جوگرافیای سەربازی

پ.د.جەزا تۆفیق تالیب *

جوگرافیای سەربازی Military Geography  ئەو بەشەی زانستی سەربازییە كە پەیوەستە بە خەسڵەتەكانی ناوچەی پڕۆسە سەربازییەكانەوە، بەوەی كە پەیوەست بێت بە هێز و ئەركە سەربازییەكانەوە و بەمەش زیاتر لە پیادەكردنی شێوازەكانی شیكاری بۆ كێشە سەربازییەكان دەكۆڵێتەوە، لە دێرزەمانەوە بۆ پاڵپشتی پڕۆسە سەربازییەكان خراونەتەگەڕ، ئەویش بەهۆی بوونی پەیوەندییەكی بەهێز لەنێوان جوگرافیا و پڕۆسە سەربازییەكاندا، بەوپێیەی پڕۆسە سەربازییەكان لەنێو ژینگەی سەربازیی جیاوازدا پیادە دەكرێن، وەك دارستان و بیابان و شار، هەروەها سوودوەرگرتن لە جوگرافیا لە زۆر بواری دیكەشدا پیادە دەكرێت، وەك پڕۆسەكانی پاراستنی ئاشتی و فریاكەوتن و بەدەنگەوەهاتن لە كارەساتە سروشتییەكان و لە پڕۆسە سەربازییەكانیشدا كاریگەری دیاردە سروشتی و مرۆییەكانی پێوە دیارە (1).

پێناسەی جوگرافیای سەربازی
جوگرافیای سەربازی گەلێك پێناسەی بۆ كراوە و دەكرێت هەندێكیان بخەینەڕوو، لەوانە لویس سی. پیلتەر و جی. ئیتزەڵ پیرسی لە كتێبە بەناوبانگەكەیاندا بەناونیشانی «جوگرافیای سەربازی» بەم شێوەیە پێناسەی دەكەن و دەڵێن «جوگرافیای سەربازی بریتییە لە جێبەجێكردنی زانیارییە جوگرافییەكان لە بەڕێوەبردنی كاروباری سەربازیدا و جەخت لەسەر ئەندازەی (هندسة) گۆڕەپانی سەربازی و كاریگەرییەكانی شوێن و دابەشبوونی ژینگە و دانیشتوان و هێز و دیاردەكانی دیكەی پەیوەست بە چالاكییە سەربازییەكان دەكاتەوە و پاشان بڕیار لەسەر دۆخەكە دەدرێت»(2). 
هەروەها ئینسكلۆپیدیای زاراوەكانی سوپای ئەمریكاش بەم شێوەیە پێناسەی دەكات، كە بەشێكی تایبەتمەندە لە جوگرافیا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دیاردە سروشتی و ئەو دیاردانەش كە دەستكردی مرۆڤن و كاریگەری دەخەنە سەر ئاراستەی پڕۆسە سەربازییەكان یان پلان بۆ دانانیان، ئەمەش مانای ئەوەیە كە لێكۆڵینەوە لەسەر رووی زەوی دەكات بە دەشت و شاخ و دۆڵ و گرد و هەر دیاردەیەكی سروشتی دیكەش كە لەسەر رووی زەوی دەربكەوێت، هەروەها لێكۆڵینەوەش لەسەر رێڕەوە ئاوییەكان و رێگاوبان و مەڵبەندەكانی ئاوەدانی و هەر دیاردەیەكی دیكەی لەم جۆرە دەكات. (3)
دكتۆر قاسم دوێكاتیش دەڵێت: جوگرافیای سەربازی لقێكە لە لقەكانی جوگرافیای سیاسی و لە پەیوەندیی نێوان پڕۆسە سەربازییەكان و رەگەزە جوگرافییە سروشتی و مرۆییەكان دەكۆڵێتەوە و بایەخ بە شیكردنەوەی هۆكارە جوگرافییەكان دەدات لەسەر بڕیار و پڕۆسە سەربازییەكان، و كاریگەریی پڕۆسە سەربازییەكانیش لەسەر دیاردە جوگرافییە سروشتی ومرۆییەكان. (4)
پرۆفیسۆر دكتۆر جەزا تۆفیق تالیب لە كتێبی ((جوگرافیای سەربازی)) دا دەڵێت: جوگرافیای سەربازی ئەو زانستەیە كە لە رۆڵ و كاریگەریی بنەما جوگرافییەكانی مەیدانی جەنگ دەكۆڵێتەوە و كاریگەریی لەسەر رەوتی پڕۆسە سەربازییەكان بەدەردەخات. (5)

جوگرافیای سەربازی و لایەنی پراكتیكی
ئەوەی تێبینی دەكرێت بایەخپێدانی سەركردە سەربازییەكان بە جوگرافیای سەربازی لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە بوارێكە دەكرێت پراكتیكییانە سوودی لێ وەربگیرێت و پێناسەش بكرێت بەوەی كە بەشێکە لە جوگرفیای پەیوەست بە دیاردە سروشتییەكان و ئەو دیاردانەی دیكەش كە دەستكردی مرۆڤن و كاریگەریی لەسەر رێرەوی پڕۆسە سەربازییەكان و پلاندانانیشیان دروست دەکەن. (6)، هەروەها جوگرافیای سەربازی بە جوگرافیای جەنگیش دەناسرێت و ناودەبرێت و بەشێوەیەكی سەرەكی بایەخ بە رۆڵی كاریگەری هۆكارە شوێنی و جوگرافییەكان دەدات لەسەر جەنگ و كێشە چەكدارییەكان(7).
جوگرافیای سەربازی بە پلەی یەكەم بایەخ بە لایەنی ستراتیژی و دەستنیشانكردنی ئامانج و هەڵسەنگاندنی تواناكان و سەپاندن و بەكارهێنانی هێزی سەربازی دەدات، بەڵام لە بواری تاكتیكیدا بایەخ بە كاریگەرییەكانی ژینگە دەدات لەپێناوی پێكهێنان و گەڵاڵەكردنی بنەما سەربازییەكاندا.
جوگرافیای سەربازی و ژینگەی سروشتی:
بەوپێیەی جوگرافیای سەربازی راستەوخۆ گۆڕەپانی جەنگ شیدەكاتەوە و هەڵسەنگاندنی جوگرافییانە بۆ میكانیزمی جەنگ دەكات، بە بەردەوامی ئاماژە دەدات بە:
ا-ژینگەی سروشتی و مرۆیی و كاریگەرییان لەسەر پڕۆسە سەربازییەكان لەمەیدانی جەنگدا.
ب-پەیوەستبوونی خەسڵەتە ژینگەییەكان بە پڕۆسە سەربازییەكانەوە.
ت-بە پشتبەستن بە كاریگەریی دیاردە سروشتییەكان، دەكرێت پێشبینی (تنبؤ) بكرێت بۆ ئەو رووداوانەی كە دەكرێت رووبدەن و سوود لەم جۆرە پێشبینیانە وەربگیرێت لە بواری پلاندانانی  سەربازیدا.
لەبەرئەوە جوگرافیای سەربازی بە زانستێكی پەیوەست بە هەردوو ژینگەی سروشتی و مرۆیی و خستنەگەڕی لەو بوارەدا دادەنرێت و لە پڕۆسە سەربازییەكاندا سوودیان لێ وەردەگیرێت، بەتایبەتیش لەكاتی جەنگدا وەك (دۆخی تاكتیكی) یان لە دۆخی بەرفراوانتردا كە بە (دۆخی ستراتیژی) دەناسرێت، ئەوەی جێگەی ئاماژەیە كە جوگرافیای سەربازی گرنگی نادات بە سیاسەت و بڕیاری سیاسی و چوونە نێو جەنگەوە، بەڵام دەتوانێت بڕیاری چوونە نێو جەنگ هەڵبسەنگێنێت و پێشنیازی پێداویستی و قۆڵەکانی هێرشكردن و بەگریی دەستنیشان بكات، هەروەها دەكرێت لەگەڵ هەڵگیرساندنی جەنگیشدا ئەو خەسڵەت و دیاردە و دەرەنجامە پێشبینیكراوانەی كە دەكرێت لەكاتی جەنگەكەدا بەدەربكەون، پێشوەخت سەركردایەتیی سەربازی لێ ئاگادار بكاتەوە، لەبەرئەوەی یەكلاكردنەوەی ململانێی سیاسی لە جەنگدا بەرجەستە دەبێت(8).

