مارلین كنعان
و: عەبدوڵا مەحمود زەنگنە
لە كتێبە نوێكەیدا «گرێی دیموكراسی لە بنەڕەتی قەیرانی نیولیبرالیزمدا» لە بڵاوكراوەكانی دەزگای»غالیمار»ی پاریس،ساڵی 2024، مارسیل غوشێ باس لە پرۆژەكەی دەكات، كە لە چەند ژانرێك پێكاهاتووە بۆ شیكاری ئەو قەیرانەی تووشی سیستەمە دیموكراسییەكانی ئەم سەردەمەی ئەوروپا بە گشتی و فەرەنسا بەتایبەتی هاتووە. پرسیار لە رۆڵی بونیادە كۆمەڵایەتییەكان و جیهانگیری دەكات لەو قەیرانەدا لەڕێی لێكدائاژنینی»گرێكانی» كۆمەڵگە لیبرالییەكانی خۆرئاواوە، كە بەلای زۆرێك لە بیرمەندانەوە لە پێكدادانی ئاراستە نیولیبرالی و جەماوەرییەكاندا كورت كراوەتەوە.
دوای بیركردنەوەی لە سەرهەڵدانی دیموكراسی وەك سیستەمی سیاسیی بە مانای رێزگرتن لە ویست و ئازادیی گەل لە بڕیاردان لەو سیستەمە سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و بەشدارییە تەواوەی لە هەموو لایەنەكانی ژیانیدا دەبێ هەیبێت، تیۆرێكی گشتی لە بارەی ئەو سیستەمەوە دێنێتە ئاراوەو لە دیدێكی فەلسەفییەوە مێژوویەك بۆ سەدەی بیست دادەنێت.
بەلای غوشێوە، رەگوریشەكانی ئەم قەیرانە دەگەڕێتەوە بۆ زیاتربوونی ئەو خوددژییەی نێوان هەردوو بنەمای دیموكراسی و لیبرالیی، بە واتای خودگەریی ئازادانەی تاك كە یاسا و دامەزراوەكان دەیپارێزن. ئەو خوددژییە نوێیەش جێگەی هەماهەنگی و گونجانێكی گرتۆتەوە پێشتر لەنێو هەردوو بنەماكەدا هەبووە، بەڵام ئەمڕۆ بەهۆی گواستنەوەی پێوەری سەروەری لە گەلەوە بۆ دەستی تاك كە بۆتە سەنتەر و تەوەری كاری سیاسی، تووشی داخوران بووە. ئەمەیە وایكردووە غوشێ بڵێت: بزاڤە دیموكراسییەكان كە پێشتر لە جێی سنووربەزاندنەكانی حكومەتە ستەمكارە دەسەڵاتە رەهاكان دامەزران، لەمڕۆدا تووشی هەمان ململانێی وەستانەوە هاتوون، لە دژی سنووربەزاندنە یاساییەكانی تاك كە بەرەو كۆنترۆڵكردنی سیاسەت دەڕوات.
لەو كتێبەدا، مارسیل غوشێ جارێكی تر ئەو موشتومڕە دێنێتەوە مەیدان و هەندێك ناویان ناوە»دیكتاتۆرییەتی دادگاكان» و كاریان گەیشتووە بەوەی، دەسەڵاتی دادوەری، لە خۆرئاوادا لە چوارچێوەی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكاندا سنوور ببەزێنن كە بنەمایەكی زۆر گرنگی سیستەمی دیموكراسیی لیبرالییە. كەواتە سەرچاوەی یاسا لە سیستەمی لیبرالیی هاوچەرخدا چییە دوای ئەوەی لە دین و شەریعەتەكانی جیابوەوەو پەیمانی كۆمەڵایەتیی ئازادانەش بووە تاكە زەمانەتی هاووڵاتیبوون لە دەوڵەتی مەدەنیدا؟ هەروەها دەبێ سەرچاوەی یاسا لە كۆمەڵگەیەكی سیاسییدا لە خودی پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكەوە سەریهەڵداوە لەچیدابێت؟ ئایا كۆئەنجامی تەوافوقە لە نێوان ویستە خودییەكانی ژێرسایەی بەرژەوەندییە بەرتەسكەكاندا، یان گوزارشتە لە ناوەڕۆكی عەقڵانیی چەسپاوی بەها دەستەجەمعییە هاوبەشەكان؟
