ئەنفال و جینۆساید لە باشووری كوردستاندا

نووسینی: د.عەدالەت عەبدوڵڵا
رانان و خوێندنەوەی: تەها سلێمان

بەكورتی
هەڵبژاردنی كتێبەكانی تایبەت بە جینۆساید و ئەنفال و رانان و خوێندنەوە بۆیان، تەنیا بە رێكەوت نییە، بەڵكو گرنگی و ناوەڕۆكی كتێبەكان لەلایەك و بەردەستكەوتنیان لە لایەكی تر، دووهۆكاری سەرەكین بۆ ئەوەی كاریان لەسەر بكەین. دڵنیاشین لەوەی كتێبی زۆر و باش هەن، بەڵام بەردەستمان نەكەوتوون تا لێرە و لە رێگەی (جینۆسایدنامە) لانیكەم ناساندنیان بۆ بكەین. 
كتێبی (ئەنفال و جینۆساید لە باشووری كوردستاندا-كۆمەڵە وتار) یەكێكە لە كتێبەكانی نووسەر و رووناكبیر (د.عەدالەت عەبدوڵڵا)، كتێبەكە وەك لە دوای ناونیشانە سەرەكییەكەیەوە هاتووە، (وتار گەلێك لە سەردەمی جیاجیادا)یە، لە ساڵی 2018 و بە تیراژی (500) دانە و لە دووتوێی ( 184) لاپەڕە و لە (پێشەكی و پێنج تەوەردا) رێكخراوە. 
كتێبەكە لەسەر ئەركی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان چاپ و بڵاوكراوەتەوە.
گەڕانەوە بۆ پێشەكی
بۆ خوێندنەوەی هەر كتێبێك و باشتر تێگەیشتن لێی، پێش هەرشتێك گرنگە پێشەكیی كتێبەكە بخوێنرێتەوە، بۆ ئەوەی كەندو كۆسپ یاخود گرێی بەردەم تێگەیشتنت لە ناوەڕۆكی كتێبەكە ئاسانتربێت. بۆ ئەم كتێبەش هەمان چوارچێوە راستە و لە پێشەكیی كتێبەكەدا د.عەدالەت دەنووسێت (لە دوای راپەڕینی خەڵكی باشووری كوردستانەوە «1991» لە قۆناغی جیاجیادا، هەوڵی تاك و بە كۆمەڵ، یان دەستپێشخەری و كاری دامەزراوەیی، هەبووە و هەیە و هەتا ئێستاش بەردەوامە بۆ ئەوەی تاوانەكانی جینۆساید لەم بەشەی كوردستاندا، تۆمار و بەڵگەدار بكرێت). 
هەروەها دەشنووسێت یەكەم: ئەو هەوڵ و پرۆژانە، گوزارشتن لە قۆناغە مێژووییە جیاوازەكانی ئیشكردن لەسەر پرسی جینۆسایدكردنی گەلی كورد و پێكهاتەكانی تری كوردستان، دووەم: دەربڕی ئاستی پەرەسەندنی هۆشیاریی یاسایی و سیاسی و مەعریفین لە بەرامبەر ئەم كەیسە زیندووەدا. 
لە پێشەكيیەكەدا بۆمان روون دەكاتەوە و دەڵێت: (وتار و نووسینەكانی دووتوێی ئەم بەرهەمە، سەر بە مێژوو و كاتی جیاوازن، بەڵام لەسەر پرسە بنەڕەتییەكانی ئەنفال و جینۆساید وەستاون كە تائێستاش پرسگەلێكی زیندوون، بگرە هەندێكیان وەك كەیسی كراوە ماونەتەوە)وە، روونتریش دەڵێت: (كتێبەكە دەربڕی بەشێك لەو خەمە سیاسی و فكری و میدیاییانەیە كە نووسەر لە كات و شوێنی جیادا، بۆ پرسی جینۆساید و ئەنفال هەیبووە و تا ئێستاش هەیەتی). 