وەرگرتنی تۆبۆگرافیا و رەنگی مەیدانی جەنگ بەر لە دەستپێکردنی پڕۆسە سەربازییەکان

گەشەندنی زانستی جوگرافیای سەربازی
سەرهەڵدانی جوگرفیای سەربازی دەگەڕێتەوە بۆ یەكەمین جەنگەكانی نێوان مرۆڤ لە مێژووی كۆندا، هەرچەندە بەم ناوەوە ناونەبراوە، مرۆڤ هەر لە سەرەتای جەنگەكانەوە هەوڵی ئەوەی داوە شارەزای ئەو شوێنانە بێت كە جەنگەكانی تێدا روودەدات، لە رووی پلان و خۆبەهێزكردن و خۆقایمكردن و جووڵە و سەرجەم ئەو چالاكییە سەربازییانەی كە دەچنە چوارچێوەی جوگرافیای سەربازییەوە، بەڵام ناوی لێنەنرابوو جوگرافیا، لەم بارەیەوە دەبێت بگەڕێینەوە بۆلای بیرمەندی چینی ((سەن تزو sun tzu)  كە پێش 2500 ساڵ لەمەوبەر لە كتێبە بەناوبانگەكەیدا بەناوی (هونەری جەنگ)ەوە دەڵێت: (ئەو كەسانەی كە شارەزاییان لەبارەی شاخ و دارستان و دۆڵ و زۆنگاوەكانەوە نییە، ناتوانن سەركردایەتی سوپا بكەن)(9)، ئەو شارەزایی و زانیارییانەی كە بیرمەند (سەن تزو) باسیان لێوەدەكات بریتین لە زانیاری جوگرافیا لەسەر هەرێم و ناوچە جوگرافیاییە جیاوازەكان  لەبارەی شاخ و دارستان و دۆڵ و زۆنگاو، واتە ئەو زانیارییانەی كە سەركردە سەربازییەكان لەكاتی جەنگدا پێویستیان پێی دەبێت، ئەم زانیارییانەش لەم سەردەمەدا پێیدەوترێت «جوگرافیای سەربازی».

جوگرافیای سەربازی لە سەرەتاكانی سەدەی بیستدا
سەرەتای ناوهێنان و بڵاوبوونەوەی زاراوەی جوگرافیای سەربازی، دەگەڕێتەوە بۆ كەسایەتی سەربازی و جوگرافیازانی فەرەنسی ((گۆستاف لیۆن نیوكس 1890-1922)) لە كتێبەكەیدا بەناوی (جوگرافیای جەنگ) بە درێژی باسی رۆڵی جوگرافیا لە جەنگدا دەكات، بەمەش دەبێت بە داڕێژەری چەمك و بنەماكانی جوگرافیای جەنگ، پاشان ئەم چەمكانە گەشەسەندنیان بەخۆوە بینیووە و وڵاتە ئەوروپیەكانیش سوودیان لە بۆچوونەكانی ئەم زانستە نوێیە بینیووە(10).
ئەوەی لە رۆحی جوگرافیای سەربازیدا لەئارادابووە، لەكاتی جەنگ و تەنانەت جەنگی پارتیزانیشدا خراونەتەگەڕ، بەڵام بەناوی جوگرافیای سەربازییەوە نەبووە و لە هەموو جەنگە كۆنەكانی مێژووەوە مرۆڤ سروشتی زەوی و رۆڵی ئاووهەوای لەكاتی پڕۆسە سەربازییەكاندا (هێرش و بەرگری) بەهەند وەرگرتووە، هەروەها مرۆڤ لە هەوڵی ئەوەدابووە كە لەنێو سروشتدا تواناكانی مرۆڤ بخاتە گەڕ، ئەویش لە بنیاتنانی قەڵاو هەڵكەندنی خەندەک و شوێنی پارێزراو و دەستنیشانكردنی لوتكە و شوێنە بەرزەكان وەك خاڵی چاودێری، تا بتوانرێت رۆڵ و توانای خۆی لەنێو سروشت و لەبواری جەنگ و سەربازیدا دەربخات.
لەكاتی دۆزینەوە جوگرافییەكاندا گەلێك وڵات و ناوچە و هەرێمی جوگرافی نوێ دۆزرانەوە و ئاشكرابوون، كە لە پێشتردا ناسراو نەبوون، بەمەش هەڵمەتە سەربازیی و جوگرافییەكانی وڵاتان لەكاتی گەشت و هەڵمەتەكانیاندا رووبەڕووی هەرێم و ناوچەگەلی نوێ و نامۆ بوونەتەوە، كە زۆر جیاوازتر بوو لە ژینگە و جوگرافیای وڵاتەكانی خۆیان، بەتایبەتیش وڵاتە كۆلۆنیالیزمە ئەوروپییەكانی وەك پورتوگال و ئیسپانیا و بەریتانیا و فەرەنسا، كاتێك دەگەیشتنە هەرێم و ژینگەی جوگرافی نوێ، پێویستیان بە پێداویستی سەربازیی و شتومەكی تایبەت و خۆئامادەكردن و زانیاریی نوێ هەبوو لەسەر ئاووهەوا و ژینگەی ئەو ناوچە و هەرێمە دۆزراوە نوێیانە، هەروەها لەكاتی هەردوو جەنگی جیهانیشدا مامەڵەكردن لەگەڵ ژینگەی سروشتی نوێ، جوگرافیای سەربازیی خستە پێگەیەكی تایبەتەوە، كە سوپای زلهێزەكانی ناچار دەكرد زانیارییە جوگرافییەكان بكەنە كەرەستەیەكی سەرەكی و رێنیشاندەر بۆ جووڵەی سوپا و ئاڕاستەكانی هێرشكردنیان.

