ئا: رەوەست نەوزاد
(حەزەر) یان (HATRA)، یەكێكە لە شوێنەوارە گرنگ و دێرینەكانی وڵاتی نێوان دوو رووبار، كەوتۆتە ناوچەی جەزیرەی فورات-ی پارێزگای نەینەوا كە 110 كیلۆمەتر لە باشووری خۆرئاوای سەنتەری شاری موسڵەوە دوورە، بەپێی سەرچاوە مێژوویی و شوێنەوارییەكان، ئەو شوێنەوارە لە سەدەی دووەمی پێش زایین بونیاتنراوە و پێدەچێت لە كۆندا شارێكی بچووك بووبێت و خەڵكی تێدا ژیابێت، وەك دەوڵەت شارێكی كۆن بووبێت و چوار پاشا بۆ ماوەی یەك سەدە حكومیان كردووە یەكێك لەو پاشایانە ناوی (سەنەتروق) بووە كە دامەزرێنەری شارەكەش بووە، چەندینجار لەلایەن ئیمپراتۆریەتی فارسی و رۆمەكانەوە هەوڵی داگیركردنی دراوە، تا دواجار لەسەر دەستی سوپای فارسەكان لە ساڵی 241 ی زایینی داگیركراوە و بە تەواوی وێرانكراوە، بەمەش دەسەڵاتی ئەو شانشینە كۆتایی هاتووە.
شاری رۆژ
حەزەر لە كۆندا بە (شاری رۆژ) یش ناوبانگی دەركردووە، جگە لەوەش كۆشكی گەورە و دیوان و پەرستگای گەورەی تێدا دروستكراوە كە بەهۆی ئەوەی بە بەردی گەورە دروستكراوە، بۆیە پاشماوەی ئەو كۆشك و پەرستگایانە وەك خۆیان بە رووخاوی ماون، بەڵام ئەوەی جێگەی زیاتر گرنگی پێدانییەتی تاكە شوێنەواری كۆنی عیراقە، كە كۆشك و پەرستگاكانی بەشێوەی بەردی گەورە دروستكرابێت، چونكە زۆربەی شوێنەوارە مێژوویی و دێرینەكانی عیراق، لە شێوەی خشتی سوورەوەكراو یا گڵ دروستكراون.
هەر بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان، ئەم شارە، شوێنێكی بچووكی نیشتەجێبوون بووە لە سەردەمی دەسەڵاتی ئاشوورییەكاندا، بەپێی وتەی شارەزایانی بواری شوێنەواری موسڵ، كاری بیناسازییەكەی تێكەڵاوییەكە لە نێوان بینای شارستانیەتی خۆرهەڵات و خۆرئاوا، بۆیە كە سەیری باڵەخانەكانی دەكەیت، بە شوێنەوارێكی شارستانییەتی (هلنستی) دەچێت، لەو شارەدا چەندین پارچە شوێنەواری كۆنی تێدا دۆزراوەتەوە، كە بەشێكیان بۆ مۆزەخانەی شاری موسڵ گوازراونەتەوە.
بەهۆی گرنگییە مێژووییەكەی، ماوەی چەند ساڵێك بوو بەنیاز بووم سەردانی ئەو شوێنەوارە دێرینە بكەم، بەڵام ناوچەكە چەندین ساڵ بوو لەژێر دەستی رژێمی بەعسدا بوو، پاشان دەستبەسەرداگرتنی ناوچەكە لەلایەن (داعش)ەوە، بۆیە نەمتوانی سەردانی بكەم، تا رۆژی 13/5/2025 لەگەڵ چەند خزمێكم توانیم ئەو شوێنەوارە گرنگە ببینم. لە هەولێرەوە بۆ شاری موسڵ بە ماوەی 50 خولەك و بڕینی زیاتر لە 100 كیلۆمەتر بەناو بیابانەكانی ئەو ناوچەیەدا، گەیشتینە نزیك شارە كۆنەكەی حەزەر، بەڵام بەهۆی هەڵكردنی رەشەباوە، ئەو رۆژە تووشی شەپۆلێكی گەورەی خۆڵبارین بووین، بۆیە هەرچەندە شەقامە سەرەكییەكەی نێوان شاری موسڵ و قەزای حەزەر بەشێوەیەكی زۆ باش دروستكرا بوو، بەڵام بەهۆی خۆڵبارینەوە تووشی كورت بینین بووین. ئەوەش جێگەی سەرنج بوو ناوچەكە بەهۆی شەڕی داعش و بوونی بە بیابانێكی گەورە، جگە لەچەند گوندێكی كەم و بچووك، بەدرێژایی شەقامەكە، هیچ نیشانەیەكی ژیانی تێدانەبوو، ئەو گوندانەشی لەسەر رێگەكە بوون، هەمووی لەبەر مەترسی سەرهەڵدانی داعش زۆربەیان ببوونە سەربازگە و مۆڵگەی هێزەكانی سوپای عیراق، لەكاتی گەیشتنمان بۆ نزیك شوێنەوارەكە، چەندین بازگەی سەربازی دانرابوون كاتێك پرسییان بۆ كوێ دەچین، وتمان بۆ ناوچەی شوێنەواری (حەزەر)، سەربازەكان بە وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵدا كردین و ناسنامەیان لە هەموومان وەرگرت، دوای ئەوەی زانییان كوردین، رێگەیان پێداین بچینە ناوەوەی شارە مێژووییەكە.
