بەهای ژن لە شیعرەكانی تاهیربەگ دا

پ.د.مهاباد كامیل عەبدوڵڵا*


هەموو لەسەر ئەوە كۆكین كە خۆشەویستی، پێداویستییەكی حەتمیی مرۆڤە، هیچ مرۆڤێك بەبێ‌ خۆشەویستی ناتوانێت لە ژیان بەردەوام بێت، چونكە حاڵەتێكی رۆحییە و پەیوەست نییە بەهیچ بارودۆخ‌ و بەرژەوەندییەكی خودییەوە. لە سەرجەم قۆناغەكانی شیعردا، كەم تا زۆر خۆشەویستی ئامادەیی هەیە، بەڵام بە شێوازی جیاواز، خۆشەویستیی ژنیش بابەتێكی خورتییە لە شیعردا. 
لەم باسەدا بەهای ژنم لە شیعرەكانی تاهیربەگ -دا هەڵبژاردووە، چەمكی بەها واتای باشتر و جوانتركردنی ئەو كەرەستە ماددی ‌و مەعنەوییانەیە كە لە دەوروپشتی مرۆڤدا هەن. بەها بە ژیانی مرۆڤەوە پەیوەستە، هەمیشە كۆمەڵگە بڕیار لەسەر بەهادارکردنی كەرەستەكان دەدات، لێرەدا ئاماژە بەو بەهایانە دەدەین لای شاعیر. كەلتور و رۆشنفكریی كۆمەڵگەكان، بەهای كەرەستەكان دەنرخێنن، واتە سیستمی بەها لەلایەن كەلتورەوە دروست دەكرێت، تاكەكانیش پەیوەستن بەو كەلتورەوە. سیستمی بەها رەنگدانەوەی كۆی گشتیی تێڕوانینە رۆشنبیریی‌ و فكرییەكانی كۆمەڵگەیە.
لێكۆڵینەوە لە شیعر دەمانگەیەنێتە ئەو راستییەی، لە هەموو قۆناغەكانی ژیاندا بە شێوەیەك لە شێوەكان باس لە خۆشەویستیی ‌و ئەوین كراوە، ئەوەش پەیوەستە بەو سۆز‌ و خۆشەویستییەوە كە بۆتە هەوێنی لەدایكبوونی شیعر. لە شیعری كلاسیكیی كوردیدا زیاتر ئەم بابەتە بەرچاو دەكەوێت، بەڵام بە هیچ جۆرێك باس لە ئازار‌ و ناخۆشیی ژن نەكراوە، بگرە ژن وەك سەرچاوەی ئازاری ئەوان وێناكراوە. ئەم بابەتەش لەوەوە نەبووە كە هەستیان بە چەوساندنەوە نەكردبێت، بەبەڵگەی ئەوەی باس لە چەوساندنەوەی چینێك دەكات بە دەست دەرەبەگ‌ و پیاوی دەسەڵاتدارەوە ‌و باسی كێشە كۆمەڵایەتییەكان كراوە. ئەوەی باس نەكراوە حاڵی ژنان بووە لەو سەردەمانەدا، لەكاتێكدا ژنان لە سادەترین ماف بێبەش بوون. هەرچەندە لە زۆربەی دێهاتەكانی كوردستاندا ژنان شانبەشانی پیاوان كاریان كردووە‌ و رەنجیان كێشاوە‌ و لە كێڵگەکاندا خەریكی كاری كشتوكاڵ بوون، بەڵام لە شیعری شاعیرانی كلاسیكدا باس نەكراوە.
تاهیربەگ وەك شاعیرێكی سەردەمی خۆی، پەیوەست بووە بە رێبازی شیعری سەردەمەكەی خۆیەوە كە رێبازی كلاسیكییە. وشەی بێگانە(عەرەبیی‌ و فارسی) لە شیعرەكانیدا بە روونیی دیارە‌، هەروەها یەكێتیی بابەت‌ و زۆربەی شیعرەكانی لێكچوواندنە‌ و لە ناوەڕۆكی بابەتەكانیشیدا بابەتی ئاینیی بوونی هەیە، وەك چۆن زۆر جار ناوی حەزرەتی یوسفی هێناوە، واتە شاعیر بەئاگابووە لە بابەتە ئاینییەكان. لەكۆتایی سەرجەم شیعرەكانیشیدا نازناوی خۆی بەكارهێناوە.
پیاهەڵدان بە بەژن‌ و باڵای ژناندا‌ و بێ‌ مەیلیی ‌و دڵڕەقیی ‌و بێوەفایی ژن، مۆركی دیاری شیعرەكانییەتی.
تاهیربەگ خۆشەویستەكەی نەك لە هەموو كەس پێ‌ جوانتر بووە، بەڵكو لە گوڵیش بە جوانتری زانیوە. بەهای ژن لە شیعرە كلاسیكییەكاندا بەوە لێكدەدرێتەوە كە شاعیر ناتوانێت بە ئاسانیی ژووانی لەگەڵ ببەستێت‌ و بیبینێت، ئەمەش خۆشەویستیی بێ سنوور‌ و پاكڕاگرتنی ئەو پەیوەندییەی نێوانیان نیشان دەدات كە خۆشەویستەكەی دەستەمۆنییە‌ و ئاماژەیە بە بەرزڕاگرتن‌ و پیرۆزیی خۆشەویستییەكەیان، چونكە كۆتایی شیعرەكانی نەگەیشتنە بە خۆشەویستەكەی.
لەم باسەدا چەند نموونەیەكی شیعری شاعیر شرۆڤە دەكەین. لە شیعری(جانی جانان)دا، شاعیر كاریگەریی شیعرێكی (مستەفا بەگی كوردیی) لەسەرە كە دەقئاوێزانە. ژیان ‌و خۆشیی شاعیر بەندە بە یارەکەیەوە، كە نەخۆشە و ئەگەر یارەكەی بێت بۆلای ئەوا چارەی دڵ ‌و جەرگ‌ و هەناوی پەیوەستە بە هاتنی ئەوەوە. كاتێک ئەو نایەت ژیانی ئەمیش لە ناخۆشیدایە، هەمیشە لێی دەپاڕێتەوە و خۆی دەستەودامێنی دەكات كە بێت بۆلای، تەنانەت دەگاتە ئەوەی خۆشەویستەكەی بە لوقمانی حەكیم ناو دەبات‌ و پێی دەڵێت:

دوور لە باڵای نەونەمامت، زامی جەرگم تازەیە
وەك عەرەب سەدجار دەخیلەك، زووبە لوقمانم وەرە

لەم بەیتەدا دیارە كە عاشقەكەی زۆر گەنج‌ و جوانە‌ و برینەكەی ئەمیش تازەیە‌، بە زمانی عەرەبیی لێی دەپاڕێتەوە وەك پزیشكێك بێت بۆلای، بۆئەوەی زامی جەرگی چارەسەر بێت. لە كۆتایی دێڕەكەدا دەڵێت:

گەر دەپرسی حاڵەتی من بۆ فیراقت پێت بڵێم؟
هەر وەكو «تاهیر» هەمیشە دیدەگریانم وەرە

دەڵێت‌ ئەگەر لە حاڵم دەپرسی، من هەمیشە بۆ دووریی تۆ دەگریم. لە كۆتایشدا هەر دەڵێت: وەرە، بۆ دووریی تۆ دەگریم و ئەمجارەش دەڵێتەوە: وەرە. ئەم شیعرە لە دووریی ‌و دابڕان ‌و بێهودەییدا‌ یارەكەی بە قاتل‌ و بكوژی عەشقەکە و عاشق ‌و بە غەدار‌ و دڵڕەق ناوی دەبات، هەرچەند دەڵێت وەرە فریامبكەوە، بەڵام سوودی نییە.
لەو شیعرەدا کەباسی (تابووری موژە) دەکات، وەك شاعیرانی تری كلاسیك خاڵەكانی‌ و زوڵفی چواندووە بە تاریكیی شەو ‌و لێوی بە بەردی بەنرخی لەعل ‌و چەندین چوواندنی تری بەكارهێناوە و دەڵێت:

ئەی پەرتەوی رەنگت وەكو رەنگی هەمەڕەنگە
خاڵت بە مەسەل زوڵفی سیاهت، شەوەزەنگە

تاهیربەگ خۆی بە دێوانە چواندووە كە لە دووریی خۆشەویستەكەی بەبێ‌ مەی‌، مات‌ و خامۆش‌ و مەستە. ل 39.
لە شیعری(تیری موژە)دا، ناونیشانی شیعرەکە خۆی لە خۆیدا ئاماژەیە بۆئەوەی كە برژانگەكانی بوون بە تیر بۆ تاهیربەگ و ئەوە دووپات دەكرێتەوە كە یار دڵڕەقە‌ و ئەمیش كوژراو‌ و سووتاو ‌و قوربانیی دەستی یارەكەیەتی. ئەگەر دروست بێت وشەی (یار) بەكاربهێنرێت، چونكە یار وشەیەکە بۆ نێوانی دوو كەس كە خۆشەویستی یەكتربن، بەڵام عەشقەكەی تاهیربەگ یەك لایەنەیە، لەو بەیتەدا كە دەڵێت‌:

لە ئاهم گەر بسووتێ‌ ئاسمان باوەڕبكەن ئەمشەو
ئیتر یاران، چ باكێكم لە ساردیی فەسڵی زستانە

ئەم لە ناخیدا سووتاوە، لەوانەیشە ئاسمان بەو گڕەی شاعیر بسووتێ‌، گرنگ نییە بۆی با زستان بێت، خۆ تاهیربەگ هەمیشە سووتاوە‌ و گڕ لە گیانیایەتی. 
لە كۆتایی شیعرەكەشیدا دەڵێت پزیشكەكانم با چارەسەرم نەكەن، با لە رۆژی حەشرا عالەم بزانێت كە شەهیدی تیرەی موژەگانی یارەکەیەتی، واتە شاعیر بڕوای بە زیندووبوونەوەی رۆژی حەشریش هەیە.
لە شیعری(وەسڵی یاران)دا دیسان باس لە تامەزرۆیی بەیەكگەیشتن دەكات، كە هەمیشە بەختی ئەم باش نەبووە دووریی ‌و بەیەكنەگەیشتن بەشی شاعیرە ‌و دین تاوانبار دەكات، كە پڕیەتی لە جەفا‌ و نائومێدیی و شتەكان بۆ ئەم پێچەوانە دەبنەوە. ئەوەتا گوڵ هاوڕێی دڕكە و گەنج هاوڕێی مار ‌و گەیشتن بە یار شیرینە، بەڵام هیجران ‌و دووریی تاڵ‌ و ترش‌ و توونە. شاعیر گلەیی لە بەختی خۆی دەكات كە خزم ‌و دۆستانی شادن، بەڵام ئەم مات‌ و مەلوولە بە بۆنەی خۆشەویستەكەیەوە.
 (كەعبەتەین بەخت) لە شیعرەکەی تاهیربەگدا بە ئەلف ‌و بێی كوردیی نووسراوە، بەڵام (كەعبەتەین) ‌و كەعبەكانی بەخت لای ئەم بەخت لە كەعبەی ئیسلام‌ و خۆشەویستەكەیدا دەبینێتەوە و دەڵێت: لە هیچ کامیاندا بەختی نەبووە، دیسان ناڵە‌ و فوغان بەشیەتی لە دڵڕەقی‌ و بێ‌ مەیلیی یار و خۆی وەك دێوانە ‌و مەجنون دەناسێنێت، پێی دەڵێت وەرە با وەك قەوس و قەزەح پێكەوە دانیشین تۆ بە سوخمەی ئاڵ ‌و سەوز ‌و منیش بە رەنگی زەردەوە، دیسان خۆی خەمبار ‌و رەنگ زەرد پیشان دەدات.