رۆڵی فریاگوزاری و پزیشکی سەربازی لە داڕشتنی پلانی سەربازیدا

لقەكانی جوگرافیای سەربازی
بابەتەكانی جوگرافیای سەربازی جۆراوجۆرن، لەبەرئەوە دەكرێت پۆلێن بكرێن بۆ سەر ئەم بەشانە:
یەكەم: جوگرافیای سەربازی مێژوویی: ئەم لقە بایەخ بە كاروباری سەربازی و ئەو هۆكارانە دەدات كە كاریگەرییان لە دەرەنجامی جەنگەكاندا هەبووە لە رابردوودا و ئاستی تێگەیشتنی لە پێشینان لە شانۆی جوگرافیای سەربازی و كاریگەریی بنەما جوگرافییەكان لەسەر پڕۆسە سەربازییەكان، لەمبارەیەوە جوگرافیازانەكان بایەخێكی وردیان بە خوێندنەوەی هۆكارە جوگرافییەكان لەسەر دەرەنجامەكانی جەنگ دەستنیشان دەكەن و بەهەند وەریدەگرن، بەوپێیەی لە هۆكارە جێگیرەكان هەژمار دەكرێت و كاریگەریی لەسەر جەنگ بەجێدەهێڵن، بەوپێیەی شوێنی جوگرافی بریتییە لەو شانۆیەی كە جەنگەكەی لەسەر روودەدات، هەر لەبەر ئەو هۆكارەشە جوگرافیای سەربازیی مێژوویی باسی لێوەدەكات، لەم سۆنگەیەوە ناكرێت هۆكاری جوگرافی لە مێژووی سەربازی داببڕێت و مێژووی سەربازیش لە لێكۆڵینەوەی جوگرافیای سەربازی مێژووییش داببڕێت(11).
دووەم: جوگرافیای سەربازی بابەتی
ئەم لقە سەرەكییە لە جوگرافیای سەربازی، جەخت لەسەر ژینگەی جوگرافی و رۆڵی لە پلانداڕشتن و كاریگەریی لەسەر هێزی دەوڵەت و ستراتیژ و تاكتیكی سەربازی (جەنگ) دەكاتەوە و بەشەكانیشی بریتین لە:
ا-جوگرافیای ستراتیژی: جوگرافیای ستراتیژی بریتییە لە ئاوێتەكردنی بنەما ستراتیژییەكان لەگەڵ بنەماكانی جوگرافیای سیاسیدا، واتە ئەو زانستەیە كە ئەركی كۆكردنەوە و شیكردنەوە و لێكۆڵینەوەی زانیارییە جوگرافییە بنچینەییەكانی وڵات دەدات بە مەبەستی ئامادەكردنی پلانی ستراتیژی بۆ بەڕێوەبردنی جەنگ (12)، واتە ئەم لقەی جوگرافیای سەربازی بایەخ بە شیكردنەوەی ئەو رەگەزە جوگرافیانە دەدات كە كاریگەریی دەخەنە سەر رووداوەكانی جەنگ و دەرەنجامەكانی، هەروەها لێكۆڵنیەوە لەسەر گرتنەبەری باشترین و گونجاوترین رێگە دەكات بۆ سوودوەرگرتن لە شوێن و كات، بە مەبەستی بەدیهێنانی ئامانجە سەربازییەكان و هەندێك جاریش جوگرافیای ستراتیژی بە جوگرافیای پلانی سەربازی ناودەبرێت و تەنها ئەركەكەی پەیوەستە بە پلانی جەنگ و جووڵەی سەربازی. جوگرافیای ستراتیژی وا پێویست دەكات ئەم رەگەزە ستراتیژییانە لەبەرچاو بگرێت كە بریتین لە(13):
1-توانای گەیشتن: ئەویش بە دەستنیشانكردنی رێگاكانی هاتوچۆ و ماوەی گونجاو و ئەو هۆكارە خێرایانەی كە بەگوێرەی شوێن و كات گونجاون، توانای گەیشتن لە هۆكاری بەكارهێنراوەوە دەگۆڕێت، بۆ نموونە لە ئۆتۆمبیل و فڕۆكە و پاپۆڕ و شەمەندەفەر، كە هەریەكەیان خاوەن خەسڵەت و تایبەتمەندیی خۆیانن و دۆخی جوگرافیای ناوچەكە لە (ئاووهەوا و تۆبۆگرافیا و دارستان و... هتد) كاریگەریی لەسەر جووڵە و گەیشتن بەجێدەهێڵن، لەبەرئەوە هەر گۆڕەپان و هەرێمێكی جەنگ دەستنیشانی جۆری هۆكاری گواستنەوە و جووڵە و خێرایی و ماوەی پێویست بۆ گەیشتن دەكەن.
2-توانای جووڵە: مەبەست لێی توانای جووڵە و بەرەوپێشچوونە، ئەم خەسڵەتە بەپلەی یەكەم پشتئەستوورە بە جۆری رێگاوبان و جۆری ئەو چەك و كەلوپەلەی كە پێویستە جووڵەیان پێبكرێت، بۆ نموونە چەكی قورس جووڵەپێكردنی سەختترە بە بەراورد بە چەكی سووك، هەروەها ئەو جۆرە چەك و كەلوپەلانەی كە خۆیان توانای جووڵەیان هەیە و توانای لێخوڕینیان هەیە، ئاسانتر جووڵەیان پێدەكرێت بە بەراورد بەو كەلوپەلانەی كە دەبێت رابكێشرێن و بگوازرێتەوە، لەبەرئەوەی لە دەرەنجامدا توانای نەرمی لە جووڵەدا كاریگەریی دەكاتە سەر خێرایی و بڕینی ماوەكان بەشێوەیەكی كورتتر و كاریگەریی لەسەر دەرەنجامی جەنگەكان بەجێدەهێڵن.
3-توانای بینین: مەبەست لە توانای بینینە بە ئاڕاستەی ئاسۆیی و ستوونی، لەبەرئەوەی لە گۆڕەپانی جەنگدا گەلێك بەربەستی سروشتی (تۆبۆگرافیا و دارستان و دۆخی ئاووهەوا) كاریگەریی راستەوخۆ دەكەنە سەر مەودای بینین، بەمەش هەلی خۆشاردنەوە و بەدەرنەكەوتن دێتەئاراوە و كاریگەریی لەسەر گۆڕەپانی جەنگ بەجێدەهێڵن، هەروەها دەكرێت مەودای بینین بە هۆكاری مرۆییش كەم ببێتەوە، ئەویش بەهۆی ئاگركردنەوە و دروستبوونی دووكەڵ و درووستبوونی تەپوتۆز و جۆرێك لە گێژەڵووكەی دەستكرد، كە بەهەردوو ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونی مەودای بینین كەمدەكاتەوە.
4-توانای پەیوەندیكردن: مەبەست لێی گەیاندنی زانیارییە، ئەم توانایەش دووچاری هەندێك گرفت دەبێتەوە، كە بەهۆی كاریگەریی ئاووهەوا و زریان و تۆبۆگرافیا و هۆكاری مرۆییش لە نموونەی جۆری رێگاوبان و سیستمی بڵاوبوونەوەی تۆڕی رێگاوبان و هێڵی شەمەندەفەر، كە لە ناوچە پڕ دانیشتوانەكاندا هەن و لە ناوچە پەراوێز و كەم دانیشتوانەكاندا نین، یان كەمترن، هەروەها لە هەندێك دۆخدا بەهۆی دۆخی ئاووهەوای سەخت و تۆبۆگرافیاوە بەربەستی بۆ دروستدەبێت، بەمەش پەیوەندی و گەیاندنی زانیاری دەبێتە گرفتێكی سەربازی و ئاگاداركردنەوەی یەكە سەربازییە بە شەڕهاتووەكان دەبێتە كێشەیەكی سەرەكی.
5-ئامادەبوون: مەبەست لە ئامادەبوون، ئامادەبوونی خەڵكە (سەرباز) و پێداویستییە لە شوێن و كاتی گونجاودا، ئەم ئامادەبوونە تەنها مەبەست لە بوونی كەرەستە و سەرباز نییە، بەڵكو زیاتر جەخت لەسەر بڕ و شوێنیان دەكاتەوە، واتە مەبەست لە دەستكەوتنی پێداویستی مرۆیی و چەك و تەقەمەنی و وزە و خۆراك و...هتد-یە لە شوێن و كاتی پێویستدا، تا پڕۆسە سەربازییەكان دووچاری شكست و زیان نەبنەوە، ئامادەبوون و بەدەستەوەهاتنی پڕ بەجێی سوپا و كەلوپەل و چەك و تەقەمەنی و هێزی مرۆیی و كارایی هێزی لۆجستی و هۆكارەكانی گواستنەوە و لایەنە هونەرییەكانی دیكە لە بارەگا و عەمبارەكانی پشتەوە تا دەگاتە بەرەكانی جەنگ، بەدیهێنانی سەركەوتن لە گۆڕەپانی جەنگدا مسۆگەر دەكەن.
6-توانای پەرچدانەوە: واتە ئەندامانی  مەشقپێكراو بن و بە چ میكانیزمێك و پلانێك رووبەڕووی مەترسییەكان ببێتەوە و سەر و ماڵی دانیشتوان و سەرجەم دامودەزگا بەرهەمهێنەكان و سەربازییەكان بپارێزێت، توانای بەرپەرچدانەوە، زادەی سەرجەم میكانیزم و بڕوا سەربازییەكانی دیكەیە و بەرهەم و دەرەنجامەكەی لەكاتی روبەڕوبوونەوە و بەرپەرچدانەوەی سەربازیدا بەدەردەكەوێت.
ب‌. جوگرافیای تاكتیك (جەنگ): 
ئەم لقە بایەخ بە لێكۆڵینەوە دەدات لەسەر رەگەزە جوگرافییەكان و كاریگەرییان لەسەر تێكڕای پێشڕەویی سوپا و بەدەرخستنی كاریگەریی بەربەستەكان لەسەر جووڵە و پێشڕەویی سوپا، (14) وەك زانراوە تاكتیك پڕۆسەیەكی كاتیە و بۆ تێپەڕاندنی قۆناغێكی کورتمەودای دیاریكراوە و لە چوارچێوەی ستراتیژدا پیادە دەكرێت و گرتنەبەری لە پڕۆسەی ستراتیژدا كارێكی شیاوە، لەبەرئەوەی تاكتیك مامەڵە لەگەڵ وردەركاییەكانی ژینگەی جوگرافی زەویدا دەكات و لەرێگەیەوە میكانیزمی جووڵە و پێشڕەویی سوپا مسۆگەر دەكرێت، بەگوێرەی شوێن، جۆرەكانی جەنگ دابەش دەبێت بۆ:

