وشکەساڵیی لە کوردستان، کاریگەریی و چارەسەرەکانی

سەرکاو فەیروز*

 
کوردستان وەک بەشێک لە عیراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە مەترسیی گۆڕانکاری رەگەزە ژینگەییەکان و وشکەساڵیی بێبەش نییە، لەوانە: وشکەساڵیی کشتوکاڵی، میترۆلۆجی، هایدرۆلۆجی و وشکەساڵیی ئابووری و کۆمەڵایەتی. هەموو ئەمانە کاریگەرییان لەسەر چالاکییەکانی مرۆڤ و زیندەوەران هەیە، هۆکارەکەشی بەشێکی پەیوەندیی بە گۆڕانی کەشوهەواوە هەیە کە لەم چەند ساڵەی رابردوودا بەشێوەیەکی مەترسیدار ژینگەی جیهان دووچاری پیسبوون و بەرزبوونەوەی پلەی گەرما بووەتەوە، ئەوەش کاریگەریی لەسەر عیراق و کوردستان داناوە.
ئەمساڵ هەر لە سەرەتاوە بەهۆی دیاردەی لانیناوە پێشبینی کەمیی باران بارین دەکرا، واتە لە ساڵانی لانینادا کە پلەی گەرمای زەریای هێمن نزم دەبێتەوە  بارانمان کەمتر دەبێت، بە پێچەوانەشەوە لەو ساڵانەی (ئێل نینۆ) روودەدات (پێچەوانەی لانینایە)بارانمان زیاترە، ئەمساڵ وشکەساڵیی سەرتاسەریمان نەبووە، بەڵام زۆربەی نیشانەکانی دەرکەوتوون، کە نیوەی بەرهەمی دانەوێڵە سەوز نەبوون، ئاوی ژێرزەوی، بەنداوەکان کەمی کردووە و بەشێک لە کانییەکان وشک بوون، بەهۆی کەمیی بڕی باران بارینەوە لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر کاریگەرییەکان جیاواز بوون. بەشێکی ناوچەکانی ناوەڕاستی گەرمیان و هەموو ناوچەکانی باشووری گەرمیان و بەشێکی پارێزگای هەولێر و بەشێکی دهۆک پشکی شێریان بەرکەوتووە، هۆکارەکانیشی بۆ پیسبوونی بەرگەهەوا دەگەڕێتەوە، ئەویش بەهۆی بەرهەمهێنانی کارگە پیشەسازییەکان و بەکارهێنانی فراوانی ئۆتۆمبێل و پاڵاوگەی نەوت لە جیهاندا، کە بوونەتە هۆکاری بەرزبوونەوەی ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگە هەوادا، هۆکارێکی تریش هەڵکەوتەی جوگرافی عیراقە، وەک دووریی لە دەریا و زەریاکانەوە، کە دەبێتە هۆی گەیشتنی بارستە هەواییەکان و کەمیی شەپۆلەکانی باران بارین، هەروەها عیراق بە رووبەرێکی زۆری بیابانی وڵاتانی دراوسێ دەورەدراوە، خاکی ئەم وڵاتانە بیابانێکی وشک و گەرمە بەهۆی نەبوونی سەوزایی و لاوازیی رێژەی شێ، هۆکارە بۆ کەمیی باران بارین لە عیراق و هەرێمی کوردستان.
 بۆ رێگریکردنی پێشوەختە لە وشکەساڵی لە عیراق بە هەرێمی کوردستانەوە، بەو پێیەی ئەم وڵاتە یەکێکە لەو وڵاتانەی پیسبوونەکەی دەرەکییە، دەبێت عیراق لە کۆڕبەندە جیهانییەکاندا ئەو مەترسییانە بخاتەبەردەم وڵاتان و داوابکات پابەندبن بە یاسا جیهانییەکانی پاراستنی ژینگەوە، هەروەها سوود لەو هاوکارییە مادییانە وەربگرێت کە بۆ وڵاتانی کارتێکەر بە پیسبوونی ژینگە دانراون، وەک لەدوا کۆنفرانسی گۆڕانی کەشوهەوا(COP-29)  کە لە باکۆ بەڕێوەچوو، بڕی یەک ملیار دۆلار وەک قەرەبوو بۆ ئەو وڵاتانە تەرخانکرا، هەر لەو کۆنفرانسەشدا بڕیاردرا ئەو بڕە قەرەبووە بکرێت بە 300 ملیار دۆلار کە لە ساڵی 2035 دا جێبەجێ دەکرێت، هەروەها لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا رێککەوتن بکرێت لەسەر بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاوی ئەو لقە رووبارانەی لەو وڵاتانەوە دێنە کوردستان و عیراق کە 90 ٪ ی سەرچاوەکانی ئاو لە دەرەوەی عیراقن و وڵاتانی تورکیا و ئێران بە دروستکردنی بەنداو لەسەر رێڕەوەکانی ئەو رووبارانە رێگری لە هاتنیان دەکەن و وەک فشارێکی سیاسی بەکاریاندەهێنن، بۆیە پێویستە ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێت، کە کاریگەریی لەسەر وشکەساڵی و بەبیابان بوونی زەوییە کشتوکاڵییەکانی عیراق هەیە.
