بەهۆی زیادبوونی خەرجیی سەربازی و سێکتەرەکانی دیکە و كورتهێنانی بودجەوە، ئەمریكا بەردەوامە لە قەرزكردن و کۆی ئەو پارەیەی قەرزدارە گەیشتۆتە زیاتر لە (36) تریلیۆن دۆلار، كە ئەوەش ژمارەیەكی پێوانەییە.
بەگوێرەی راپۆرتێکی رۆژنامەی «الشرق الاوسط»ی لەندەنی، ئێستا پرۆژەیاسایەك لە كۆنگرێسی ئەمریكایە، كە لەلایەن دۆناڵد ترەمپ سەرۆك و پارتی كۆمارییەوە پشتیوانی لێدەكرێت، ئەگەر پەسەند بكرێت، ئەمریكا لە (10) ساڵی داهاتوودا زیاتر لە (3) تریلیۆن دۆلاری دیکە قەرز دەكات.
لەم راپۆرتەدا هۆكاری قەرزەكان و خەرجییەكانی ئەمریكا دەخرێتەڕوو.
ئەمریكا قەرز لە کێ دەکات؟
د.ئیدریس رەمەزان مامۆستای كۆلێژی كارگێڕی و ئابووری لە زانكۆی سەڵاحەدین لەسەر ئەم پرسە قسەی بۆ کوردستانی نوێ کرد و وتی: ئەمریكا وەك یەكێك لە زلهێزەكانی جیهان لە رووی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازییەوە هەژمار دەكرێت، چونكە زۆرجار نەك لە كیشوەری ئەمریكا بەڵكو لە (ئەوروپا، ئاسیا و ئەفریقا)ش دەسەڵاتی سەربازیی هەیە، ئەمانە هەمووی پێویستیان بە خەرجیی سەربازی و ئاسایش هەیە.
باسی لەوەشکرد، هەرچەندە ئەمریكا بودجەیەكی زۆر گەورەی هەیە، بەڵام ئەو بوونە فراوانەی لە وڵاتانی دیکە و لەهەمانكاتدا دەستتێوەردانی لە وڵاتاندا، وایكردووە زۆرجار خەرجییەكانی لە رادەبەدەر بێت و پارەی ئەو جۆرە خەرجییانەش لە ناوخۆی وڵاتدا دابین نەكرێن، بەڵام ئەمریكا بە تایبەت لە رێكخراوە نێودەوڵەتی و جیهانییەکاندا رۆڵێكی زۆر باڵای هەیە چ وەك ئەندام چ وەك دامەزرێنەر یاخود ئەندامێكی زۆر كارا، ئەوانە وایانكردووە زۆرجار پەنابباتەبەر ئەو رێكخراوانە و قەرزیان لێوەربگرێت، یان قەرز لە وڵاتەكانی دیکە وەربگرێت وەكو وڵاتانی كەنداو، كە ماوەیەك پێش ئێستا دۆناڵد ترەمپ سەردانی (سعودیە، ئیمارات و قەتەر)ی كرد و بە بڕێكی زۆر گرێبەست و رێكکەوتنەوە گەڕایەوە بۆ ئەمریكا.
خەرجییەکان زیاددەبن
وتیشی: زۆرجار ئەمریكا بە هۆكاری دەستوەردان لە وڵاتاندا، هەوڵدەدات پارە لە وڵاتانەوە دەستەبەربكات. هەروەها ژمارەی دانیشتوانی ئەمریکا زۆرە و زۆرجاریش لە بابەتی پیشەسازی و بەرهەمەكانی دیکەدا رۆڵی باڵای هەیە، كە ئەمەش پێویستی بە خەرجییەكی زیادە هەیە و ساڵ بە ساڵ زیاتریش دەبێت. ئەگەر تەماشای بودجەی ئەمریكاش بكەین ساڵانە زۆرجار دەبینین لاسەنگی هەیە و لاسەنگییەكەش كورتهێنانی هەیە و ئەوەش پەیوەندی بە خەرجییەكانەوە هەیە، چونكە خەرجییەكانی زۆر زیاترە لە داهات، بە بۆچونی من زۆری خەرجییەكانی دەگەڕێتەوە بۆ خەرجییە سەربازییەكان و چەندین حاڵەتی دیکە.
ئابوورییەکی بەکاربەر
د.یەعقوب مەهدی مامۆستا لە كۆلێژی زانستە رامیارییەكانی زانكۆی سلێمانی بە كوردستانی نوێ-ی وت: بۆچی سەرەڕای ئەوەی تەرازووی بازرگانیی ئەمریکا هەمیشە لە کورتهێناندایە، بەڵام وڵاتێکی بەهێزە؟ لەڕاستیدا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بۆ ماوەی چەند دەیەیە لە ساڵی (1976) بە دواوە بەبەردەوامیی کورتهێنانی هەبووە لە تەرازووی بازرگانیدا، ئەویش بەهۆی کۆمەڵێک هۆکاری ئابوورییەوەیە، بە کورتی ئەمانەی لای خوارەوە هۆکارە سەرەکییەکانن:
-1خواستی بەهێزی بەکاربەری ئەمریکی لەسەر کەلوپەلی بیانی و هاوردەکردنی زۆر لە دەرەوەی ئەمریکا.
ئەمریکا خاوەن ئابوورییەکی بەکاربەرە، ئەمریکییەکان زیاتر کاڵای هاوردەکراو دەکڕن وەک: کەلوپەلی ئەلیکترۆنی، جلوبەرگ، ئۆتۆمبێل.. هتد. ئەمەش بەشێکی بەهۆی رۆڵی دۆلاری ئەمریکییە، کە وەك دراوێکی یەدەگی سەرەکیی جیهان خواستی لەسەرە، دۆلاری بەهێز هاوردەکردن هەرزانتر دەکات و خواست لەسەر بەرهەمە بیانییەکان زیاتر دەکات. بەشێکیشی پەیوەندی هەیە بە بەکاربردنی شانازییکردنەوە (الاستهلاك الافتخاري).
