عوسمانییەكان بۆچی تیلگرامیان هێنایە خانەقی ؟

راپۆرتی: کوردستانی نوێی خانەقی
كاتێك عوسمانییەكان عیراقیان داگیركرد، خانەقی خرایە سەر ویلایەتی شارەزوور، پێگەی ستراتیژیی شارەكە و هاوسنووریی لەگەڵ ئێراندا، گرنگییەكی زۆری بۆ عوسمانییەكان هەبوو، لەڕووی كۆكردنەوەی زانیاری و گەیاندنی بەزووترین كات، بۆیە بیریان لە دانانی سیستمی تیلگرام کردەوە و  دەستبەجێ شوێنێكیا لە شارەكەدا هەڵبژارد و فەرمانگەیەكیان تێدا کردەوە بەناوی تێلخانە، کە بە توركی پێیان دەوت: پۆستەچی. خودی وشەی تێل ئاماژەیە بۆ ئامرازێكی تەلەفۆنی، شارەزایان و مامۆستایانی شارەكە زانیارییە مێژوویەكانیان لەسەر چۆنیەتی دامەزراندنی تێلخانە و بوون بە گەڕەك و ژیانی كۆمەڵایەتی و پێكهاتەكانی دەخەنەڕوو.

دووەم فەرمانگەی پەیوەندیی بووە 
مامۆستا نیهاد خەیات كە بەرێوبەری رادیۆی خانەقیشە، لەبارەی چۆنیەتی دروستبوونی گەڕەکەكەوە دەڵێت: «كاتی خۆی گەڕەك نەبووە، لە سەردەمی عوسمانییەكاندا ویستیان فەرمانگەی پۆستە بكەنەوە، لەبەرئەوەی خانەقی هاوسنوور بوو لەگەڵ ئێراندا، شوێنێكی ستراتیژی و گرنگ بوو، بۆیە فەرمانگەیەكیان كردەوە بەناوی پۆستە لە ساڵی 1875،  مەبەستیان گەیاندنی زانیاری و پەیوەندی بووە لەگەڵ ناوچەكانی تری عیراق و وڵاتانی تر بەتایبەتی ئەو شوێن و وڵاتانەی عوسمانییەكان فەرمانڕەواییان تێدا کردووە».
وتیشی: عوسمانیەكان بۆ یەكەمجار فەرمانگەی پۆستەیان لە بەغدا كردەوە، دوای بەغدا راستەوخۆ هاتن لە خانەقی كردیانەوە، واتە تەنها لە دوو شاری عیراقدا هەبووە، بەغدا چەقی ململانێكان و پایتەختە، خانەقییش ناوچەیەكی سنووریی و ستراتیژی بوو.
چۆن گەڕەكەكە دروست بوو ؟
مامۆستا نیهاد باسی لەوەشكرد: ئەو ناوچەیەی كە فەرمانگەی پۆستەی تیابوو، بەرە بەرە ماڵ لەدەوروبەری دروست دەکرا، بۆیە بەهۆی ئەوەوە زیاتر ناوی ناوچەكەیان بەتێل خانە دەهێنا، تا ژمارەی ماڵەكان زیاتر دەبوو ئەو وشەیە زیاتر زەق دەبووەوە، بۆیە دواجار ئەو ناوەی بەسەردا بڕا.
وتیشی: دواتر مزگەوتی  مستەفا بەگ کرایەوە، كە بەناوی مستەفا بەگی باجەڵانەوە ناونرا، كەیەكێك بوو لە كەسایەتییە ناودارەكانی خانەقی، تەنانەت دەشڵێن تەرمەكەی لەناو ئەو مزگەوتەدا نێژراوە، كە دەكەوێتە پشتەوەی حسێنیەی گەورە.