ئامادەکردنی هێزی تایبەت بەگونجاندنی لەگەڵ مەیدانی جەنگدا

  1-جوگرافیای جەنگی وشكانی:
 لەم جۆرەی جەنگدا زیاتر كاریگەریی هۆكارەكانی رووی زەوی (تۆبۆگرافیا) و (ئاووهەوا) بەسەر رێڕەوی جەنگەوە بەدەردەكەوێت و جووڵەی سوپا و میكانیزمی خۆگونجاندن و پلاندانان بەگوێرەی خەسڵەتەكانی دۆخەكە دادەڕێژرێت، تا بتوانرێت كەمترین قوربانی بدرێت و سەركەوتن بەدەستبهێنرێت، ئەم جۆرە لە جوگرافیای جەنگ دابەشدەكرێت بۆ:
ا-جوگرافیای جەنگی جەمسەرەكان (پۆلەرەكان).
ب-جوگرافیای جەنگی بیابان.
ت-جوگرافیای جەنگی ناوچەی شاخاوی.
پ-جوگرافیای جەنگی وشكئاویی (برمائي).
هەر جۆرە جەنگێك لەم چوار جۆرەی جەنگ، خاوەن خەسڵەت و جیاوازیی تایبەتین و جیاوازن لەیەكتریی و لە هەر ژینگەیەكیاندا وا پێویستە سوپای تایبەت و مەشقپێكراو و راهێنراوی تایبەت ئامادەكرابێت، تا بتوانرێت بەشێوەیەكی ئاسایی جووڵە و پڕۆسە سەربازییەكان بەڕێوەببەن.

2-جوگرافیای جەنگی دەریایی: 
جوگرافیای جەنگی دەریایی بایەخ دەدات بە كاریگەریی دۆخ و خەسڵەتە سروشتییەكانی دەریا و زەریاكان، لە بوارەكانی ئاووهەوا و شەپۆل و دیاردەكانی هەڵكشان و داكشانی ئاوی دەریا و زەریاكان و كەناراوەكان و قووڵ و درێژیی كەناراوەكان، بەوپێیەی ئەم خەسڵەتانە كاریگەریی راستەوخۆیان لەسەر جووڵەی سوپا و پاپۆڕ و كەشتیگەلە دەریاییەكان و جۆری چەك بەجێدەهێڵن، لێرەدا جەخت لەسەر توانای گەیشتن و جووڵە دەكرێتەوە، بەمەبەستی گەیشتنە كەناراوەكان و داگیركردنیان.

3-جوگرافیای جەنگی ئاسمانی
 ئەم جۆرە لە جەنگ بایەخ بە كاریگەریی رەگەزەكانی ئاووهەوا دەداتلە (دابارین و خێرایی با و شێ و هەور و روونیی ئاسمان)، لەبەرئەوەی ئەم رەگەزانە كاریگەرییان لەسەر فڕین و پێكانی ئامانجەكان لەسەر زەوی و ئاسمانیشدا دەبێت، هەروەها بایەخیش بە كەرەستە و چەكی بەكارهاتوو لە جەنگی ئاسمانیدا دەدات و شوێنی گونجاو بۆ بنیاتنانی فڕۆكەخانەكان.