بەر لە گەشتكردنم بۆ شاری (حەزەر) چەند كەسێك باسی ئەوەیان بۆ كردبووم كە دەبێت تەنیا رۆژانی دەوامی ئاسایی بچیتە ئەو شوێنە و چوونە ژوورەوە، بە بلیتە و لە بەرامبەردا بڕێك پارە دەدەیت، بەڵام كاتێك چوومە ژوورەوە جگە لە سەربازی عیراقی، هیچ كارمەندێكی بۆ بڕینی بلیتی چوونە ژوورەوە لێ نەبوو، كاتێك لە سەربازەكەی بەردەم دەروازەكەشم پرسی كە ئایا چ رۆژێك خەڵكی دەتوانن بێنە ناو شوێنەوارەكە، ئەو بەپێچەوانەی ئەو قسانەی بیستبووم وتی: هەموو رۆژێك هەر لەبەیانی تا ئێوارە خەڵك دەتوانن سەردانی بكەن، لەوەوە بۆم دەركەوت كە هێشتا بەهۆی مەترسیی جەنگەوە، ناوچەكە لەلایەن حكومەتی عیراقەوە، وەك ناوچەیەكی نیمچە سەربازی مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت نەوەك شوێنەواریی، ئەو سەربازانەشی لەوێ بوون تەنیا بۆ پاراستنی شارە مێژووییەكەیە.
بەشێكی زۆری ئەو پەیكەرە بەردینانەی بۆ پاشاكان و خواوەندەكان لە شاری حەزەر دروستكرابوون، لە ماوەی رابردوودا لەلایەن چەكدارانی داعشەوە شكێندراون
لەوكاتەی چوومە ناویەوە سەرسام بووم بەو كۆشك و تەلار و پەرستگا و پایە گەورانەی ئەو شوێنە مێژووییە كە چۆن لە ناوچەیەكی بیابان، شارێكی وا مەزن بەر لە دوو هەزار ساڵ دروست دەكرێت، كە دیوار و پایە بەرزەكانی بەو شێوە ئەندازەییە جوانە دروستكراون، هەروەك چەندین شێوەی گوڵ و نەخش و نیگار لەسەر لێواری دیوارەكان نەخشێنراون، كە ئەوكات ئامێری پێشكەوتوو بوونی نەبووە. لەلایەكی دیکەوە چەندین شێوەی دەموچاوی مرۆڤ و هەڵۆ لەسەر دیوارەكانی نەخشێنراون، جگە لەوەش شورایەكی گەورە بە دەوروپشتی شارەكەدا دروستكراوە كە 163 قوللەی هەیە و بیناكانیشی چەندین ژووری گەورەی وەك هۆڵی تێدابوو كە سەڕەرای گەرمای ناوچەكە لە وەرزی هاویندا، بەڵام كە دەچیتە ناویانەوە، هەست بە فێنكییەكی زۆر دەكەیت. كاتێك سەیری ئەو دیوار و بەردە گەورانەی باڵەخانەكانیشی دەكەیت بیر لەوە دەكەیتەوە، كە بەر لە دوو هەزار ساڵ مرۆڤ چیمەنتۆ و ماددەی لكێنەری بۆ بەیەكەوە نووساندنی بەرد دروست نەكردووە، بەڵام چۆن توانیویانە ئەو بەردانە بە یەكەوە بلكێنن و تائێستاش نەڕوخێن؟
بەهۆی ئەوەی ناوچەكە لە رابردوودا چەند ساڵێک بە دەست چەكدارانی داعشەوە بوو، بەشێكی زۆری ئەو پەیكەرە بەردینانەی بۆ پاشاكان و خواوەندەكانی ئەو شارە دروستكراون شكاندوویانە، بۆیە بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری موسڵ بۆ پاراستنیان ئەو پەیكەرانەیان لە چەند ژوورێكی ئەو شوێنەوارەدا پاراستووە و بە دەرگای ئاسنین داخرابوون، كە بریتیبوون لە چەندین پەیكەری شا و شاژن و خواوەندەكانی ئەو شارستانییەتە كۆنە كە بە بەردی مەڕمەر و بە نەخش و نیگارێكی زۆر جوان دروستكراون، لەگەڵ ئەوەشدا، چەند پەیكەرێكی شكاوی شاو شاژن و هەڵۆ لە چەند شوێنێكی بەشی ناوەوەی ئەو شوێنەوارەدا نمایشكراوە. لە چەند ژوور و هۆڵێكی ناو بیناكانیشی، چەندین پایە و سەكۆی گەورەی تێدایە، كە پێدەچێت ماڵی پاشای شارەكە بێت بۆ فوارە یان شوێنی تەختی دانیشتنی پاشا دروستكرابێت كە لە بەردی گرانبەهای سپی دروستكراون.