لەكتێبەكەیدا،مارسیل غوشێ بە درێژی باس لەو سیناریۆیە دەكات کە دیموكراسیی ئەوروپیی بەم دۆخە گەیاندووە
هزری لیبرالیزم
هەریەك لە جۆن لۆك و تۆماس هۆبز و رۆسۆ، لە هزری هاوچەرخی لیبرالیزمدا ئەم پرسیارانەیان كردووە، غوشێ هەمان پرسیار دەكاتەوە، بەڵام لە گۆشەنیگای پەیوەندیی یاسا و لە دەلالەتی مافە بنچینەییەكانەوە بە سیاسەتەوە، وەك رێوشوێنێكی سەروەریی ئازادانە بە كاروباری گشتییەوە. لەكاتێكدا هەندێك پێیانوایە یاسا قەڵغانی پاراستنی سنووربەزاندنی دەسەڵاتە سیاسییەكانە، كەسانی تریش وایدەبینن كاری یاسایی بە كردەیی تێكەڵی كاری سیاسی كراوە، بۆیە تایبەتمەندیی نەهێشتووە، تەنانەت لیبرالیزمیش بێتوانا بووە لە پاراستنی پێگەی سیاسیی لە دەلالەتیدا وەك سیستەمی حوكمی بڕیاردەر و بۆتە تەنها ئامێرێك بۆ بەجێگەیاندنی حوكمەكانی دادگا، یان بۆتە هێزی بەڕێوەبردنی ئابووریی دەرامەتە گشتییەكان.
كتێبەكەی غوشێ قسە لەمجۆرە تەڵەزگانە دەكات و بازنەیەكی نوێ دەخاتەسەر نووسینەكانی پێشووی، دەكرێت لەمیانەوە رووداوە سیاسی و نێودەوڵەتییەكانی ئێستامان بخوێنینەوە. لە ساتەوەختی بڵاوكردنەوەی لێكۆڵینەوەكانییەوە، غوشێ بایەخیداوە بە قۆناغێكی یەكلاكەرەوەی مێژووی ئەوروپا، تێڕامانی خۆی هەبووە لە بونیادی دیموكراسییە هاوچەرخەكان كە پێیوایە وەلانراون، هەروەها گرنگیی داوە بەو سیستەمە مرۆییەیش، کە شەرعیەتی لە گەلەوە وەرگرتووە، بەدەستپێك لە چەمكی ئەو تاكە ئازادەی مۆدێرنێتە هێنایە مەیدان. بەمجۆرە كتێبەكەیشی دیدی خۆیەتی بۆ ئەو رووداوانەی لە ئێستادا بوونەتە دیمەنە سیاسییە دیموكراسییەكەی جیهان بە گشتی. غوشێ دەڵێت: مرۆڤ لەگەڵ هاتنی دیموكراسیدا خەونی بە جیهانێكەوە بینی خۆی حوكمی خۆی بكات، بەڵام زۆری پێنەچوو بۆی دەركەوت كۆنترۆڵكردنی ئەو جیهانە زۆر زەحمەتە، لە هەوڵی مێژوویی ساتی سەرهەڵدانی دیموكراسی و دۆزینەوەی بنچینەكانیدا لە كۆمەڵگەی خۆرئاوایی یان ئەویتریشدا، بۆی دەركەوت كە شۆڕشی راسەتەقینە لە سەدەی15وە تاكۆتایی سەدەی18، بریتیبوو لەوەی کە تاك لە سیستەمێكدا سەربەخۆیی بەدەستبێنێت و رەهەندە سیاسی و یاسایی و مێژووییەكان پێكەوە كۆبكاتەوە، گەرچی لەگەڵیدا كۆمەڵێكی زۆر كێشەیش دێنە ئاراوە کە قورساییان خستۆتەسەر دیموكراسییە خۆرئاواییەكە، كە دەبێت بۆ تێگەیشتن لێیان، چەمكی ئازادی پێچەوانەی پاشكۆیەتی دیاریبكرێتەوە.
