فیلم و بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری

پ.ی.د.كاروان محەمەد حەسەن*

دۆكیۆمێنتاری سەرەتا وەك ژانرێكی سینەمایی لە باوەشی هونەری سینەمادا لەدایكبووە، ئەمڕۆش بەیەكێك لە بەرنامە گرنگەكانی تەلەفزیۆن دادەنرێت، چەندین كەناڵی تایبەتمەندیشی بەدوای خۆیدا هێناوە. دۆكیۆمێنتاری شێوەیەكە لە شێوەكانی گوزارشتكردن بۆ هونەرێكی ناوازە. سەرەتاكانی سەرهەڵدانی هونەری سینەما بە وێنەگرتنی ژیانی ئاسایی رۆژانە دەستیپێكرد، ئەمەش بۆتە سەرەتایەك بۆ سەرهەڵدانی ئەم جۆرە هونەرە و گەشەی كردووە و چەندین قوتابخانەی جیاوازی جیهانی بەدوای خۆیدا هێناوە. 
پێناسەی دۆكیۆمێنتاری:
كە باس لە فیلمی دۆكیۆمێنتاری یان (بەڵگەنامەیی) دەكەین، خێرا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت، كە ئەم جۆرەی فیلم دروستكراو نییە، یان كەرەستەكانی لەبەردەم كامێرادا دروستكراو نین، بەڵكو توخمە بنچینەییەكانی رەنگدانەوەی واقیع و راستی ژیانن.
دیكۆمێنتاری بە زمانی فەرەنسی (Film Documentarie) پێ دەڵێن، بەواتای فیلم بەڵگەیەكە لە شوێن، یان رووداوو، یان كەسێك، كەرەستەكان لەهەناوی سروستەوە هەڵدەقوڵێن، لەكاتی وەرگێڕانی ئەم وشەیەدا هەندێك لەبری فیلمی دۆكیۆمێنتاری، وشەی فیلمی بەڵگەنامەیی بەكاردەهێنن. بەڵام ئەم چەمكە لەزمانی ئینگلیزیدا بۆ جۆرێك لە فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەڵگەنامەیی (Documentary Film) بەكاریدەهێنن، بەڵام لەم روانگەیەوە فیلم بەتەنها راستیەك نییە، بەڵكو دیدگاشی تێدا بەكاردەهێنرێت.  
  ئەگەر بەزمانێكی سادە پێناسەی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری بكەین،  بریتییە لە تۆماركردنی ناوەڕۆكێكی راستەقینە بۆ بابەتێكی واقیعی، بەو شێوەیەی لە واقیعێكی بەردەستدا بوونی هەیە.
 ساڵی 1948 یەكێتیی نێودەوڵەتی بۆ سینەمای دۆكیۆمێنتاری پێناسەیەكی گشتگیر بۆ فیلمی دۆكیۆمێنتاری دەكات: ( هەموو شێوازێكی تۆماركردنی فیملە بۆ دەرخستنی راستی هەر گرتەو لایەنێك بێت، ئینجا لەرێگەی وێنەگرتنی راستەوخۆ یا دووبارە بەرهەمهێنانەوەی بەشێوەیەكی راستگۆیانە بۆ ئەوەی بینەر تەواو گرتەكەی لەبەردەستەبێت تا ئاسۆی زانین و تێگەیشتنی مرۆیی ئەو فراوان و چەسپاوبێت، یا رێگەی چارەی دروست بدۆزێتەوە بۆ كێشە و ئاریشە ئابووریی و رۆشنبیریی و پەیوەندییە مرۆییەكان). 
بەڵام فەرهەنگی بەریتانی بۆ فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەم شێوەیە پێناسەی دەكات (جۆرێكە لە فیلمی سینەمایی ناریوائی، چیرۆك و خەیاڵی تێدانییە، بەڵكو بابەتێكی راستی ژیانە وەك ئەوەی هەیە، وێنەی راستییەكان تۆماردەكات ماتریالەكان راڤە دەكات، یان سەرلەنوێ‌ پێكهاتەی ئەو راستیانە دەخوڵقێنێتەوە بەشێوەیەك گوزارشت لە راستیەكان بكات، ئامانجی ئەمەش بۆ كاری فێركاری و كاتبەسەربردنە). هەروەها رابەری سینەمای دۆكیۆمێنتاری جۆن گریرسۆن بەم جۆرە پێناسەی دۆكیۆمێنتاری دەكات (چارەسەرێكی داهێنەرانەی واقیعە).بۆیە لەسۆنگەی ئەم پێناسانەوە دەتوانین بڵێین دۆكیۆمنتاری ئەو فیلمە یان بەرنامە هونەرییە كە بابەت و رووداوەكانی هەڵقوڵاوی ژیانە، واقیعی ژیان لەدیدو بۆچوونی دەرهێنەرانەوە بەرجەستە دەبێتەوە.
شێوەی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری: 
  بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری بریتییە لە نمایشكردنی بابەتێكی دیاریكراو، لەگەڵ بەكارهێنانی باشترین هۆكاری هونەریی گونجاو، شیكردنەوە و راڤەی بابەت بزوێنەری سەرەكی بەرنامەیە، نمایشی هەموو رەگەز و تێڕوانینە جیاوازەكان بەجوانترین كاری وێنەیی بۆ راكێشانی سەرنجی بینەر و كارتێكردنیان بەرجەستەدەكرێت.. 