مەترسی و زیانەکانی وشکەساڵیی
وشکەساڵیی چەندین دەرەنجامی مەترسیدار و خراپی لێدەکەوێتەوە لەوانە:
 1.بەهۆی وشکبوونی سەرچاوەی ئاوی کانی و کارێزەکان ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی روودەدات و دەبێتەهۆی کۆچی ئاژەڵدار و لادێ نشینەکان بۆ شار.
2.وشکبوونی خاک و لەناوچوونی کشتوکاڵ مەترسیی بۆ ئاسایشی خۆراک دروست دەکات.
3.بەشێکی ناوچەکانی کوردستان مەترسیی بەبیابان بوونیان لەسەرە وەک گەرمیان و هەولێر و کەرکوک و نەینەوا.
4.زیادبوونی نەخۆشییەکانی مرۆڤ وەک نەخۆشی کۆئەندامی هەناسە.
5.لەناوچوون و وشکبوونی دارستانە سروشتییەکان.
6.دابەزینی ئاوی ژێرزەوی و وشکبوونی بیرە دەستکردەکان.
 گرنگیی بەنداوەکانی کوردستان
لە هەرێمی کوردستان 17 بەنداو هەن، سێ بەنداوی گەورە و ستراتیژی هەن کە توانای گلدانەوەی ئاویان هەیە، چەندین پۆند و بەنداوی تریش هەیە، لەوانە دوکان، دەربەندیخان، هەڕاوە لە سلێمانی، باوەشاسوار، حەسەن کەنووش لە گەرمیان، حەمامۆک لە هەولێر و بەنداوەکانی دهۆک و کەشکان لە دهۆک، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی و مەترسییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵی، كۆنترۆڵکردنی ئاوی کوردستان لە پێشەوەی کار و بەرنامەکانییەوە ‌بێت، بە دروستکردنی بەنداوی دیکە و هۆیەکانی گەیاندنی ئاو بۆ سەر زەوییەکان و بەڕێوەبردنێکی سەردەمیانە لە بواری ئاودا، چونکە پێویستیی کوردستان بۆ ئاو لە هەردوو بەشی کشتوکاڵی و مرۆییدا زۆر زیاترە لەو بەنداوانەی لە کوردستاندا هەیە.
چارەسەرەکان
*سوود وەرگرتن لە باران لە وەرزی زستاندا لە چەم و دۆڵەکان بە دروستکردنی بەنداو و پۆندی بچووک و کەناڵی گونجاو بۆ گلدانەوەی باراناو، پاشان بەکارهێنانەوەی لە وەرزی بەهار و هاویندا.
*زیادکردنی پشتێنەی سەوزایی و رووبەری دارستان بۆ رووبەڕووبونەوەی وشکەساڵی لەو شوێنانەی کە وشکەساڵی روودەدات.
*گۆڕینی بەرنامەی کشتوکاڵی چاندنی دێمی و گونجاندنی لەگەڵ سیستمی پێشکەوتووی سەردەم. 
*سودوەرگرتن لە شێوازی نوێی ئاودێری و دوورکەوتنەوە لە شێوازی کۆن و بەفیڕۆدانی ئاو.
*بڵاوکردنەوەی هۆشیاریی کۆمەڵایەتی لە بەکارهێنانی ئاودا، رێگریکردن لە بەفیڕۆدانی ئاو.
*دابینکردنی پێداویستی سیستمی دڵۆپاندن و خانووی پلاستیکیی بۆ جووتیاران و ئاشناکردنیان بە شێوازی کشتوکاڵیی سەردەمیانە.
*پاراستنی گژوگیا و دارستانەکان لە ئاگرکەوتنەوە و سووتان کە دەبێتە هۆی زیاتر بەرزبوونەوەی پلەی گەرما.
*ماستەر لە ئاو و هەوا و ژینگەدا