ئازادی دژی پاشكۆیەتییە، پاشكۆیەتییش پشتبەستە بە ژێربارخستنی مرۆڤ بۆ یاسایەكی باڵا لە دەرەوەی ئەودا جێگیربووەو رەفتارەكانی كۆنترۆڵ دەكات. ئازادی لە كۆمەڵگە خۆرائاواییە هاوچەرخەكاندا مەرجێكی یاسایی و پێناسەی تاكە لەمیانەی مافەكانییەوە كە دەبێتە سەرچاوەی پەیوەندییەكانی بە خەڵكەوە. لە پاشكۆیەتیدا، ئەو پەیوەندییەی مرۆڤەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، پێشتر لە دەرەوەی دەسەڵاتی خۆیاندا بووە، دەسەڵاتیش لە قەوارەیەكی باڵاترەوە بەسەریاندا دەدرا، رەفتارەكانی تایبەت بە پەیوەندیی نێوان هەردوو رەگەز بێت یان ئەوانەی پەیوەندن بە خێزان و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیشەوە، پێشتر دەستنیشاندەكران، بەڵام وەلاخستنی دین لە كۆمەڵگە، تاكی خستە نێو خوددژیی ئەم شێوازەوەو ناچاری كردووە پەیوەندیی بەخودی خۆیەوە پێكبهێنێتەوە. بۆیە مارسیل غوشێ ئاماژە بەوە دەدات كە گەورەترین ململانێ لەمڕۆدا، لە توانای مرۆڤدایە لەوەی دەسەڵاتی بەسەر ژیانی تایبەتی خۆیدا هەبێت بێئەوەی بزانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو دەسەڵاتەیدا بكات، هەروەك ئازادیی سیاسیشی زۆر بەڕوونی لە سیستەمە دیموكراسییەكەدا بەرجەستە دەبێت، چونكە دیموكراسی بەلای ئەوەوە، داننانە بەو مافە تاكە كەسییانەی هەموو دەسەڵات و یاساییەكیان لێ بەرهەم دێت. بەڵام كاتێك دەبینین، دۆخە دیموكراسییەكە لەمڕۆدا زۆر زەحمەتە، چونكە هەموو ئەوانەی پێشتر لە رەفتاری تاكدا دەستنیشان دەكران ئێستا بوونەتە كاری كەسێتی.
ئەمەیە وایكرد غوشێ چەمكی»گوتاری پێچەوانەی ئەو جۆرە دیموكراسییە بە گوتاری باو» دابڕێژێت بەرهەمی ناتەبایی نێوان داننان بە مافەكان و ناڕەزایەتیی تاكەكانە دوای ئەوەی بڕیارێك دەردەكرێت نەگونجاو بە ڕێبژاردەكانی. لەبارەی جیاوازییەشەوە دەڵێت: چەندە ئازادی لە داڕشتنی چوارچێوەی هاوبەشدا زیاتر بێت، هێندەش ئەو چوارچێوە هاوبەشە، دەبێتە مایەی نائومێدیی ئەوانەی لەدیارییكردنیدا بەشدار دەبن.
خوددژییە کەلتورییەكان
بەلای غوشێوە دیموكراسیی رێگەی بە خوددژیەكانی نێوان تاكەكان داوە، هەمیشە لە دژی یەكتربن بەهۆی جیاوازیی راوبۆچوون و رێبژاردەكانیانەوە، ئەمەش دەسەڵات دەخاتە بەردەم بەر زەحمەتی كۆنترۆڵكردنی دژ یەكبوونەكانیان كە نەتوانێت زەمینەیەكی هاوبەش بێنێتە ئاراوە. ئەو دۆخە دیموكراسییە قەیراناوییە، بەهۆكاری بەناچاری ژیانی تاكەكان لەگەڵ كەسانێكدا جیاوازن لێیان، دواجار دەگات بەنائومێدكردنیان. بۆیە غوشێ بەداخە لە نائامادەیی بنەمای واقیعبینی لە مەیدانە سیاسییەكەی سەردەمدا. بەلایەوە پەنابردن بۆ ئەو بنەمایە لەلایەن سیاسەتمەدارانەوە بە نەبوو دادەنرێت، پەیماندانیش بەوەی دەتوانن یەكلایی بكەنەوەو ناشتوانن، زمانی سیاسەتی سەردەمە، جگە لەوەی لایەنێك لە لایەنەكانی قەیرانی دیموكراسی، دوورخستنەوەی ئەم رەهەندە، ئاكاری و فیكرییەیە، ئەگەرچی بنەمای واقیعبینی لەسەرووی دۆخە ئابوورییەكەیشەوە بێت، لەوێنەی بنچینەی»ملكەچی و پاشكۆیەتیدا»بەرجەست بووە.