شێوەی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری پشت بە وێنەو لێدوان وچاوپێكەوتن دەبەستێت، لەشوێنە جیاوازەكاندا، لەگەڵ راڤەكردن و بەكارهێنانی بابەتی بەڵگەیی لەسەر بابەتەكان، هەروەها شێوەی گێڕانەوەی ئەم بەرنامەیە یەك شێوە لەخۆ ناگرێت، ئەمەش بەپێی تێڕوانینی دەرهێنەران دەگۆڕێت، هەروەها چەند سیفاتێكی گشتی هەیە بۆ بەرنامە دۆكیۆمێنتاری لێرەدا دەیانخینە روو:- 
-واقیعیە: هەموو بەرنامەیەكی دۆكیۆمێنتاری پێویستە واقیعی بێت راستەوخۆ لەهەناوی سروشتەوە هەڵقوڵابێت، دانراو نەبێت، پشت بە ئەكتەر و دیمەنی دروستكراو نەبەستێت.
-شیكردنەوە و راڤە: بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری تەنها تۆماری واقیع بەشێوەیەكی وشك ناكات...بەڵكو بەشێوازێكی شیكاریانە بابەتەكە نمایشدەكات لەگەڵ بەكارهێنانی هەموو رەگەزەكان بەتێروانیی جیاواز دەربارەی بابەت.
-مرۆیانەیە: بایەخ وگرنگی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری زیاتر بۆ لایەنی مرۆییانەیە، سەنجدانی بۆكاری خەڵك ودەرخستنی ناهەمەتیەكانە لەناو سروشتی راسەقینەوە، رواڵەت وسیمای مرۆ پێكهاتەی سەرەكی ئەم بەرنامەییە.
خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری بەپێی روانینی (جۆن گریرسۆن):-
بابەتی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری پشت بە گواستنەوە و تێبینیكردن، و هەڵبژاردن لە واقیعێكی ژیاناویدایە، پشت بەبابەتی دانراو  شوێنی دروستكراو نابەستێت وەك ئەوەی لەفیلمی ریوایدا هەیە، بەڵكو وێنەگرتنی دیمەنەكان زیندوون و لەواقیعێكی راستەقینەدا. هەروەها كەسایەتی و دیمەنەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری لەواقیعێكی زیندودایە، پشت بە ئەكتەری ناسراو نابەستێت، كاری وێنەگرتن لە ستودیۆ ودیمەنی دروستكراودا تۆمار ناكرێت. دواتریش كەرەسەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری راستەوخۆ هەڵقوڵاوی سروشتە، زیاتر وردو واقیعترە، بابەتێكی دانراونیە.
بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری لەجێبەجێكردندا پشت بەكەرەستەكانی واقیع دەبەستێت، تۆمارێكی واقیعیانەی رووداوەكانە وەك ئەوەی روویانداوە، پشت بەكاری نواندن نابەستێت.
ئامانجی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری سودی مادی نییە، بەڵكو بەپلەی یەكەم ئامانجێكی تایبەتی هەیە لەبواری فێركاری و رۆشنبیریی، یان پاراستن و ئەرشیفكردنی كەلەپور یان مێژوو، ئەمەش پێچەوانەی ئامانجی فیلمی ریوائیە. دواتریش بەوە ناسراوە ماوەی نمایشكردنی كورتە، لەكاتی بینینی پێویستی بە سەرجندانێكی باش هەیە، ماوەی نمایشكردنی فیلمی دۆكیۆمێنتاری (20 – 30 – 45) خولەكدایە، لەبەرئەوەی ئامانجێكی تایبەت لەپشت بەرهەمهێنانەوە هەیە بەهەمان شێوە بینەرێكی تایبەت بەخۆی هەیە. فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەرهەم وكاری دەرهێنەرە، گێرانەوەیەكی مێژوویی یان سیاسیی رووداوێكە، بەشێوەیەكی بێلایەن بەرجەستەی دەكات. ئامادەكردنێكی ورد ولێكۆلینەوەی پێشوەختەی هەیە، دروشمی فیلمی دۆكیۆمێنتاری «پەیام، هونەر، زانست».
ناوەڕۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتاری:
بەشێوەیەكی گشتی فیلمی دۆكیۆمێنتاری پشت بەتێڕوانیی دەرهێنەر دەبەستێت، بەشێوازێكی راستەوخۆ  گوزارشت لە واقعێكی دیاریكراو دەكات، هەڵبژاردنی شوێن و كەرەستەكانی وێنەگرتن بەئامانجی گەیاندنی پەیامێكی دیاریكراوە. پاشان سیناریۆی فیلمی دۆكیۆمێنتاری پێداویستیەكی گرنگە بۆ روونكردنەوەی ناوەڕۆكی بیرۆكە و دیاریكردنی كات و هێڵە گشتییەكانی كاركردن بەئامانجی بونیادنانی كاری جێبەجێكردن. لە فیلمی دۆكیۆمێنتاریدا زیادەڕۆیی لەرووداو و بابەتەكاندا نییە، زانیارییەكانیش راستییەكی واقیعی دروستكراو نییە. لەهەمووی گرنگتر ناوەڕۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتاری پەیامێكی مرۆییانەیە خوڵقاندنی بەئامانجی نمایشكردنی زانیارییەو كار لەبینەربكات.