لەبەرئەوە لە پێشەكییەكەوە دەستمانپێكرد؛ دەمانەوێت بێژین (نووسەر نەهاتووە ئیدعای ئەوەمان بەسەردا بكات كە ئەو لەم كتێبەدا هەموو شتێكی وتووە، بەڵكو ئەویش وەك تاكێك لە چوارچێوەی پرۆژەی كاركردن و نووسین و لێكۆڵینەوە و بەدواداچوون لەسەر دۆسێی جینۆساید و ئەنفالكردنی گەلەكەی، هەر دەرفەتێكی بۆ هاتبێتە پێش لەسەردەم و كاتی جیاوازدا، دید و بۆچوون و سەرنجی خۆی خستووەتەڕوو، وتار و چاوپێكەوتن و بیرۆكە و بۆچوونەكانیی نێو ئەم كتێبە، ئەو قسەیەمان پشتڕاست دەكەنەوە). 

لەهەر ساتەوەختێكی وەستان لەسەر ئەنفال و لەگەڵیدا هەڵسەنگاندنی هەڵوێستی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، هەمووان بە توندی سەرزەنشتی ئەم جیهانە دەكەین رامانوایە، ئەم جیهانە سەرزەمینێكی تەواو داماڵراوە لە هەموو بەهایەكی مرۆیی گەورە.

ئەنفال و ئەویتری عەرەبی
لە تەوەری یەكەمی كتێبەكەدا (ئەنفال و ئەویتری عەرەبی) ئەم بابەتانە لەخۆدەگرێت (جیاوازی لە نێوان رۆشنبیرانی عەرەبدا، تاوانی هەڵەبجە و چەوساندنەوەی كورد لە دیدی بیرمەندی عەرەب د.شاكر نابلوسییەوە. دەربارەی هەڵەبجە و ئەنفال، د.فالح عەبدولجەبار، پێشینە و هەڵوێست، رەخنە لە رۆشنبیرانی عەرەب. ئەنفال و مونا فەیاز و حكومەتی خۆمان. میدیا و هەڵەبجە و شەقامی عیراقی. ئەنفال رووداوێكی ون لە ئەدەبیاتی عەرەبیدا)، كە وایە لەم بەشەی كتێبەكەدا شەش باس و بابەت گفتوگۆیان لەسەردەكرێت و چڕكراونەتەوە لەسەر دۆسێی (ئەنفال و هەڵەبجە و دید و هەڵوێستی عەرەب). هەروەك لە وتاری (جیاوازی لە نێوان رۆشنبیرانی عەرەبدا) قسەیەكی گرنگی كۆمەڵناسی عەرەبی و عیراقی د.فالح عەبدولجەبار بەنموونە دەهێنێتەوە كە دەڵێت (زیاتر لە بۆنەیەك و لە وتارەكانمدا لە لەندەن و پاریس و قاهیرە و پایتەختەكانی تریش، وتوومە؛ هەر كە ناوی هەڵەبجە یان ئەنفال دەبیستم، هەست بە شەرم دەكەم كە عەرەبم). 
قسەكەی د.فالح زۆر روونە، بەڵام پرسیاری جەوهەری بۆ ئێمە ئەوەیە بۆچی دەبێت (هەست بە شەرم بكات كە عەرەبە لە كاتی باسكردنی هەڵەبجە یان ئەنفال)؟ لەم سیاقە و گفتوگۆكردنەدا عەدالەت عەبدوڵڵا دەنووسێت (لە هەر ساتەوەختێكی وەستان لەسەر ئەنفال و لەگەڵیدا هەڵسەنگاندنی هەڵوێستی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، هەمووان بە توندی سەرزەنشتی ئەم جیهانە دەكەین. هەموومان بەكۆ رامانوایە، ئەم جیهانە سەرزەمینێكی تەواو داماڵراوە لە هەموو بەهایەكی مرۆیی گەورە). لێرەوە و لە رێگەی شەش باس و وتار و گفتوگۆوە نووسەر بە وردی و وریاییەوە دنەی ئەو (هەستی شەرمكردنە دەدات) كە د.فالح عەبدولجەبار بە رەوانی و بێ گرێ باسی دەكات و دانی پیادەنێت لە ئاست تاوانی هەڵەبجە و ئەنفال وەك نموونە، (جینۆسایدكردنی گەلی كوردستان بەگشتی).