دوای وردبوونەوەش لەو قەیرانە سیاسییە قووڵەی كۆمەڵگە لیبرالییەكان پێیداتێدەپەڕن، غوشێ جەخت دەكاتەوە لەوەی یەكێك لە كێشە هەرە گەورەكانی دیموكراسیی خۆرئاوایی، هەستكردنی جەماوەرە بە جیابوونەوەو دووركەوتنەوەی دەسەڵاتداران لە هاووڵاتییان بەهۆی کارنەکردن بە بنەمای واقیعیبوون لە دامەزراوەكاندا، چونكە ژیانی سیاسیی دیموكراسییانە، هەموو مانایەكی لەدەستداوە و خۆرئاوا لە سیستەمی دیموكراسیی كەسانی نادیموكراسیدا دەژی، چونكە میتۆدی كاركردنیان لە بری واقیعیبوونی سیاسیانە، تەنها میتۆدی هەڵبژاردنە بۆ گەیشتن بەدەسەڵات، بۆیە جەخت لەوە دەكاتەوە پرسی چۆنێتی پەیڕەوكردنی ئەو دەسەڵاتە لە سیستەمی سیاسیی خۆرئاواییدا بەردەست نییە، ئەوەی ئەم قەیرانەشی قووڵكردۆتەوە، زیاتربوونی جیهانگیریی لیبرالیزمی نوێیە كە رێگری لە پێكهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی، یان دەوڵەتێكی جەماوەریی ئەوتۆ دەكات توانای كۆنترۆڵكردنی چارەنووسی دەستەجەمعییان هەبێت. كەواتە دیموكراسی لە قەیراندایە و لە هەردوو بەری زەریای ئەتڵەسیدا دەبێ پرسی جەماوەری و نەتەوەیی و دەسەڵاتگەری لە دژی نوخبەی ئەو لیبرالیزمە جیهانییە بوەستنەوە، لەكاتێكدا بۆشاییە كۆمەڵایەتییەكان فراوانتر دەبن، پێكدادانەكانی نێوان ئەزموون و پێشبینیكردنەكانیش لەنێوان ئەوانەدا توندتر دەبێت، دەتوانن بچنە مەودا جیهانییە نوێكە و ئەوانەی لە شوێنە لۆكاڵییەكانیاندا ئابڵووقە دراون، هەموو ئەمەش بەهۆی كارەساتێكی ژینگەییەوە دروست دەبێت، بەڵگەی بێتوانایی دەستەجەمعییە لە ئەستۆنەگرتنی بەرپرسیارێتی.
واقیعی دیموكراسی
لەكتێبەكەیدا، مارسیل غوشێ بە درێژی باس لەو سیناریۆیە دەكات دیموكراسیی ئەوروپیی بەم دۆخە گەیاندووە. تێزەكەیشی لەسەر ئەو هزرە بونیادناوە كە جیهانگیری تەنها بەرهەمی وەرچەرخانە ناوخۆییەكانی ئابووریی سەرمایەداری نییە، بەڵكو دەرەنجامی ئەو وەرچەرخانەیە بەر بونیادی سیاسی و یاسایی و مێژوویی كۆمەڵگە خۆرئاواییەكان كەوتووە، چونكە كرانەوەی مەودا نیشتیمانییەكە و رێكخستنی لە بارەی مافە تاكە كەسییەكانەوە، وێڕای ئایندەبینیی تاكەكان رووەو داهاتوو لەسەر حیسابی پەیوەستیی تەقلیدییەوە بە رابردوەوە، ئەمەیە مەودا جیهانییە بازاڕگەرییەكەی دروستكردووە، ئەم بونیادە سیاسییە نوێیەیش، بەرهەمی هەمان ئەو بزاڤە درێژخایەنەیە مرۆڤی خۆرئاوایی لە رێكخستنی ئایینی دوورخستەوە بۆ پەنابردنی بە رێكخستنێكی مرۆیی جیاواز. بە مانایەكی تر، دەرچوونی كۆمەڵگە خۆرئاواییەكان لە بونیادە دینیە تەقلیدییەكان، تواناكانی ئازاد كرد، بەڵام لەهەمانكاتدا جیهانێكی نوێی سەراسیمەكەری فەراهەمهێنا، قەیرانەكانی لایەنێكی زۆر شپرەزكاری دیموكراسییەكەی بەرهەمهێناوە، چونكە هۆكاری قەیرانی دیموكراسیی ئێستا ئەوەیە، لەسەر ئەو بنەمایانە نییە پێشوازیی لێدەكرێت، بەڵكو لەسەر شێوازی ئیشكردنێتی كە هۆكاری نائومێدی و دابەشكردنی قووڵی نێوان گەلانە.
سەرچاوە: سایتی ئیندیپێندنت