یەك نەفەس چاكی نەهێنا كەعبەتەینی بەختەكەم
شەش دەرم گیراوە مەشغوڵم بە دەستی نەردەوە

دەڵێت: هێندەی هەناسەدانێكیش كە چەند چركەیەك دەخایەنێت بەختم باش نەبووە، هەر شەش دەرگاكەم لێگیراوە‌ و تەنها بەدبەختی بەشمە. بە پەیامبەر دەڵێت كە زوو بڕوات‌ و دەردی دڵێ‌ بەیارەکەی بگەیەنێت،  هێندە لێی دەپاڕێتەوە، دەگاتە ئەوەی پێی بڵێ‌ نازی پاپوجەكانیشت لەسەرسەرم بە تەپوتۆزیشەوە.
یەكێك لە شیعرە جوانەكانی تاهیربەگ (شەمعی رووخسار)ە، كە رووداوێكی واقعییە، گوللە بەر پەنجەی کەوتووە. لەم شیعردا لێوی یارەكەی خونچەیە ‌و شیرینە، هەمیشە گوڵ ‌و شەكری لێ دەبارێت ‌و پێ دەچێت سەری سوڕمابێت لە قسە‌ و گفتوگۆی خۆشەویستەكەی، بۆیە لێكچواندنەكانی لە جۆری پەسەندە ‌و خۆشەویستەكەی لە مانگ‌ و خۆر پێ جوانترە، لەبەرئەوە دەڵێت:

عیلاجی دەردی ئیشقی خونچەی لێوی شەککەرباری
گوڵ و شەککەر دەبارێنێ بە حەققەت نوتقی گوفتاری
فەلەك زانی كە دەشكێ‌ رەونەقی بازاڕی مانگ ‌و خۆر
شكاندنی پەنجەكەم تا من نەنووسم وەسفی رووخساری

لەم دێڕە شیعرەدا دەڵێ‌ فەلەك كە زانی شاعیر شیعرێك دەنووسێت، خۆشەویستەكەی زۆر جوانتر لە مانگ ‌و خۆر پیشان دەدات، بۆیە پەنجەی شكاندووە، تا مانگ‌ و خۆر رەونەقیان نەشكێت‌ و بازاڕیان وەك خۆی بمێنێت.

بە غەمزەی نیم نیگاهی سەد دڵی بێچارە مەحبووسە
لە بابل خوێندوویە ئەفسوون دووچاوی بێچووە عەییاری

بابل ئاماژەیە بە شوێنی خوێندنی تایبەت، بۆیە پێی وایە یارەكەی هێندە عەیارە، سەد دڵی بێچارەكردووە. بە شوعلەی شەمعی رووخساری دەسووتێ‌ دڵ وەكو قەقنەس و پەروانە، کەواتە شاعیر شارەزای ئەفسانەكانیش بووە، كە قەقنەس باڵندەیەكە چەند بسووتێت زیندوو دەبێتەوە، دڵی ئەمیش چەند بسووتێت بە تینی رووخساری یاری هەر زیندوو دەبێتەوە.

وەكو یوسف ئەگەرچی موشتەری وەستاوە، سەف دەر سەف
وەكو «تاهیر» نییە ئەمڕۆ بە جان ‌و دڵ خەریداری

شاعیر بابەتی ئایینیی كردووە بە كەرەستەی شیعرەكانی، كە چۆن خەڵك بۆ كڕینی یوسف ریزیان بەستبوو، بۆ خۆشەویستەكەی ئەویش چەند خەڵك ریز ببەستن كەسیان وەك ئەم مشتەری نین، چونكە ئەو بە دڵ‌ و گیان كڕیاری خۆشەویستەكەیەتی.

* سەرۆكی پێشووی زانكۆی هەڵەبجە