هەروەها لەم بەشەدا و لە وتاری یەكەمدا نووسەر گفتوگۆیەكی راشكاوانەی بژاردەی نووسەران و رووناكبیرانی عەرەب دەكات و نموونەی دیدگای د.شاكر نابلوسی دەهێنێتەوە و دەڵێت: (ئەوانە ئەو جۆرە خەڵكانە بوون كە بیرمەندی لیبراڵی عەرەب د.شاكر نابلوسی ناویان لێدەنێت رۆڵەكانی نەوت وەرگرتن، واتا ئەوانەی رژێمی بەعس پشكێك لە داهاتی نەوتی بۆ بڕیبوونەوە بۆ ئەوەی وەك نابلوسی دەڵێت: (زمانی خەڵكی پێ بێدەنگ بكات و عەقڵەكانی پێ لە كاربخات و ویژدانەكانی پێ بكڕێت و هەرواشی كرد)، بۆیە هیچ نامۆ نییە، ئەو لێشاوەی کە عەرەب ناوی خۆیان نابوو رووناكبیر و نووسەر و توێژەر، كاتێك لە رێگەی كڕینەوە ویژدانیان هەڕاج كردبێت و عەقڵیان لە كارخرابێت، لە ئاستی تاوانی جینۆسایدكردنی گەلی كورد و كوردستان هیچ قسەیەكیان نەبووبێت بۆ بەعس و پرۆتیستۆكردنی، بەڵام بیریشمان نەچێت هەر لەناو عەرەبدا ئەگەر ژمارەشیان كەمبووبێت كەسانی وەك (د.فالح عەبدولجەبار و هادی عەلەوی و د.شاكر نابلوسی و محەمەد مەهدی جەواهری و د.كەنعان مەكیە و عەباس بەیزون و زوهێر جەزائیری) هەبوون كە بەتەواوی مانا دژی رژێمی بەعس و تاوانەكانی لە دژی گەلی كورد بوون و لە هیچ شوێن و جێگایەك پەسەندیان نەكردووە و وەك لە چوارچێوەی گفتوگۆكانی لەم بابەتەدا، ئەوەش روون دەكاتەوە كە زۆر رووناكبیری ناوداری عەرەبی و عیراقی هەبوون، دانیان بەوە داناوە كە درەنگ لە سیاسەتەكانی رژێمی بەعس گەیشتوون و ئەمەشی وەك ئارگیۆمێنت لە گفتوگۆكانی لە ماوەی چوار رۆژ لەگەڵ نزیكەی (70) رووناكبیری عەرەب لە یەكێك لە ڤێستیڤاڵەكانی دامەزراوەی ئەلمەدا لە هەولێر خستوەتەڕوو. هەروەها نووسەر دەگاتە ئەو بڕوایەی ناكرێت تێكڕا بە یەكچاو سەیری رووناكبیرانی عەرەب لە دیدگایان بۆ پرسی كورد و تاوانەكان لە دژی كراون بکرێت؛ و دەڵێت: (پێویستە ئیدی ئێمە جیاوازییەك لە نێوان رۆشنبیرانی عەرەبدا بكەین، ئیدی بە میتۆدی مێژوویش ژیان و واقیعی كۆمەڵگە عەرەبییەكان رەچاو بكەین، بەوە بزانین كە ئێمە لە كیشوەری ئەوروپا ناژین) بەپێی لێكدانەوەكەی نووسەر زۆرێك لە نووسەر و رووناكبیرانی عەرەب دەرگیری سیاسەت و بیركردنەوەكانی رژێمەكانیان بوون دژ بە كورد، پێچەوانەی بژاردەیەكی تریان كە ئاماژەی بۆ كردوون و لە ئاستێكی مرۆڤانەی بەرزدا مامەڵەیان كردووە. 