شێوازی فیلمی دۆكیۆمێنتاری: 
دەرهێنەری بەناوبانگی جیهانی «ستانلی كۆبریك» شێوازی فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەم شێوەییە دیاریكردووە:-
-گێڕاوەی چیرۆك لەزاری شایەت حاڵەكانەوە، وەك پاڵەوانێك دەدوێن، بۆ ئەوەی سەرلەنوێ‌ چیرۆكەكە بونیادبنێنەوە، بەشێوەی لێدوان یان خۆیان لەناو شانۆی رووداوەكاندا قسەدەكەن وباس لەچیرۆكی رووداوەكان دەكەن، بەڵام نەك وەك ئەكتەر ئاسا دەقێك لەبەربكەن وبیڵینەوە، بەڵكو كەسایەتیەكان بەجەستەو ناوی خۆیانەوە دەدوێن. 
-هەروەها لەفیلمی دۆكیۆمێنتاریدا شایەتحاڵەكان لەسەر شاشە خۆیان نمایشی مێژوو دەكەن، بە پێچەوانەی مێژوونووسەناوە، پاڵەوانێكی زیندون و وەك كەسانێكی راستەقینەی ناو رووداوەكان لەشوێنی حەقیقی رووداوەكانەوە دەدوێن. 
-فیلمی دۆكیۆمێنتاری دەتوانێت وێنەی چیرۆكی رووداوەكە راستەخۆ نمایشبكات، وەك ئەوەی روویداوە، پشتبەست بەرووداوە گەورەكان، ئەمەش بەدەرنیە لە سەركێشی وپڕمەترسی، وەك فیلمی (مردنی یۆگسلافیا) دەرهێنەر ئەنگۆس ماكویین.
-هەروەها فیلمیی دۆكیۆمێنتاری ژیانی رۆژانەی خەڵك لەناو هەناوی ژیانی راستەقینەی كۆمەڵایەتیدا وەك (سینەمای راستەخۆ) تۆماردەكات، بەلێدوان و كردار رووداوەكان وەك خۆی دەگێڕێتەوە، هەستێكی واقیعی لە لێدوان و گفتوگۆكاندا بەدی دەكرێت، ئەمەش تەواو پێچەوانەی فیلمی ریوائیە.
جۆرەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری:
هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی هونەری سینەماوە شێوازی فیلمی دیكۆمێنتاری دەركەوتووەو لەدایكبووە، زۆربەی فیلمەكانی «برایانی لۆمێر» راستەوخۆ تۆماری بابەتەكانی ژیانیان كرتووە، بەڵام لەرووی هونەریی وزانستی وپیشەسازییەوە بە هەنگاوێكی گرنگی لەدایكبوونی سینەما دائەنرێت. بۆیە یەكەم میتۆدی واقعیی سینەما لەباوەشی فیلمەكانی لۆمێرەوە سەری هەڵداوە و لەدایك بووە. داهێنانی وێنەی جوڵاوەو تۆماری جەماوەر و دیمەنە ئاساییەكانی ژیانی رۆژانە و شەپۆلەكانی دەریاو و گەیشتنی شەمندەفەرە بۆ ویستگە و نمایشی سەربازی، لەپێشینەی كارەكانی لۆمێربووە، لەرووی تەكنیكی هونەریی سینەماشەوە كاری ناوازەبوون. بۆیە لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە چەند جۆرێك لەفیلمی واقیعی دەركەوتوون، ئەمەش بەلەدایكبوونی هونەری دۆكیۆمێنتاری دائەنرێت و چەند شێوازێك لەخۆ دەگرێت:- 
•فیلمی راستییەكان: ئەو فیلمانەن بەشێوازێكی راستگۆیانە و راستەخۆ تۆماری ئەو بابەتانە دەكەن كە لە ژیاندایە، وەك مادەیەكی خاوی راستەقینە شوێن و خەڵكان پیشاندەدەن. ئەم فیلمانە ناوەرۆكێكی سروشتی هەیە ومەبەستی فێركاری ورۆشبیری لەخۆدەگرێت، سەرەتا لەهۆڵەكانی سینەما و دواتریش لەشوێنە زانستی و فێركارییەكان نمایشدەكران. بەڵام سەرەتای بەكارهێنای ئەم شێوازە هونەرەی دۆكیۆمێنتاری لەبواری هونەری سینەمادا چەكەرەی كردووە، بەرەگەزێكی گرنگی هونەری سینەما دائەنرا، چونكە سەرەتاكانی داهێنانی هونەری فیلم بەوێنەی جوڵاوە دەستیپێكرد، كەمەش بەداهێنانێكی زانستی دانرا. بەڵام دواتر ئەم شێوازە بەشێوەیكی خۆبەخۆ ناوێكی تری وەرگرت، وەك فیلمی بایلۆجی و فیلمی تەندروستی. 