فەرمانگەكە چ كاریگەرییەكی هەبوو؟ 
لەبارەی گرنگی فەرمانگەی پۆستەوە، مامۆستا نیهاد وتی: عوسمانییەكان زۆر سوودیان لەو فەرمانگەیە بینی، بۆ نموونە بۆ لایەنی بازرگانی و بەهێزكردنی توانای ئابووری، هەروەها بۆ لایەنی ئاسایش و گەیاندنی زانیاری سەربازی بەكاریان دەهێنا، تەنانەت بۆ پەیوەندیی نێوان وڵاتان، بەتایبەتی ئێران و روسیا، ئەمە وایكرد كارەكانیان بەخێرای بڕوات و ئەركیان ئاسانتر بێت بەپێی توانای ئەو سەردەمە.
سەردەمی حكومەتی  پاشایەتی
دوای ئەوەی حكومەتی پاشایەتی عیراق هات و عوسمانییەكان لەعیراق نەمان، ئەو فەرمانگەیە پێشكەوتووتر بوو، فەرمانگەی پۆستە چەندین ئەركی جێبەجێ دەكرد، گەیاندنی نامە و هاتوچۆی نامە، هەروەها بروسکە و بەشێك لە نامەكان لەرێگەی شەمەندەفەری خانەقییەوە بۆ بەغدا و ناوچەكانی تر دەچوو، دواتر لەساڵی 1950  لەبەرامبەر ئەو بینایەی تێلخانە بینایەكی تر كرایەوە كە فەرمانگەیەكی ئەلیكترۆنی گەیاندن كرایەوە، چەند فەرمانبەرێكی تێدا دامەزرێنرا. 
سێیەم گەڕەك خانەقییە
مامۆستا محەمەد ئەحمەد شارەزای مێژوو، لەبارەی تێلخانەوە دەڵێت: دوای گەڕەكەكانی جەلەوە و گەڕەكی جامع، كەڕەكی تێلخانە دروستبووە لەناو شاری خانەقی، واتە سێیەم گەڕەكی شارەكەیە.
لەبارەی ساڵی دانانی تێلخانەكەشەوە وتی: 1863 لەلایەن ئیمپراتۆری عوسمانییەوە دانراوە، کە زۆر  كاریگەریی لەسەر ناوچەكە هەبووە و چەندین سوودی بۆ عوسمانییەكان هەبووە.
فراوانبوونی گەڕەكەكە 
بەپێی توێژینەوەی هەردوو مامۆستای زانكۆ(أ.د.یوسف یەحیا تەعماس،  م.م.رجا خەلیل ئەحمەد) كە پشت بە زانیاریی سەرچاوە رەسمییەکانی وەزارەتی پلاندانانی عیراق بەستراوە، لەساڵی 1977 ئاماژە بە گەڕەكەكانی ( تێلخانە - شەهید ئەحمەد) كراوە كە 3209 كەس تێیدا نیشتەجێبووە، 417 خانووی تێدا بووە، لەهەمان توێژینەوەدا لەساڵی 1997 دا ئاماژە بە هەردوو گەڕەكی عەبدوڵڵا بەگ و تێلخانە كراوە كە ژمارەی دانیشتوانیان 2523 كەس بووە لەناو 464 خانوودا. 
پەیوەندیی نێوان پێكهاتەكان 
مامۆستا نیهاد دەڵێت: نەك هەر پێكهاتەی دانیشتوانی گەڕەكی تێلخانە، بەڵكو بەشی زۆری گەڕەكەكانی خانەقی رێک و تەبان و پەیوەندییەكی بەهێزیان هەیە و جیاوازیی مەزهەب و زمان و نەتەوە نەیتوانیووە هیچ گرفتێك و دوورییەك لەنێوانیاندا دروست بكات.
هەروەها دەڵێت: تێلخانە بەشی زۆریان كوردن و دواتر هەندێك توركمانیشی لێ نیشتەجێ بوون و ناوبەناو عەرەبیش لەوێ نیشەجێ بوون.