نووسەر روونتر و رەوانتر گفتوگۆی دیدگای د.شاكر نابلوسی و د.فالح عەبدولجەبار لەبارەی تاوانی هەڵەبجە و ئەنفالەوە دەكات و بەرزیان دەنرخێنێت؛ كە لە واقیعدا هەرواش بوون و خوێنەر دەتوانێت بۆ زانیاری زیاتر بگەڕێتەوە بۆ كتێبەكە، كە نووسەر بە وردی باسی لێوەكردوون.
 پێشەكی و رانان بۆ چەند كتێبێك
ئەم بەشەی كتێبەكە (تەوەری دووم) پێنج بابەت لەخۆدەگرێت بەم شێوەیە (ئەنفال، لە كتێبی: لەبارەی كورد و عیراق و چەند پرسێكی فكری و سیاسییەوە.  كتێبی: جینۆسایدی كورد، تاوانی ئەنفال، خەونی پرۆژەیەگی گەورە، كتێبی: جینۆسایدی هەڵەبجە لە میدیا نێودەوڵەتییەكاندا. زمان لە كتێبی: ئەنفال، حیكاتگەلێك لە سەردەمێكی دابڕێنەردا. كتێبی: بیرەوەرییەكانم و بەشێك لەتراژیدیای ئەنفال). 
ئەمانە بابەتەكانی تەوەری دووەمن و هەریەكەیان گرنگی خۆیان هەیە، چواریان رانان و خوێندنەوەن بۆ چوار كتێب و یەكێكیشیان پێشەكییە بۆ كتێبی (جینۆسایدی گەلی كورد-تاوانی ئەنفال)، كە ساغكردنەوەی هەر هەشت قۆناغەكەی تاوانی جینۆسایدی ئەنفالە. 
 رەهەندی جیاجیای ئەنفال
ئەم تەوەرە (نۆ بابەتی جیاجیا) لەخۆدەگرێت بەم شێوەیە (ئەنفالكردنی ئەنفال، ئەنفالكردنی تاوان، ساتی هەڵگەڕانەوەی مێژوو- ساتی لە سێدارەدانی جەلاد، جاش یان پرۆسەی لە نەتەوەخستن، ئەنفال و نەتەوەی كورد، دوومانگ بەر لە ئەنفالی گەرمیان، ئەنفال و ئەدەبی بەرەنگاری، لەبارەی گاریگەرییەكانی تاوانی ئەنفال و دەرهاویشتەكانی، چڕبوونەوەی تاوانی ئەنفال لە گەرمیاندا) ئەم وتارانە تێكڕا و هەریەكەیان لایەنێكی تاوانی ئەنفال و كاریگەرییە جیاجیاكانی لە گۆشەنیگای نووسەرەوە دەخەنەڕوو.
بیرۆكە و تێزەكان
لە تەوەری چوارەمی كتێبەكەدا و لە رێگەی چوار بابەت و چوار ناونیشانی جیاواز وەك (پرسی ئەنفال و ئەركی رۆشنبیران، ئەنفال و پرسیار و بەرپرسیارێتی، دۆسێی ئەنفال و ئامانج و ستراتیژی نوێ، كۆستی نەتەوەیی و بە دامەزراوەییكردنی پرۆژە).
لەم بەشە و لە وتاری (پرسی ئەنفال و ئەركی رۆشنبیران)دا، د.عەدالەت سێ خاڵ یان بنەمای سەرەكیی دەستنیشان دەكات، كە ئێمە تەنیا ئاماژە بە سێیەمیان دەكەین كە دەڵێت: (دروستكردنی سەنتەری نیشتمانی گەورەی توێژینەوە و بەرهەمهێنان و دۆكیۆمێنتاری كە ئەركی بریتی بێت لە بە دامەزراوەكردنی پرۆژەی كاركردن لەسەر دۆزەكانی ئەنفال و دوورخستنەوەی لە یادكردنەوە كلاسیكییە دووبارە و لێكچووەكان، ئەمەش بۆ بەگەڕخستنی لەپێناوی نەتەوەی كورد و بەرگرتنی مەعنەویش لەوەی كە جارێكی تر دووچاری ئەگەری تاوانی گەورەی وەها ببینەوە)، دوو خاڵ و پێشنیازەكەی تر (یەكەم و دووەم) لەگەڵ تەواوی كتێبەكە گرنگن و خوێنەر دەتوانێت بیانخوێنێتەوە، خاڵی سێیەم و لە وتاری (ئەنفال و ئەركی رۆشنبیران) یەكێكە لەو بابەتانەی كە گرنگ و پێویستە هەمووان سێلگیرانە كاری لەسەربكەین.