4-جوگرافیای جەنگی بۆشایی 
(جەنگی ئەستێرەكان): 
لە 23ی ئازاری 1983دا سەرۆكی پیشووتری ئەمریكا (رۆناڵد ڕیگان) تێزێكی نوێی لەبواری جەنگدا راگەیاند كە بە دەستپێشخەری بەرگریی ستراتیژی(15) دەناسرا، بیرۆكەی سەرەكی ئەم دەستپێشخەرییە بریتیبوو لە بەكارهێنانی چەكی لێزەری پێشكەوتوو یان چەكی پێشكەوتووی دیكە، كە لە رێگەی مانگە دەستكردەكانەوە هەڵدەگیرێن، یان لە وێستگە خولگەییەكاندا بەدەوری زەویدا دەخولێنەوە، وەك چەكێكی پێشكەوتوو ئاراستەی زەوی دەكرێت بۆ تێكشكاندنی (رۆكێتە بالیستییەكان)ی نەیارانی ئەمریكا، لێپرسراوانی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆك رێگاندا بودجەیەكی زەبەلاحیان بۆ ئەم پڕۆژەیە تەرخانكرد و تاقیكردنەوە و پەرەپێدان لەم بوارەدا درێژەی كێشا و بەردەوام بوو، تا كۆتایی هەشتاكانی سەدەی رابردوو، بەڵام لەگەڵ هەرەسهێنانی بلۆكی سۆشیالیستی ئەم پڕۆژەیەش راوەستا و بێدەنگ بوو، بەڵام جارێكی دیكە لە سەردەمی هەردوو سەرۆك (جۆرج بوشی باوك و كلینتۆن) دا دەستپێشخەریی (بەرگریی ستراتیژی) كە بە جەنگی ئەستێرەكان ناسرا، گەڕایەوە سەر شانۆی سەربازی و سیاسی (16). 
ئەوەی لێرەدا جێگەی سەرەنجە، پەیدابوونی گۆڕەپانێكی جوگرافی نوێیە، كە تیایدا جەنگێكی نوێ و بەشێوازێكی نوێ پیادە دەكرێت و دێتەئاراوە و ئەو گۆڕەپانە نوێیەش «جوگرافیای بۆشاییە».

سێیەم: جوگرافیای سەربازیی رێكخراو
ئەم لقەی جوگرافیای سەربازی، زیاتر بایەخ بە جێبەجێكردنی زانستە رێكخراوەكان دەدات (العلوم النسقیة) لە كاروباری سەربازیدا، وەك زانستەكانی جیۆلۆجیا و جیمۆرفۆلۆجیا و خاك و رووەك و هاتوچۆ و سیاسەت و...هتد، کە دەكرێت بەم شێوەیە لە هەندێكیان بدوێین:
أ‌-جیۆلۆجیا: میكانیزمی سوود وەرگرتن لە زانستی جیۆلۆجیا لە بواری سەربازیی بە گشتی و بواری جەنگ بەتایبەتی (17) ، خۆی لەچەند نموونەیەكدا دەبینێتەوە، وەك دەستنیشانكردنی سەرچاوەكانی ئاو و لێكۆڵینەوە لە پێكهاتەی جیۆلۆجی زەوی و بەردی ژێر زەوی، بە مەبەستی لێدانی ژێرزەمین و بنیاتنانی بینا و دامەزراوە سەربازییەكان، لەبەرئەوەی دامەزراوە سەربازییەكان پێویستیان بە شوێنی پتەو و بەهێز هەیە، دژی هەر تەقینەوەیەكی ئاسایی و ئەتۆمی  بووەستێتەوە، هەروەها لە بواری بنیاتنانی شوێنی هێڵی شەمەندەفەر و رێگای ئاسایشدا بۆ زانینی پتەویی خاك و راددەی بەرهەڵستی بۆ ئەو هێزەی كە دەكەوێتە سەر خاكەكە، هەروەها لە دەستنیشانكردنی شوێنی بنیاتنانی فڕۆكەخانە سەربازی و مەدەنییەكانیشدا سوود لە زانستی جیۆلۆجیا دەبینرێت.
ب‌-جیمۆرفۆلۆجیا: ئەمەیان بایەخ بە شێوەكانی سەر رووی زەوی دەدات لە نموونەی شاخ و دەشت و گرد و دۆڵ و...هتد، كە لە مەیدانی جەنگدا و لە نزیك مەیدانەكەوە هەن و كاریگەریی راستەوخۆ لەسەر جووڵەی سوپا لەكاتی هێرش و بەرگریكردندا بەجێدەهێڵن.
ت‌-جۆری خاك: لێرەدا بایەخ بە پۆلێنكردنی خاك دەدرێت، بەگوێرەی پێكهاتە و رەنگەكەی، بەو پێیەی خاك لەرووی پێكهاتەی كیمیایی و جیۆلۆجییەوە كاریگەریی لەسەر رێگاوبان و جووڵەی سوپا و گواستنەوەی یەكە سەربازییەكان دەكات، هەروەها رەنگی خاكیش دەكرێت كاریگەریی لەسەر خۆحەشاردان و لەچاو ونبوون بكات.
پ‌-دارستان و رووەك: بوونی دارستان بەهەموو جۆرەكانییەوە لە چڕ و مامناوەند و تەنك كاریگەریی دەكاتە سەر جووڵەی سوپا و هێزی پیادە و گواستنەوەی سەرجەم ئۆتۆمبیل و تانك و زرێپۆشەكان، هەروەها دەكرێت بۆ خۆحەشاردان و لەچاو ونبوونیش سوودی لێ وەربگیرێت و كاریگەریی هەبێت.
جـ‌-زانستی ئاووهەوای سەربازی: ئەم زانستە بایەخ بە بواری كەش و ئاووهەوا دەدات، كە چۆن رەگەزەكانی ئاووهەوا لە (تیشكی خۆر، گەرما، پاڵەپەستۆ، با، دابارین) كاریگەری دەكەنە سەر جووڵەی سەربازی و پڕۆسە سەربازییەكان و جۆری ئەو چەك و جلوبەرگ و كەرەستانەشی كە بەكاردەهێنرێن، هەروەها لێرەدا پێشبینیكردن بۆ دۆخی كەش و رەگەزەكانی بە كارێكی لەپێشینە و بایەخداری سەربازیی دادەنرێت وەك زانیارییەكی بەبەها بۆ فەرماندەیی سوپا  لە مەیدانی جەنگدا.
حـ‌-هاتوچۆ و گەیاندن: مەبەست لێی پۆلێنكردنی رێگاوبانەكانە، كە ئایا چەندیان ئاسنینن، قیرتاوكراو، خۆڵین، چەوڕێژكراون و لە چ ئاراستەیەكدا سوودیان لێوەردگیرێت و لەبەرەكانی دوژمن نزیكدەبێتەوە و كاری پڕۆسە سەربازییەكان لە جەنگدا ئاسان دەكات.

