا. داوای لە گوێگرانی دەكرد كە»شادبن» و بڵاوبوونەوەی تاعون لە سەدەكانی پێشوو لە حەبەشەی وەسف دەكرد كە مەسیحییەكان تووشی نەبوون و خۆیان لە لێفەی قوربانییەكان دەپێچا بۆ ئەوەی دڵنیابن كە تاعون دەگرن و دەمرن. دەیگووت: (هەڵبەت ئێمە بەم كارە شێتانە و شەیدایانە نەسیحەتی ئێوە ناكەین، بەڵام بەهەرحاڵ، ئەم نموونەیە بۆ ئێمە پەند و عیبرەتی تێدایە). قەشە پانلۆ بەهەمان ئاواز ئامۆژگارییەكانی بە كۆتایی گەیاند: (قەشە پانلۆ هەرگیز پێش ئەمڕۆ، رەحمەتی خودا و ئومێدی مەسیحی هەست پێنەكردووە كە ئێستا بۆ هەمووان ئاشكراو دراوە).
چەند هەفتە دواتر، تارۆ داوا لە پانلۆ دەكات كە پەیوەست بێت بە گروپەكانی فریاكەوتن و پانلۆش پەسەندی كرد، پانلۆ خۆی تەرخان كرد بۆ فریاكەوتنی بیمارانی تاعون لە نەخۆشخانەكان، ئەو جێگایەی كە مەترسی تووشبوونی زیاترە لە هەموو جێگاكانی دیكە. لە یەكێك لە زیندووترین دیمەنەكانی رۆمانەكەدا، پانلۆ و ریۆ پێكەوە هەوڵی رزگاركردنی گیانی منداڵێكی تووشبوویان بینی بەهۆی سیرەمی تازەی دكتۆر كاستل، سیرەمەكە كاریگەریی نەبوو، منداڵەكەش هێواش هێواش بە ئازارێكی سەختەوە گیانی سپارد، پانلۆ زۆر هەوڵیدا كە دیدگای هاوبەش لەگەڵ ریۆ پەیدا بكات بۆ روبەڕوبوونەوەی ئەم تراژیدییە، بەڵام ریۆ پێی گوت كە ناتوانێ ملبدات بە پێشنیاز و نەخشەیەك بۆ ژیانی ئەم دنیایە كە لەوێدا منداڵان بەئەشكەنجە دەمرن.
بەڵام هێشتا زەمینەیەك هەیە بۆ ئەوەی پانلۆ دووەمین ئامۆژگاری خۆی بگۆڕێت و بە دەنگێكی نەرم و بەبڕوای كەمترەوە لەناو خەڵكدا وتاریداو ئەمجارە لەجیاتی وشەی (ئێوە) وشەی (ئێمە)ی بەكارهێناو بەئامادەبووانی گوت: هێشتا بڕوای بە ئامۆژگاری پێشوو هەیە، بەڵام دەزانێ كە ئاخاوتن و بڕاواكانی بێبەری بوون لە چاكە و ئیحسان سەرەنجام دەیگوت دیارییكردن و تێگەیشتنی خێر و چاكە ئاسان دێتە بەرچاو، بۆ نموونە بە ئاسانی دەزانین بۆچی مێبازییەكانی دۆن جوان بە جەهەننەم دەسووتێ، بەڵام هەندێك رووداو هەن، وەكو مەرگی منداڵان، كە سەختترە لە تێگەیشتنی مرۆڤ، تا ئەوكاتە ئامۆژگاری پانلۆ ئاسایی دیار بوو، بەڵام لە ناكاو ئاڕاستەی قسەكانی بەرەو شتێك وەرچەرخاند كە یادەوەریی باسەكانی برایانی كارامازۆنی دۆستۆیفسكی بوون.
دەیگوت، دەزانێت كە بڕوا بوون بەوەی كە مەرگی منداڵان بەخۆشبەختی ئەبەدی بەهەشت پاداشت دەدرێتەوە، ئارام بەخشە، بەڵام دڵنیا نییە لەوەی كە خۆشبەختی بەهەشتی بتوانێت ئازار و رەنجی مرۆڤ پاداشت بداتەوە، دەیگوت لە جیاتی ئەوەی كە بە شوێن ئەم قسانەدا بڕۆین، پێم باشە بڕوا بە جەستەی ئەشكەنجە دراوی مەسیح بهێنم و دەیگوت لەم كاتانەدا مرۆڤ یان دەبێت هەموو شت پەسەند بكات یان هیچ پەسەند نەكات، رۆشنتر بڵێم، مرۆڤ یا دەبێت بڕوای بەوە بێت كە هەموو شت جیلوەی عیشقی خوداوەندە، یان دەبێت دەستبەردا لەهەوڵەكانی مەسحی بوون.
لەدوای ئەم ئامۆژگارییانە، قەشەی پیر، بە قەشە لاوەكەی گوت كە پێكەوە وازیان لە كڵێسا هێنا: (پانلۆ زۆر لەوە زیاتر كە توانای قسەكردنی هەیە، گڕگرتوو بوو) قەشەی لاو بەنهێنی دەیگوت پانلۆ لە هەوڵی نووسینی پەیامێكی جەسوورانەتردایە، كە ئەم پرسیارە پێشنیاز دەكات، كە ئایا ئەوە كارێكی لۆجیكییە قەشەیەك داوای یارمەتی و چارەسەر لە پزیشك بكات؟
چەند رۆژ دواتر كە پانلۆ نەخۆش دەكەوێت و تابۆی بكرێت سەبر دەكات و بە پزیشك ناڵێت، سەرەنجام بانگی ریۆ دەكات بۆ چارەسەر، ئەو دەبەن بۆ بیمارستان و لەوێ گیان دەسپێرێ و خاچیش لەناو دەستیدایە. پێشتر ریۆ بە تارۆی گوتبوو: هیچكەس لە جیهاندا بڕوای بەخودای باڵا نییە، تەنانەت پانلۆش، چونكە هیچكەس خۆی ناسپێرێ بە دەستی؟، بەڵام پانلۆ پێچەوانەی ئەمەی سەلماندو خۆی بەدەستی خودا سپارد.
ئاكامە سەرەكییەكانی ئەم رۆمانە چیین؟ 
یەكەم سەرەنجام ئەوەیە، كە تاعون و جەنگ دووبارە و چەند بارە سەر هەڵدەدەنەوە. یەكەمینجار لەواژەی (تاعون) لەم رۆمانەدا دێت، ئەوكاتە بوو كە ریۆ دەیگوت: (لە مێژوودا، تاعون وەكو جەنگ بەزۆری روویانداوە، بەڵام تاعون و جەنگیش هەمیشە مرۆڤ خافڵگیر دەكەن).
ئەم قسەیە راستە. زۆربەی خەڵك یان تاعون و جەنگیان لەبیرنەماوە، یان ئەگەر لەبیریشیاندا بێت بڕوایان وایە كە هی رابردوون، ئەمڕۆ ژمارەیەكی زۆر كەم دەزانن كە ئەنفلۆنزای ساڵانی (1918-1919) زیاتر لە 20 ملیۆن كەسی لەجیهاندا كوشتووە، لەوانیش كەمتر هەست بەوە دەكەن كە نەخۆشی تازەی سەردەم و بڵاوی (ئەیدز) دەتوانێت زیاتر لەم ژمارەیە بكوژێ، بەپێی ئاماری تا (1999) (18.8)ملیۆن كەس بە ئایدز مردوون و (43.8) ملیۆن كەس موبتەلای ئەم نەخۆشییەن.
سەرەنجامی دووەم: ئەوەیە كە لە سەردەمی بڵاوبوونەوەی تاعون (داگیركردن یان كارەساتەكانی دیكە) زۆرینەی خەڵك هەموو توانای خۆیان تەرخان دەكەن بۆ خۆپاراستن و پارێزگاری خێزانەكانیان، هەوڵدەدەن ژیان (ئاسایی) بێت و خەونەكانی ئایندەیان بێ تاعون بێت، تاعون ناتوانێت و ناخوازێت بڵێت كە ئەم خۆپاراستن و خۆپەیڕەوییە شایانی رق و بێزارییە، ئەوەی رۆمانی (تاعون) دەخوازێت بیڵێت ئەوەیە، كە ژمارەیەكی زۆر كەمن ئەوانەی ئامادەن واز لە ژیان و خۆشی خۆیان بهێنین و ئەمەش بەدەرە لەوەی كە بڕوا و ئایدیۆلۆژی هاوبەشیان لەگەڵ كەسانی دیكە هەیە یان نا، بەڵام لەخەباتی دژ بەخراپەی هاوبەش یان باو پەیوەست دەبن بەو كەسانە یان بەو قوربانییانە.