-2زنجیرەی دابینکردنی جیهانی و پشتبەستن بە کەلوپەلی پیشەسازیی دەرەکیی تەواوکراو (السلع المصنعة الکاملة)، زۆرێک لە کۆمپانیاکانی ئەمریکا پشت بە بەرهەمهێنانی بیانی دەبەستن بۆ نمونە پشت بە بەرهەمەکانی چین، مەکسیك، ڤێتنام دەبەستن، چونکە هەرزانترن لە چاو ئەوەی لە ئەمریکا خۆی دروست بکرێن، ئەویش بەهۆی گرانی دەستی کار لە ئەمریکا و گرانی کەرەستەی خاو تێیدا.
هەروەها دابەزینی توانای بەرهەمهێنانی ئەمریکا (بە بەراورد بە ناوەڕاستی سەدەی 20) مانای ئەوەیە کەلوپەلی بەرهەمهێنراوی ناوخۆیی کەمتر بۆ هەناردەکردن بەردەستە، هاوردەکردنەکەی کەمتری تێدەچێت، ئەمەش وادەکات بەشێك لە پارەی ئەمریکا بچێتە دەرەوەی وڵات.
-3 بازرگانیی نەوت و وزە
هەرچەندە ئەمریکا لەئێستادا بووەتە یەکێك لەو وڵاتانەی بە بەرهەمهێنەری سەرەکیی نەوت ئەژمار دەکرێت، بەڵام هێشتا هەندێك جۆری نەوتی خاو و بەرهەمی نەوتی پاڵاوتە هاوردە دەکات، ئەویش لەبەرئەوەی نەوتی بەردینی ئەمریکی دەرهێنان و پاڵفتەکردنی زۆری تێدەچێت.
-4 ناهاوسەنگی لە بڕی پاشەکەوت و بڕی وەبەرهێنان
ئەمریکا رێژەی پاشەکەوتی کەمە بەراورد بە پێداویستییەکانی وەبەرهێنان، واتە لە دەرەوە قەرزدەکات بۆ خەرجیی دارایی، ئینجا ئەمریکا لەبەرئەوەی شوێنێکی سەلامەت و دوورە شەڕە و ئابوورییەکەی سەقامگیرە، شوێنێکی لەبارە و خواستی لەسەرە بۆ وەبەرهێنەری دەرەکی.
-5 سیاسەتی بازرگانی و باجی گومرگی
بەربەستەکانی بازرگانیی دەرەکی وەکو گومرگ وادەکەن، کە هەناردەکردنی کەلوپەلی ئەمریکا بۆ دەرەوەی وڵات سنووردار بکات بەتایبەت دوای ئەو شەڕە بازرگانییەی ئەمریکا لەگەڵ زۆرێك لە وڵاتانی جیهاندا کردی لە سەردەمی ترەمپ-دا.
قەرزەكان مانای لاوازیی ئەمریكا نییە
وتیشی: پرسیاری جەوهەری ئەوەیە ئایا کورتهێنانی بازرگانی کێشەیە بۆ ئەمریکا؟ هەرچەندە هەندێك پێیانوایە ئەو کورتهێنانە رەنگدانەوەی لەدەستدانی هێزی کارە لە ئەمریکا و کەمبوونەوە و لاوازبوونی کەرتی پیشەسازییە لەو وڵاتەدا، بەڵام بەبڕوای من ئەو کورتهێنانەی تەرازووی بازرگانیی ئەمریکا واتای لاوازیی ئابووریی ئەمریکا ناگەیەنێت، بەڵکو ئاماژەیە بۆ خواستی بەهێزی ئەمریکا لەسەر کەلوپەلی بیانی و سەرنجڕاکێشی ئەمریکا بۆ وەبەرهێنەرە دەرەکییەکان لەگەڵ گەشەکردنی سەرمایەی بیانی تێیدا، هەرچەندە ئەمریکا لە پێشەوەی ئەو وڵاتانەیە، کە خەرجییەکی زۆر لە بواری سەربازیدا دەکەن بۆ نمونە لە ساڵی (2024) بڕەکەی بە (886ملیار دۆلار) دەخەمڵێنرێت، بەڵام ئەو خەرجییە حکومییە وایکردووە خواستی گشتی زیادبکات، ئەویش بەهۆی بەگەڕخستنی ملیۆنەها کەس لە پێنتاگۆن و لە سەربازیدا، کە بەشێکی زۆری ئەو سەربازانە خەرجییان لەسەر وڵاتانی میوانە بە تایبەتی لەو وڵاتانەی ئەمریکا بنکەی سەربازیی هەیە تێیدا، بە نمونە بنکەی (عودەید لە قەتەر) هەموو تێچووەکەی لەسەر قەتەرە، کە نزیکەی (10) هەزار سەرباز لەخۆدەگرێت. ئەمە سەرەڕای بەگەڕخستنی کۆمپانیای زەبەلاحی وەکو (لۆکهید مارتن، بۆینگ) کە لەبواری سەربازیدا کاردەکەن و پەرە بە توانا پیشەسازییە ئەمریکییەکان دەدەن و دواتریش بە پارەی خەیاڵی چەکی دروستکراو لە رۆکێت و بۆمب و تانك و زرێپۆش و فڕۆکەی جەنگی دەفرۆشنەوە بە وڵاتانی دیکە، کە ئەمەش جارێکی دیکە هاوکاریی ئابووریی ئەمریکا دەکات.
كوردستانی نوێ، هیوا كازم