چوارەم: جوگرافیای سەربازیی هەرێمی: 
ئەم لقە بە لقێكی كۆكەرەوەی هەموو لقەكانی دیكە دادەنرێت(18)، لێرەدا هەرێمێكی سەربازی وەردەگیرێت و هەموو لایەنەكانی ئەو هەرێمە لە روانگەی جوگرافیای سەربازییەوە شیدەكرێتەوە و لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكرێت، ئەم لقە دابەش دەكرێت بەسەر چەند لقێكی لاوەكیی تردا وەك:
1-جوگرافیای هەرێمی سەربازی: لێكۆڵینەوە لەسەر چەند هەرێمێكی دەستنیشانكراوی سەربازی وەك: هەرێمە سەربازییە جەمسەرییەكان، هەرێمە سەربازییە خولگەییە شێدارەكان، هەرێمە سەربازییە بیابانی و شاخاوییەكان، هەر هەرێمێك لەم هەرێمانە خەسڵەتی جوگرافی و ژینگەیی تایبەت بە خۆیان هەیە، كە تایبەتمەندیی جیای پێدەبەخشێت.
2-جوگرافیای شوێنە ستراتیژییە سەربازییەكان: ئەم بەشە بایەخ بە لێكۆڵینەوە لەسەر ئەو دورگانە دەدات كە لەڕووی بایەخی جیۆپۆلەتیكی و سەربازی و ئابوورییەوە سوودی گەورەیان لێوەربگیرێت، وەك دورگەی (دیگۆ گارسیا) لە ناوەڕاستی زەریای هیندی كە ئەمریكا گەورەترین بنكەی سەربازیی لێ دامەزراندووە، هەروەها هەندێك كەناراوی بایەخداری جیۆستراتیژی گرنگ هەن، كە بە حوكمی شوێنە جوگرافیەكەیان بوونەتە جێگەی سەرنجی سیاسی و پسپۆڕانی جیۆستراتیج، لە نموونەی كەناراوەكانی میسر لەسەر هەردوو دەریای سوور و ناوەڕاست، هەروەها شوێنی جوگرافی هەندێك لە وڵاتان بایەخی سەربازی و ئابووری و هاتوچۆی لەوەدایە كە دەتوانن دەستبگرن بەسەر رێڕەوی هاتوچۆ و بازرگانی نێودەوڵەتیدا لەكاتی جەنگ و ئاشتیشدا، لە نموونەی شوێنی میسر كە دەڕوانێت بەسەر هەردوو دەریای سوور و ناوەڕاست و هەردوو كیشوەری ئاسیا و ئەفریقا پێکەوە دەبەستێتەوە و لە رێگای دەریای ناوەڕاستیشەوە ئەفریقا دەبەستێت بە ئەوروپاوە. ئەم جۆرە شوێنانە دەتوانرێت وەك بەهێزترین چەك بەكاربهێنرێت، هەروەها هەندێك رێڕەو و گەرووی ئاویی گرنگی جیهان هەن كە لە دیدی جیۆستراتیژییەوە بایەخیان تا دێت زیاتر دەبێت و دەكرێت وەك بنەمایەكی بەهێزی دەوڵەت لێی بڕوانرێت، لە نموونەی گەرووی هورمز لەنێوان ئێران و وڵاتانی كەنداودا، هەروەها كەناڵی سوێسیش بەنێو خاكی میسردا تێدەپەڕێت و كۆنترۆڵی هاتوچۆ و بازرگانی نێودەوڵەتی پێدەكرێت.
3-جوگرافیای ستراتیژی سەربازی دەوڵەت و ئیمپراتۆریەتە كۆنەكان: لەدیدی مێژووییەوە لێكدانەوە بۆ جوگرافیای ستراتیژی و سەربازی ئیمپراتۆریەتە كۆنەكانی مێژوو دەكات، كە ئایا هێزی سەربازی و پلانی هێرش و بەرگریكردنیان چۆن بووە و رۆڵی فاكتەرە جوگرافییەكان لە بواری پڕۆسەكانی هێرش و بەرگریكردندا كاریگەری هەبووە؟
4-جوگرافیای ژینگە سەربازییەكانی جیهان: باس لە جۆری ئەو جەنگانە دەكات، كە لە ژینگەی جۆراوجۆردا روویانداوە، بۆ نموونە جەنگەكە لە ناوچەیەكی وشكانیدا بووە و هێزی وشكانی تێدا رۆڵی سەرەكی بینیووە، یان جەنگەكە دەیایی بووە و هێزی دەریایی جەنگەكەی یەكلاكردۆتەوە و هەر ژینگەیەكی جوگرافی جۆرێک جەنگی لەخۆگرتووە، بەڵام جەنگیش هەبووە زیاتر لە جۆرێك هێزی تێدا بەكارهاتووە، وەك هێزی وشكانی و دەریایی و ئاسمانی، واتە لە ژینگەیەكدا چەند جۆرێك لە هێز بەكارهاتووە.
5-جوگرافیای جەنگە جیهانییەكان: لە نموونەی هەردوو جەنگی یەكەم و دووەمی جیهان و شیكردنەوەی كاریگەریی رەگەزە جوگرافییە سروشتی و مرۆییەكان لەسەریان. لەمبارەیەوە چەند ئەفسەرێكی سەربازی كە پسپۆڕییان جوگرافیا نەبووە، هەوڵی ئەوەیان داوە جوگرافیای سەربازی هەرێمی وڵاتەكانیان بەشێوەی كتێب بنووسن وەك كتێبی پرۆگرامی خوێندن لە كۆلێژە سەربازییەكاندا بخوێندرێت.

پێنجەم: لقەكانی جوگرافیای سەربازی نوێ:
ئەم لقە نوێیانەی جوگرافیای سەربازی دابەشدەكرێت بەسەر:
1-جوگرافیای پزیشكی سەربازی:
پزیشكی سەربازی پەیوەندییەكی بەهێزی بە پزیشكی گشتییەوە هەیە، بەڵكو لەوانەیە لەویش كۆنتر بێت، ئەویش بەهۆی دۆخی مرۆڤی كۆنەوە بێت(19)، بەڵام لەدوای تێپەڕبوونی سەدەی نۆزدەیەمەوە جوگرافیای پزیشكی سەربازی بە جیهاندا بڵاوبۆوە و لێكۆڵینەوەكان پەیوەستبوون بە رووداوەكانی جەنگ و تەندروستی سەربازەكانەوە و لەم سۆنگەیەشەوە لێكۆڵینەوە سەربازییەكانی (M.YO.Madrou)   كە لە ساڵی 1949 بەناوی (تەندروستی سەربازی و شانۆی سەربازیی و تۆبۆگرافیای پزیشكی) بڵاویكردەوە.
ئەم بەشە لە جوگرافیای سەربازی، بە تەنها باس لە سەرهەڵدانی نەخۆشییەكان ناكات لە ناوچە جیاوازەكاندا، بەڵكو لە چۆنێتی بەردەستبوونی خزمەتگوزاریی چارەسەر و چاكبۆوەش دەكۆڵێتەوە، هەروەها باس لە نەخۆشییەكانی پەیوەست بە ژینگەوە دەكات لە نموونەی (خۆر بردن و سەرما بردن) و نەخۆشی شاخ و كاریگەرییەكانی ژینگە لەسەر بەڕێوەبردن و رێكخستنی خزمەتگوزارییە پزیشكییەكان. بۆ نموونە تووشبوون بە حاڵەتی «شۆك (صدمة)» لە ناوچە ساردەكان زووتر چاك دەبنەوە، وەك لە ناوچە گەرمەكان، هەروەها ئاماژەش بەوە دەكات كە ئەندامانی سوپا و یەكە سەربازییەكان لە ناوچە خولگەییە سەختەكانی وەك باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیا زیاتر دووچاری كێشەی تەندروستی دەبنەوە(20).
ب. جوگرافیای سیاسیی سەربازی: 
ئەم لقە لە رەگەزە سەربازییەكانی جوگرافیای سیاسی و جیۆپۆلەتیك و جەنگ و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەكۆڵێتەوە، ئامانجەكانی جوگرافیای سیاسیی سەربازی لەو خاڵانەدا كۆدەبێتەوە كە خودی دەوڵەت پیادەی دەكات لە هەردوو ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا.