 ئەنفال؛ دید و سەرنجی رەخنەگرانە
ئەم بابەتانەی لەخۆگرتووە (لە سێدارەدانی نهێنییەكانی، ئەنفال و نامووسی كچی كورد. بەبۆنەی ئەنفالەوە ئەم فەرامۆشكردنە بۆ؟ حكومەتی قوربانی! ئەنفال و گەمەی قەرەبوو! لە تراژیدیای ئەنفالدا، ئێمە لەسەر ئەستێرەی مەریخ! لە ساڵیادەكانی ئەنفالدا لە بەڵێنەوە بۆ كردەوە. ئەنفال و سندوقی خێر و سەدەقە. ئەنفال و ئەدەب و هونەری كوردیمان) واتە لەم تەوەرەشدا، نۆ ناونیشان و نۆ بابەتی جیاواز دەخوێنینەوە، كە هەریەكەیان وەك ئاماژەمان بە ناونیشانەكانیان كرد، گرنگی بەلایەنێكی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال دەدەن. ئەمانە و نووسەر ئاماژەی بە تەواوی ئەو سەرچاوانە كردووە كە سوودی لێوەرگرتوون لە بابەتەكانیدا.
بەلامانەوە گرنگە لە پەراوێزی ئەم رانانە بۆ كتێبی (ئەنفال و جینۆساید لە باشووری كوردستاندا) سەرنجێكی بنەڕەتی تۆماربكەین و بیخەینەڕوو؛ ئەویش ئەوەیە (پرۆژەی بە دامەزراوەیی كردنی كاركردن، نووسین و لێكۆڵینەوە، ئەرشیفكردن و دۆكیۆمێنتاریكردن) لەسەر جینۆسایدكردنی گەلی كوردستان و پێكهاتەكانی، كەی دەبێتە پرۆژەیەكی كرداری و حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان رادەچڵەكێنێت و عیراق وەك دەوڵەتی بكەری تاوانەكە دەهێنێتە ئاست و پای بەرپرسیارێتی؟ ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە، وەك د.عەدالەتیش لە زۆر جێگای كتێبەكەی ئاماژەی بۆ كردووە؛ ئیتر یادكردنەوەی كلاسیكی تێپەڕێنین و لە ئاستی باڵاترو رەهەند و كاریگەری و لێكەوتەكانی تاوانەكەدا، بە پرسیاری شلگێرانە و بەرپرسیارێتی باڵادا مامەڵە بكەین؟ كەی و دوای ئەو هەموو ماوە دوور و درێژەی بەسەرتاوانەكاندا تێپەڕیوە و تائێستا و لە بەرامبەر داهاتوومان، زەنگی مەترسییە؛ دەگەیەننە ئەو ئاستەی شلگێرانە یاخەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و مرۆڤایەتی و كۆمەڵگەی عەرەبی رابوەشێنین و بیانهێنینە ئاستی ئەوەی بەلانیكەم بیسەلمێنین كە ئێمە گەل و نەتەوەیەكی جینۆسایدكراوین؟ 
ئەم پرسیارانە و دەیانی تر؛ بەكراوەیی دەمێننەوە تا ئێمە سیستمی حكومڕانی وەك كۆمەڵگە و تاك و نووسەران و رووناكبیران نەگەیەنینە ئاستی مامەڵەی تەندروست و شیاو لە ئاستی دۆزی جینۆسایدكردنمان!