یەكێك لە شتە سەرنجڕاكێشەكانی شاری (حەزەر) بوونی چەندین پەرستگا بوو، وەك پەرستگاكانی (سومەیە)، (مەرەن)، (شحیڕۆ)، (سەقایە) و خەڵوەتگەی (شەمس)، كە لەبەردەم هەر پەرستگایەكیشدا چەند پایەیەك دروستكراوە، بۆئەوەی بچیتە ناویەوە، یەكێكی دیکە لە شتە سەرنجڕاكێشەكانی ئەو شوێنە، بوونی بیری ئاو و عەمبارێكی ئاوی كۆنە كە سەرەڕای وشكیی شوێنەكە، بەڵام ئێستاش بیرەكە ئاوی تێدا ماوە، كە دەوترێت یەكێك لە هۆكارەكانی ژیان لەو شارە و نەكەوتنی لە بەرامبەر دوژمندا بۆ ماوەیەكی زۆر لەو شوێنەدا، بوونی عەمباری ئاو بووە.
ئەو شوێنەوارە مێژووییە بەهۆی دێرینییەوە چەندینجار نۆژەنكراوەتەوە، یەكێك لەو نیشانانەی كە نۆژەنكردنەوەكەی پێوەدیارە، بوونی شیشی ئاسنە لەژێر پەیكەرە شكێنراوەكانی سەر دیوارەكان كە چەكدارانی داعش شكاندوویانە. لەلایەكی دیکەوە بەپێی نووسراوی سەر دیواری بەشێكی تری شوێنەوارەكە، پەرستگای گەورەی (رۆژ)ی شاری حەزەر دوای رووخانی بەهۆی زۆری تەمەنییەوە ل ەساڵی 1989 – 1990 لەلایەن حكومەتی عیراق دووبارە بونیاتنراوەتەوە.
سەڕەرای بوونی چەندین باڵەخانە و پەرستگا كە هێشتا بەپێوە وەستاون و نەڕووخاون، بەڵام لە بەشی دواوەی شارەكەدا، سەدان تاشەبەردی چاككراو و پایەی بازنەییم بینی، كە پێدەچێت ئەو بەردانە بەشێكی تری شارە كۆنەكەبن، كە دوای رووخانیان دووبارە نۆژەن نەكراونەتەوە كە لە هەزاران بەردی قەبارە جیاواز پێكدێت.
جەمال گەردی، هاووڵاتییەكی تەمەن 70 ساڵی خەڵكی گوندێكی شاری هەولێرە، ئەمساڵ لەگەڵ چەند ناسیاوێكی سەردانی شاری حەزەریان كردووە و لەوبارەیەوە وتی: بەر لە پەنجا ساڵ سەردانی ئەو شوێنە مێژووییەم كردووە، ئەوكات گەنج بووم بە ئۆتۆمبێلێكی بارهەڵگر شووتیمان بۆ شاری موسڵ باركردبوو، دوای فرۆشتنیان وتیان لەو ناوچەیە شوێنێكی مێژوویی هەیە، بۆیە بڕیارماندا بچینە ئەوێ، كە ئەوكات رێگاكەی قیرتاو نەكرابوو، بەڵام كە ئێستا سەردانی ئەو شوێنە دەكەم، دەبینم دۆخی بیناسازییەكەی لەپێشوو خراپترە، ئەوكات بیناكانی جوانتر و رێكوپێكتر بوون، ئەو بەشانەی ئێستا رووخاون ئەوكات نەڕووخابوون، زۆربەی پەیكەرەكانی مابوون و نەشكێنرابوون، بەڵام ئێستا بەشێكی زۆریان شكاون یان تێكدراون، هەروەك سەردانیكەرانی شوێنە مێژووییەكەش لەكۆندا بە بەراورد بەئێستا زیاتر بوون.
بۆ وەرگرتنی زانیاری پەیوەندییمان بە لێپرسراوانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی شوێنەواری پارێزگای موسڵ كرد، بەڵام ئەوان بەهۆی وەرنەگرتنی رەزامەندی لە سەرووی خۆیان، ئامادەنەبوون لێدوان بۆ كوردستانی نوێ بدەن.