تایبەتمەندییەكانی جوگرافیای سەربازی:
جوگرافیای سەربازی لەنێو زانستی سەربازیدا پێگەیەكی تایبەتی خۆی هەیە و دەستەی ئەركانی سوپا بە چاوی پڕ بایەخەوە دەڕواننە رۆڵی جوگرافیای سەربازی، لەبارەی شیكردنەوەی گۆڕەپانی جەنگ و پێدانی زانیاری گرنگ پێش دەستپێكردنی هەر پڕۆسەیەكی سەربازی، لێرەدا گرنگترین تایبەتمەندییەكانی جوگرافیای سەربازی دەخەینەڕوو:
1-جوگرافیای سەربازی رەگەزێكی گرنگی هەواڵگریی سەربازییە و بەشێكە دەكەوێتە ژێر چاودێریی روكنی هەواڵگری (ركن الاستخبارات) و دەستەكانی هەواڵگریی (مفارز الاستخبارات) دەستدەکەن بە كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر دیاردە سروشتی و دروستكراو و مرۆییەكانی ناوچە و شانۆی پڕۆسە سەربازییەكان(21)، كە ئەگەری هەیە جەنگی تیادا بەرپا ببێت.
2-جوگرافیای سەربازی کردەوە سەربازییەكان دەستنیشان دەکات کە بریتیین لە شیكردنەوەی پەیوەندییە شوێنییەكان و زانینی رۆڵی ناوچەكە بۆ ئەو كارە سەربازییەی كە بڕیارە بەڕێوەبچێت.
3-جەنگەكان لەنێو زەریا و دەریاكان و سەر رووی زەوی و لە ئاسمانیشدا دەکرێن و هەندێك جاریش باس لە جەنگی بۆشایی (حرب الفضاء) دەكرێت لە دەرەوەی هێزی راكێشانی زەوی، بەمەش پڕۆسە سەربازییەكان لە قەبارەیەكی (سێ رەهەندیدا) بەڕێوەدەچن و هەندێك جاریش لەوانەیە مەودای گۆی زەوی تێبپەڕێنێت، لەبەرئەوە زانیارییە جوگرافییە سەربازییەكان بەرفراوانن و بە بەردەوامی مەیدانی جەنگ دەبێتە جێگەی بایەخی پسپۆڕانی جوگرافیای سەربازی بە مەبەستی كۆكردنەوەی زانیاریی و شیكردنەوەیان.
4-جوگرافیای سەربازی پێشكەوتووترین تەكنۆلۆژیا لەبواری مانگە دەستكردەكاندا لە جیۆدیسا و كارتۆگرافیا و وێنەی ئاسمانی و كۆمپیوتەر بەكاردەهێنێت، بەمەبەستی شیكردنەوەی رووی زەوی و شانۆ و مەیدانی جەنگەكان، هەروەها هەردوو رەگەزی (كات) و (شوێن) بۆ ئامانجەكان بەهەند وەردەگیرێت، هەروەها میتۆدە نوێیەكانی ماتماتیك و ئامار و شیكاری شوێنی (Spatial Analysis) پیادە دەكەن بۆ زاڵبوون بەسەر كێشەكانی جوگرافیای سەربازیدا(22).
5-جوگرافیای سەربازی بەشێكە لەو پڕۆسەی پلاندانانەی كە فەرماندەیی سەربازی دەیکات بۆ لەبەرچاوگرتنی دۆخەكە و پاشان دانان و هەڵسەنگاندنی پلانی لەبری «خطة بدیلة» دەخرێتە بەردەست بە مەبەستی بەڕێوەچوونی پڕۆسە سەربازییەكە.

جوگرافیای سەربازی و هەواڵگری
لە سیستمی سەربازی و پۆلێنكردنی یەكە و بەش و ئەركەكانی نێو سوپادا، بەش یان لێكۆڵینەوە و شیكردنەوەی جوگرافیای سەربازی خراوەتە سەر بەشی هەواڵگریی سەربازی (الاستخبارات العسكریة) لە دەستەكانی ئەركاندا، لەبەرئەوەی زانیارییە جوگرافییە سەربازییەكان وەك زانیاریی گرنگ و پڕبەها سەیردەكرێن و وەك راپۆرتی گرنگ پێشكەش بە هەواڵگریی سەربازی دەكرێن و فەرماندەی سوپا وەك بنەمایەكی زانیاریی گرنگ رەچاوی دەکات لەكاتی بڕیارداندا(23).
چەندین بەش و لقی سەربازی كە ناوی جیاوازیان هەیە لەنێو سوپادا كاری كۆكردنەوەی زانیاریی دەکەن لەبارەی دیاردە جوگرافییەكانی مەیدانی جەنگەوە، كە دەكرێت ناوی لێبنرێت (هەواڵگریی جوگرافی)، كە زانیاریی سەبارەت بە بەرز و نزمی رووی زەوی (Terrain) و ئاووهەوا (Climate) و كەش (weather)  بۆ یارمەتیدانی فەرماندە سەربازییەكان پێشكەش دەكەن، تا بتوانن گۆڕەپانی جەنگ جوگرافیانە شیبكەنەوە و زۆرترین سوود لە تایبەتمەندییە جوگرافییەكانی گۆڕەپانی جەنگ وەربگرن و پڕۆسەی جووڵاندنی سوپا و پاشان پێكدادانی سەربازیی ئامانجەكانی بهێنێتەدی كە ئەویش سەركەوتنە.