ئەوەی رۆمانی (تاعون) دەخوازێت بیڵێت ئەوەیە، كە ژمارەیەكی زۆر كەمن ئەوانەی ئامادەن واز لە ژیان و خۆشیی خۆیان بهێنین و ئەمەش بەدەرە لەوەی كە بڕوا و ئایدیۆلۆژیای هاوبەشیان لەگەڵ كەسانی دیكە هەیە یان نا، بەڵام لە خەباتی دژ بە خراپەی هاوبەش یان باو، پەیوەست دەبن بەو كەسانە یان بەو قوربانییانە

 سەرەنجامی سێیەم: ئەوەیە كە ئەوانەی كە پێ دەخەنە ناو رێگای خەباتەوە هەرگیز ناتوانن بزانن كە هەوڵەكانیان یان تۆڵەكانیان ئایا سوودێكی هەیە یان نا. تاعونەكان دروست بەهەمان شێوە تەواودەبن كە چۆن دەستپێدەكەن.
ئەوەی كە دەبێت لێی دڵنیابین تەنها ئەوەیە، كە زاڵبوون بەسەر تاعون و شێوەكانی دیكەی خراپە و مەترسی هەرگیز پەیگیرو كۆتایی نین!

سەرچاوە:
 ریچارد كامبر، فلسفەی كامو، ترجمەی خشایار دیهیمی، انتشارات گرح نو، چاپ دوم 1387، ل ل161-175