بۆیە بنچینەی ئەم شێوازەی فیلمی دۆكۆمێنتارییە، رەوتێك و بەكارهێنانێكی بواری فیلمسازی بوو، تۆماری بابەتی زانستی وتوێژینەوەو كاری فێركاری بووە. هۆڵەكانی سینەماش بەم جۆرە فیلمانە دەستی پێكردووە، پێش سەرهەڵدانی فیلمی ریوائی بووە. دواتریش ئەم شێوازە لەم سەردەمەدا هەنگاوینا بۆ تۆماركردنی لەسەر فیلمی (DVD)، لە پەیمانگاو وزانكۆكاندا بایەخی خۆی هەیە. كەناڵەئاسمانیەكانیش گرنگی پێدەدەن، لەپێش هەموویانەوە كەناڵی ئاسمانی(ناشناڵ جیۆگرافیك) كەخاوەنی چەندین فیلمی زانستی وفێركارییە.  
لەسەرەتای ساڵانی شەستەكانی سەدەی بیستەمدا، جوڵانەوەو میتۆدێكی نوێ‌ دەركەوتووە و ناونراوە «سینەمای حەقیقی/ سینەما فارێتی» پێشڕەوی ئەم كارەش كاری ئەنپرۆلۆجی فەرەنسی (جان روش) بووە. وەك كارێكی توێژینەوەیی وێنەی داب ونەریتی ئەفریقای تۆماركردووە، بەشێوازێكی هونەری فیلمی دۆكیۆمێنتاری (من رەشپێستم) بەرهەمهێناوە.
•فیلمی رۆشنبیری: سەرەتاكانی سەرهەڵدانی ئەم جۆرە لە فیلمی دۆكیۆمێنتاری دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم، كاتێك دەرهێنەری بەناوبانگ (هانس گرلیس) لەساڵی 1919 «پەیمانگای توێژینەوەی رۆشنبیری» دامەزراند لە ئەڵمانیا، لێرەوە برەوی سەند وچەندین بەرهەمی رۆشنبیری تایبەت بەبواری زانستی سروشتی ئەنجامدا و ناوی لێنرا (فیلمی رۆشنبیری)، مەبەست لەوفیلمانەیە بابەتەكانی تایبەتە بە زانستی و پزیشكی و هونەریی و رۆشنبیری و جوگرافی و مێژوویی، بەئامانجی دروستكردنی كاریگەری لەسەر بینەر. هەروەها دەرهێنەری فەرەنسی (جاك كوستو) چەندین كاری داهێنەرانەی لەبواری «فیلمی سروشتی»دا کردووە، بەتایبەتی ئاشكراكردنی نهێنییەكانی ژیانی ناو دەریا، ئەمەش لەژێر كاریگەریی دەرهێنەی بەناوبانگ «رۆبەرت فلاهرتی» ئەو فیلمانەی بەرهەمهێناوە.
•فیلمی زانستی: یەكێكە لە جۆرەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری، ناوەڕۆكێكی دیاریكراوی هەیە و تایبەتە بە بواری زانستی و توێژینەوەیی، ئامانج لە بەرهەمهێنانی خزمەتكردنە بەبواری زانست، ئەركێكی فێركاریی و لێكۆڵینەوەی زانیاری جۆراوجۆری هەیە، چەند جۆرێك لەخۆ دەگرێت:- 
-فیلمی لێكۆلینەوەیی: لەم جۆرە فیلمەدا كەرەستەو ئامێری وێنەگرتنی تایبەت بەكاردەهێنرێت، بەتایبەتی ئامێری وێنەگرتنی مایكرۆسكۆبی، ئەمەش بۆ تۆماركردنی ئەو شتانەیە كە بە چاو ناتوانرێت ببینرێت، وەك جوڵەی هەورەكانی ناو ئاسمان، یان هەندێك زیندوەری بچوك. ئەمەش لەپێناو بەدەستهێنانی زانیاری وشیكردنەوە و لێكۆلینەودا ئەنجامدەدرێت. 
-فیلمیی بەڵگەنامەیی: مەبەست لەو جۆرە فیلمانەیە تۆماركردنی رووداوی دەگمەن نییە، بەڵكو تایبەتە بە بابەتی پیشەی دەستی و رووداوە گەشتییەكان و داب ونەریتی گەلان، بەتایبتی ئەو نەریتانەی خەریكە بەرەو لەناوچوون دەچن، پێویستە تۆماربكرێن و بپارێزرێن. هەربۆ ئەم مەبەستە «گوتفرید وۆڵڤ» ساڵی 1952 بەهاوكاریی زانا ئەڵمانی و نەمساییەكان بەنامەی «ئینسكڵۆپیدیای سینەماتۆگراف» ی دامەزراند بۆ ئەرشیف كردنی ئەو بەرهەمانەی تایبەتە بەبواری بایۆلۆجی و كۆمەڵایەتی و زانستی، شیكردنەوەو لێكۆلینەوەیان لەسەر ئەنجامدەدا، بەكارهێنانی لەبواری توێژینەوەی زانستی دا.
-فیلمی فێركاریی:  ئەو فیلمانەن كەپەیوەستن بە بابەتی دۆكیۆمێنتاری واقیعی و زانستیەوە و بونیادێكی فێركاری هەیە، بەپلەی یەكەم بابەتەكانی فێركاییەو ئامانجی فێركارییە و تایبەتە بەزانكۆكان.
-فیلمی زانستە گشتییەكان: ئامانجی بڵاوكردنەوەی زانیاری و زانستە بەگشتی، بەشێوازێكی درامی و گێڕانەوە باس لە ژیانی گەورە زانا و داهێنەرەكانی بواری زانست دەكات، سەرباری ئەوەش باس لەكێشە سیاسی و ئەكارییەكانی تایبەت بەبواری بەكارهێنانی زانست وپێشكەوتنەكانی دەكات لە بواری سەربازی و ئەتۆمیدا، كەچۆن دژ بەمرۆڤایتی بەكاردەهێنرێت.