پۆلێنكردنی زانیارییە جوگرافییە هەواڵگرییەكان:
بەگوێرەی ئینسكلۆپیدیای زاراوەكانی سوپای ئەمریكایی، زانیارییە جوگرافییەكان بریتین لە زانیاری سەبارەت بە دیاردە سروشتییەكانی سەر رووی زەوی لە (شاخ، گرد، دۆڵ، رووبار، چەم و دەریاچە، دارستان، دەشت، بیابان و...هتد و لە (رەگەزەكانی ئاووهەوا) و (دەرامەتی سروشتی و ئابووری) و دیاردە دەستكردەكانی وەك (بەربەست و بەنداو و هەموو جۆرەكانی رێگاوبان، گوند و شار و ناوچە پیشەسازیی و كشتوكاڵییەكان و... هتد). ئەم زانیارییانە بایەخی تایبەتی خۆیان هەیە و لەبواری پلاندانان و بڕیاردان بۆ بەڕێوەچوونی پڕۆسە سەربازییەكان دەكرێت هەڵبسەنگێنرێن و كورتبكرێنەوە و لەشێوەی راپۆرت و نامیلكەدا سوودی راستەوخۆیان لێ وەربگیرێت، بەم پێیەش ئەم زانیارییە جوگرافییانە بەگوێرەی پۆلێنكردنی هەواڵگریی و گرنگی و ئاستی ئەو فەرماندەیەی كە سوودی لێوەردەگرێت دابەشدەبن بۆ دوو جۆر زانیاری كە ئەوانیش بریتین لە: 
1-زانیارییە جوگرافییە هەواڵگرییە ستراتیژییەكان:
ئەم جۆرە زانیارییە جوگرافیاییانە پەیوەستە بە پلانە سەربازییە گەورەكانەوە، كە زانیاری ستراتیژی بایەخدار سەبارەت بە توانای سەربازیی و ئابووری گەلان و نەتەوەكان كۆدەكاتەوە و گەڵاڵە دەكات، ئەم جۆرە لە زانیاری هەواڵگری جوگرافی وادەكات كە زانیاری كۆكردنەوە بەردەوام بێت و شیكردنەوەی ئەم زانیارییانەش پسپۆڕی راهێنراوی خاوەن توانای دەوێت، خەسڵەتی ئەم جۆرە زانیارییە ستراتیژییانە بریتین لە وەسف و شیكردنەوەی دیاردە بایەخدارەكانی لایەنی بەرامبەر، كە دەكرێت ئێستا سوود لەو زانیارییانە وەرنەگیرێت، بەڵام دەكرێت لە ئایندەدا و لەكاتێكی گرنگی تردا سەرجەم دامودەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەكان سوودیان لێ وەربگرن (24) لەو زانیاریانەش:
ا-زانیاری سەبارەت بە دیاردە سروشتییە دیارەكانی لایەنی بەرامبەر (دوژمن و نەیار) لەبارەی ئاووهەوا و خاك و دارستان و سەرچاوەكانی ئاو و... هتد.
ب-زانیاری سەبارەت بە سەرجەم هێڵەكانی هاتوچۆی نێو شارەكان و دەرەوەی شارەكان بە سەرزەمین و ژێرزەمین و لەسەر پرد و گەروو رێگا خێراكانیشەوە.
ت-زانیاری سەبارەت بە سەرجەم فڕۆكەخانە سەربازیی و مەدەنییەكان.
پ-زانیاری لەسەر سەربازگە گرنگەكان و سەرجەم دامەزراوە ئەتۆمی و وێستگەكانی بەرهەمهێنانی وزە.
1-زانیارییە جوگرافیە هەواڵگرییە تاكتیكییەكان:
ئەم جۆرە زانیارییانە دەكرێت راستەوخۆ لەلایەن فەرماندە سەربازییەكانەوە سوودیان لێ وەربگیرێت، ئەم جۆرە لە زانیاری زیاتر ئەو زانیارییە جوگرافیانەن كە كاریگەریی رووی زەوی و رەگەزەكانی ئاووهەوا لەسەر بەڕێوەچوونی پڕۆسە سەربازییەكان بەجێدەهێڵن لە كات و شوێنی دیاریكراودا، بەو پێیەی یەكە سەربازییە بەشەڕهاتووەكان لە مەیدانی جەنگدا راستەوخۆ پێویستیان بەم جۆرە زانیارییانە دەبێت.

*پسپۆری جیۆستراتیج و ئاسایشی نەتەوەیی

سەرچاوەكان:
-1فرانسیس جالجانو و ایون جین بالكا، الجغرافیة العسكریة الحدیثة، دراسات مترجمة (71)، مركز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیة، ط1، 2014، ص17.
-2لویس سي. بلیتر و جي ایزل بیرسي، الجغرافیة العسكریة، ترجمة عبدالرزاق عباس حسین، دار الحریة للطباعة، بغداد، 1975، ص7.
-3د. محمد عرب الموسوي و د. ماجد صدام سالم، الجغرافیة السیاسیة بین النظریة و التطبیق الجیوعسكري، دار الرضوان للنشر و التوزیع، عمان، ط1، 2019، ص416.
-4د. قاسم الدویكات، الجغرافیة العسكریة، جامعة مؤتة، ط2، 2002، ص29.
-5پ. د. جەزا تۆفیق تالیب، جوگرافیای سەربازی، چاپی یەكەم، 2020، ل11.
-6Department of the Army Dectionary of United State Army Terms. AR 25-310 USA, 1972.
-7ماهر حمدی عیش، الجغرافیة السیاسیة، دار الوثائق، شبین الكوم، 2005، ص313.
-8د. غانم سلطان امان، ظاهرة الحروب والنزاعات المسلحة (رؤیة جغرافیة تحلیلیة)، حولیات الاداب و العلوم الاجتماعیة، الرسالة (90)، الحولیة (23)، 2002-2003، الكویت، ص20.
-9پ. د. جەزا تۆفیق تالیب، سەرچاوەی پێشوو، ل10.
-10د. محسن عبدالصاحب المظفر، المسرح البیئي العسكري (البدایة الجیوبولتیكیة و النهایة الجیوستراتیجیة)، شركة المعارف للمطبوعات،ط1، 2014، ص12. 
-11ایست جوردن، الجغرافیة توجه التأریخ، ترجمة جمال الدین الدناصوری، دار الهلال، القاهرة، 1986، ص14 و د. محسن عبدالصاحب المظفر، مصدر سابق، ص18.
-12العقید صلاح الدین ابوبكر الزیداني، الجغرافیة الاستراتیجیة، مجلة المسلح، 2013،ص3.
-13لویس سي. بلیتروجي ایزل بیرسي، مصدر سابق، ص144-147.
-14د. قاسم الدویكات، مصدر سابق، ص37.
-15وسام گوركاكو، حرب النجوم بین الانجاز العلمي و الدلالات العسكریة، مطبعة الانتصار، ط1، بغداد، 1987.ص17.
-16اللوا‌ء الركن علاءالدین حسین مكي خماس، مشروع الدفاع الامریكي الصاروخي، ص24-25.
-17الباحثون المصریون، الجیولوجیا العسكریة (النشأة و التأریخ) 
-18د. عبدالمنعم عبدالوهاب، الجغرافیة العسكریة والمفهوم الجیوبولتیكي، مجلة الجمعیة الجغرافیة العراقیة، العدد 20، مطبعة العاني، 1987، ص60.
-19اللوا‌ء الطبیب راجی عباس صالح، الاسناد الطبي في الجیوش الاسلامیة، مجلة الدفاع، العدد (2)، 1986، ص17.
-20د. محسن عبدالصاحب المظفر، مصدر سابق، ص24.
-21احمد فائق دلول، الجغرافیة العسكریة لقطاع غزة و أثرها علی مستقبل المقاومة الفلسطینیة، ص473.
-22جون ستون، الاستراتیجیة العسكریة (دراسە مترجمة)، مركز الامارات للدراسات و البحوث الاستراتیجیة، ط1،الامارات العربیة المتحدة، 2014، ص198.
-23المقدم هیثم الایوبي، الموسوعة العسكریة، الجز‌ء الاول، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، ط1، 1977، ص450.
-24پ. د. جەزا تۆفیق تالیب، جوگرافیای سەربازی، سەرچاوەی پێشوو، ل118-121.