-فیلمی سروشتی: بریتیە لەو فیلمە دۆكیۆمێنتاری و بەڵگەنامانەی تایبەتە بە ژیانی رووەكی و ئاویی و ئاژەڵییەكان، هەموو شێوازو میتۆدێكی دۆكیۆمێنتاری تێدا بەكاردەهێنرێت، بەمەستی بەرهەمهێنانی فیلمی گیاندان و دەریایی و سروشتی، وەك فیلمەكانی دەهێنەری هۆڵەندی «یۆریس ئیفانز» كە خاوەنی چەندین بەهەمە لەم بوارەدا.
-فیلمی پیشەسازیی: جۆرێكە لەفیلمی دۆكیۆمێنتاری فێركاری، ئامانجی بانگەشەكردنە بۆ بازارسازی بەرهەمهێنانی كۆمپانیە پیشەسازییەكان، لەپێناو فرۆشتنی كاڵاكانیان، هەروەها ئامانجی رۆشنبیری و فێركاری كارمەندانی كۆمپانیەكانە.
•گۆڤاری سینەمایی: بە یەكێك لە كۆنترین شێوەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری دادەنرێت، ناوەڕۆكی بابەتەكانی پێكدێت لە هەواڵی، یان فێركاریی، رۆشنبیریی، هونەریی، سەربازیی وئایدۆلۆژیی...تاد، بەڵام بەگشتی یەك بابەت یان چەند بابەتێك لەخۆدەگرێت.
گۆڤاری سینەمایی بابەتەكانی بریتییە لە دۆزێك یا كێشەیەك لەبواریی فێركاریدا، بۆ گەیشتن بە چارەسەركردن لەچەند گۆشەنیگایەكەوە دەڕوانێتە بابەتەكە.
تایبەتمەندیی گۆڤاری سینەمایی ئەوەیە هەمەچەشنە، واتە كەرەستەكانی پێشكەشكردنی خاون، لەدەنگ، وێنە، ورووناكی و جووڵە، و كارتێكەرە دەنگییەكان، سەرباری ئەمانەش هەمەچەشنە لەڕووی قاڵب و شێوەوە.
چیرۆكی لە فیلمی دۆكیۆمێنتاریدا: 
پێشەكی: 
زۆربەی بینەرانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەشێوازێك چێژ وەردەگرن، كاتێك تەماشای بەرهەمێكی دۆكیۆمێنتاری دەكەن، وەك ئەوەی ژەمێكی زانیاری چڕیان دەربارەی بابەتێك یان دیاردەیەك لە جیهانێكی واقیعدا دەستكەوتبێت. جا ئەگەر ئەو بابەتە زانستی، مێژوویی، سیاسیی، یاخود كۆمەڵایەتی بێت.  هەروەها یەكێك لەو گرفتانەی بیری نووسەران و زانایانی داگیركردووە، بەتایبەتی ئەوانەی بایەخ بە كاری داهێنانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری دەدەن، هەمیشە دەیانەوێت وەڵامی ئەو پرسیارەیان دەسكەوێت، بۆچی دەرهێنەرانی دۆكیۆمێنتاری هەریەكەیان بەشێوازێك وێنە بینراوەكان دائەڕێژن، لەكۆتایشدا هەندێكیان وەڵامی ئەوە ئەیەنەوە، گرێدانی جیاوازییەكان پەیوەستە بە بابەت، وچیرۆك و راستیەكان، فیلمی دۆكیۆمێنتاری (لەتێڕوانینی ئەوانەوە) دوورە لەكاری خەیاڵ و داهێنان، بەڵكو پێویستە چێژبەخشبێت، بڕواهێنەربێت، داهێنەربێت بۆ ئەوەی لای وەرگر بێزاری دروستنەكات.   
دواتریش چیرۆك لەفیلمی دۆكیۆمێنتاریدا شێوازێكی جیاواز پێكدەهێنێت، بەشەكان وەك یەك پەیوەستی و پەیوەندییەك نییە لەنێوانیاندا، لێكدژیی و بەرامبەری و ململانێ‌ لەخۆدەگرێت، سەرباری ئەمانەش سەرەتا و كۆتاییەكی دیاریكراوی نییە، بەڵكو تەنها بەشەكانی هاوسەنگییەكی ژیاناوی هەیە، ناوەڕۆكی ئەم جۆرە فیلمە تەنها گرنگی بەكاری سەرنجدانی بینەر ئەدات، ئەمەش جۆرێكە لەدەرخستنی حەقیقەت و كەسایەتیەكان، توسیقكردنی هەڵوێستە و كاردانەوەی حەقیقەتەكان.
بەرهەمهێنانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری چەند قۆناغێك لەخۆدەگرێت، یەكەم: قۆناغی پێش بەرهەمهێنان، كەبریتیە لەقۆناغێكی زۆرگرنگ،  پێكدێت لە هەڵبژاردنی واقیع، پێویستە وەڵامی ئەم پرسیارانە بدرێتەوە، «چۆن، كێ‌، چی، كەی، لەكوێ‌، بۆچی»، واتا كۆكردنەوەی زانیاری دەربارەی دیاردەیەك یا بابەتێك، كە گەڕان وپشكنین، دواتریش نووسینی سیناریۆ.
تواناو بەهێزی فیلمی دۆكیۆمێنتاری چیرۆكە، پێش ئەوەی چارەسەركردنی بۆ بكرێت، دەكرێت تەنها هەواڵێك بێت، یا چیرۆكی خێزانێك بێت، یا چیرۆكی یەكێك لەشەقامەكانی رۆژانەبێت، بۆیە دەكرێت زۆربەی چیرۆكەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەوشێوەیە هەنگاوبنێ‌ و سەركەوتن بەدەستبهێنێت.
پەیوەندی نێوان چیرۆك و بابەتەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری كەپێشكەشدەكرێت بەم جۆرەیە:- 
-شێوەی ژیانێكی مرۆییانەیە، وەك چیرۆكێك ناگێڕێتەوە، بەڵكو دەچێتە ناو قوڵایی واقیعەوە، یا بیرۆكە، یا سۆز، ، یا كەسایەتی، یا شوێن، یا كات، شێوەیەكی نا تەقلیدی یا سەرسوڕمان لەخۆ ناگرێت. فیلمی دانیماركی (سزایەكی توند)، كەساڵی 1903 بەرهەمهێنراوە، وێنەی ژنێكە لەدوای ئەوەی هەر دە مناڵەكە خۆی دەكوژێت، سزای لەسێدارەدانی بۆ دەردەچێت بەرەو پەتی سێدارە دەڕوات، ئەم چیرۆكە لەسەرەتای لەدایكبوونی هونەری سینەمادا سەرنجی  لێكۆڵەران و بەڵگەنامییەكانی بەلای خۆیدا ڕاكێشا. 
-چیرۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتاری پەیوەستە بە ژیانی مرۆڤایەتیەوە، جێپەنجەی ئەو ژیانە بەئاشكرا لەناو چیرۆكی فیلمەكەدا رەنگدەداتەوە، ئەمەش بەئاشكرا لەسەرەتای مێژووەی سەرهەڵدانی فیلمە دۆكیۆمێنتارییەكانەوە بوونی هەبووە، لەدوای ئەمەش سەرجەم شەپۆلە هونەرییەكانی تری سینەما ئەو رێچكەیان پاراستووە، بەهیچ شێوەیەك شێوەی واقعیان نەشێواندووە، بابەتی فیلمەكان پەیوەست بووە بە گیرۆدەییەكان ژیانی مرۆڤ، چۆن بەگژ واقع و سروشتدا چونەتەوە، ناخۆشی و ترس و نەهامەتیەكانی ژیانی مرۆڤیان خوڵقاندووە، بوونی مرۆڤ و مرۆڤایەتی چەسپاندووە.
-بیرۆكە هەڵقوڵاوی سروشتی مرۆیە، بابەت بنچینەی ئەم جۆرە فیلمەیە و بەهۆی كەسایەتیەكانەوە نمایش دەكرێـت، ئەمەش بنەمای سینەمای دۆكیۆمێنتاریە، وەك ئەوەی لەژیاندا بوونی هەیە، نموونەش فیلمی (نانوك) كەپێش یەك سەدە بەرهمێنراوە، ئەمەش پشتڕاستكردنەوەی وتەی (كارل مارس) كەدەڵێت:»بنچینەی هەموو هونەرەكان مرۆڤە».
-كرۆكی چیرۆكی زۆربەی فیلمە دۆكیۆمێنتاریەكان سەرچاوەی بابەتەكە (تۆماركردنی) واقعێكی زیندووە، ئاماژەیەكی خودی و بنچینە و روانینێكی گواستنەوەی واقیعە، ئەمەش شێوەیەكی هونەری ئاماژەدار لەخۆدەگرێت و پێكدێت لە وێنەو وتەو دەنگ بەپێی رێكخستنێكی جوانكارییانە، بەڵام تەواو كۆپیەكی واقیع نییە!.
-ناوەڕۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتاری، خودی بابەت و كەسایەتییەكانە بەهەموو رەهەندە جیاوازەكانی مۆڤایەتییەوە، ژیانی رۆژانە بەشێوەیەكی هەرەمەكی و ناكۆییەكانەوە دەخوڵقێنن، ئەمەش بنچینەی هێزی ژیاناوی ساتەكانی مرۆڤ دەردەخات، گوزارشت لە بەرهەمهێنانی ئەو فیلمانەدەكات كەبەشێوەی گێڕانەوەو هونەریانە بەرجەستە دەكرێن. 
-چیرۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتاری ئەو چیرۆكەیە هاوشێوەی ساتە هەمیشەكانی ژیانمانە، گوزارشتێكی سەرپێی كاروباری ژیان نیە، بەڵكو شێوەی چیرۆكێكی گێڕانەوە لەخۆ دەگرێت، خوێندنەوەیەكی بابەتی و تێڕامان، لەنێوان هاوسەنگی واقع و نمایش و چیرۆك پێكدەهێنێت، دژ بە بەكارهێنانی هێما و ئاماژەكانە، بەوشێوەییەی واقیعی ژیان تەموومژاوی بكات، هەروەك دەرهێنەر «بازان Bazin» گوزارشتی لێدەكات. 
حەقیقەتی پەیوەستبوونی چیرۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتاری واقیعیە بەشێوەیەكی بنچینەیی، بەواتای سروشتی شتەكانی ژیانە بەپێی تیۆرەكەی «ئەندریە بازان» قاڵبێكی دیاریكراوی هەیە پشتبەست بە پێداویستیەكانی واقیع(بەڵگەنامە واقیعیەكان)، هەڵگری وێنەیەكی مادیەو بەهایەكی هێمایی هەیە.
ئەركەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری: 
فیلمی دۆكیۆمێنتاری لەبنچینەدا ئەم ئەركانە جێبەجێ دەکات:- 
-پێشكەشكردنی زانیاری:- 
هەموو فیلمێكی دۆكیۆمێنتاری زانین و  زانیاری سودبەخش بەشێوەیەكی كاریگەر دەگەیەنێتە وەرگر، پەیام و بیروبۆچوون فیلمی دۆكیۆمێنتاری رەنگدانەوەی بوارەكانی زانینی مرۆڤایەتییە، بابەتەكان هەڵقوڵاوی ژیان و واقیعە و بابەتی سەرەكی فیلمەكانە، نمایشی راستی بوارەكانی زانستی یان مێژوویی یان سیاسی یان ئابووریی یان كۆمەڵایەتی كەلتوریی دەكات، بە راستگۆیی ئامانتێكی زانستیەوە نمایشیان دەكات. 
هەروەها فیلمی دۆكیۆمێنتاری لەبواری كۆمەڵایەتیدا كارتێكەرە، لەبواری جوانكاریدا بەهێزە، پێشڕەوانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری بەمیتۆد و شێوازی جیاواز چەندین ئەزموونی بەرهەمداریان بەرجەستەكردووە، دواتریش بابەتی و پەرۆشبوون لەم بواردا وایكردووە جەماوەرێكی بەرینی هەبێت، ئەمەش مێژوویەكی هونەریی گرنگی خوڵقاندووە.
-بەڵگەنامەیی و مێژوویی (ناوەڕۆكی فیلمی دۆكیۆمێنتارییە):-  
یەكێكی تر لەو ئەركانەی رووبەڕووی فیلمی دۆكیۆمێنتاری دەبێتەوە، ئەرشیفكردنە، لەبەرئەوەی نمایشی راستی بیرۆكە بەدەنگ و وێنە دەكات لەسەر بابەت و كەسایەتی و رووداوەكان، ئەمەش بەشێوەی بەڵگە زانیاریەكان دەخاتە روو. دواتریش دەرهێنەرانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری لەروانگەی فیلمەكانیانەوە مێژووی رووداوەكان بەرجەستە دەكەن، زانیاریەكان مێژووی راستەقینەن، تۆمارێكی مێژووە، چ وێنەی فۆتۆگرافی، وێنەی كەسایەتی راستەقینەكان، نەخشە، ساتی رووداوەكانی پێشووە، ئەو كەسایەتیانە دەهێننە ناو رووداوەكان كە زیندوون كاتی خۆی رووداوەكانیان نەخشاندووە، دووبارە دەهێنرێنە ناو فیلمەكان و بەڵگەكانیان بە زنجیرەی رووداوەكان بەپێی بابەتەكان دەخەنەوەڕوو. 
-ناساندن و فێركاری:- 
هەندێك لە فیلمی دۆكیۆمێنتاری هەڵگری زانیاریی فێركارییە، تەواو پەیوەستە بەشێوازی فێركارییەوە، ئەمەش هەموو وەرگرێك زانیاری لەسەر نیە، ئەركەكەی پێشكەشكردن و روونكردنەوە و راڤەكردنی واقیعێكە لە راستی مرۆڤایەتی، یان دیاردەیەكی سروشتی یان زانستی یان سیاسی یان هونەریی یان رۆشنبیری یان ئابووریی، بەشێوەیەكی میتۆدی بەرنامە داڕێژراو، بۆ ئەوەی وەرگر بەباشی لەبابەتەكە بگات. 
ئەم جۆرە فیلمانە پشت بە میتۆدێكی بنكۆڵكاری دەبەستێت، تەنها راڤە و زانیارییەكان ناخەنەڕوو، بەڵكو چارەسەری كێشەكان دەخاتەڕوو، نمایشێكی وردی بابەتەكە دەكات زۆرجاریش لێدوان و وێنەی روونكراوە و خشتە و  نەخشەی تێدا بەكاردەهێنرێت، بەشێوازێكی زانستی و پشت بەست بە كەسانی پسپۆڕ بابەتەكان دەخرێنەروو.  
- پشكنین و بەدوادەچوون:- 
ئامانجی هەندێك لەفیلمی دۆكیۆمێنتاری گرنگی گەڕان و پشكنین و بەداچوون و بنكۆڵكاریە بۆ دەرخستنی ناڕونی بابەتێك بۆگەیشتن بە پوختەی راستی بابەتەكان، ئەمەش لە هەندێك چیرۆكی هەواڵ و رووداوی گرنگ و تاوان دریادەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوریدا خۆی دەبینێتەوە، بە ئامانجی ئاشكردنی كرۆكی بابەتەكە. ئەم جۆرە فیلمانە كاروباری گشتی لەخۆدەگرن و وەرگری زۆرە، ئەمەش بەئامانجی دەرخستنی راستی و گرنگی بابەتەكانەوەیە، وەرگریش خولیای ئەوەیە راستیەكانی بۆ دەربكەوێت. 
-بانگەشە و پڕوپاگەندە:- 
ئەم ئەركە زیاتر خەسڵەتێكی ئایدۆلۆژیانە لەخۆدەگرێت، بڕبڕەی سەرەكی زۆربەی فیلمەكانی قۆناغی سۆڤیەتی لە روسیا، و ئەڵمانیای نازی، و وڵاتانی عەرەبییە، ئامانجی پێكهێنانی ئاراستەكانی بینەران و دروستكردنی رایگشتی ئەرێنیە دەربارەی سیستمێكی دەسەڵات، یان پارتێك، یان گروپێك، یان بیروباوەڕێك. بۆیە هەمیشە لە سەرەتاكانی سەرهەڵدانی فیلمی دۆكیۆمێنتاریدا حكومەت  و دەسەڵات فیلمی دۆكیۆمێنتارییان وەك پشگیری و پشتوانییەك بەكاردەهێنا بۆ دروستكردنی رای گشتی و كاری پڕوپاگەندا بۆ مانەوایان لە دەسەڵاتدا، بەتایبەتیش لەكاتی جەنگی جیهانیدا وەك ململانێیەكی نێودەوڵەتی و بەهێزیی ئەو دەوڵەتانەیان دەردەخست، بۆ ئەوەی بڕوا لای خەڵكی دروستبكەن. 
-بازاڕگەریی سیاسی و ئابوریی و كۆمەڵایەتی:- 
ئامانجی ئەم ئەركەی فیلمی دۆكیۆمێنتاری بڕواهێنانە بەبینەران بۆ تێڕوانینی كەسێك یان كێشەیەك یان پڕۆژەیەك یان دامەزراوەیەك، بۆ ئەوەی بانگەشە وبڕوایان لادروسبكات، سەبارەت بەو بابەتەی كە بازاڕسازی بۆدەكەن، بۆیە زۆر جار دەرهێنەران و دروستكەرانی فیلم پشتگیری دۆزێك یان كێشەیەك دەكەن، ئەمەش دەبێتە پشگیریەك بۆ ئەو بابەتە. 
بۆیە زۆر لە فیلمە دۆكیۆمێنتارییەكان ناوەڕۆكی فیلمەكان دەبێتە بانگەشە و بازارسازی بۆ بابەتێك، بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر وەرگر دروستبكەن، زۆرجاریش زیادەڕۆیی تێدا دەكەن، هەروەكو دەرهێنەری هۆلیۆودی ئەمریكی «جۆن هیوستۆن» لە فیلمی (شەڕی سان بیترۆ)دا لە ماوەی شەڕی هێزی چەكداری ئەمریكادا ئەم شێوازەی بەكارهێنا، كە ئامانجی هۆشیاركردنەوەی ئەمریكییەكان بوو، چونكە لەگەڵ ئیتالییەكاندا تووشی زیانێكی گەورە ببۆوە، دەیویست زیانەكان بشارێتەوە.
 پێوەرە گرنگەكانی سەركەوتنی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاری:-
چەند پێوەرێك هەیە رۆڵیان لە سەركەوتنی بەرهەمهێنانی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاریدا هەیە، كە بریتییە لە: چێژوەرگرتن، بڕواهێنان، داهێنان؛ ئەم سێ‌ پێوەرە گرنگن و رۆڵی كاریگەیان دەبێت بۆ سەرنجدانی وەرگر و خاڵێكی گرنگی سەركەوتنی هەموو بەرهەمێكە. لەگەڵ ئەمانەشدا دەبێت تیشك بخەینە سەر كۆمەڵێك پێوەری تر، كەبەگشتی پێویستە لەكاتی پرۆسەی بەرهەمهێنانی بەرنامەی دۆكیۆمێنتاریدا بەهەند وەربگیرێن، ئەمانەن:- 
-پێویستە بابەتەكە بەشێوەیەكی باش بەڵگەیی بێت و ناوەرۆك وهزرێكی نوێی هەبێت، بەهایەكی شارشتانی و ئاستێكی زانستی ناوازەی و پرسێكی پڕ گفتوگۆ بخاتەڕوو، لەگەڵ وروژاندی چەندین پرسیار، سەرباری ئەمەش بەشێوەیەكی هونەریی چارەسەرێكی جیاواز بخاتە روو.
- گەڕان وپشكنینێكی ورد وخێرا، بەئامانجی بەرجەستەكردن و پێشكەشكردنی بیرۆكە بەچەندین شێوەی جیاواز بخرێتە روو، بەرهەمێكی هونەری پڕ لە راستی و جوانترین بیرۆكە و كاری هونەری لەخۆبگرێت.
-ئامادەكار یان نووسەر لەمیانەی داڕشتنی دەق  و چۆنیەتی چارەسەركردنەوە، گرنگی بدات بە بابەت و دەنگ و وێنە، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی لەكاتی نمایشكردندا وەرگر كێش بكەن و بیر لە چارەسەركردنی بابەتەكەش بكەنەوە كە خراوەتەڕوو.
-زیاد باسكردنی گیرۆدەیی و كێشە مرۆییەكان لە بابەتە زانستی و مێژووییەكان ...تاد، ئەمەش بە ئامانجی جووڵاندن و هەڵچوون و هەستەكانی بینەر، بەمەستی یەكانگیربوونی لەگەڵ دیمەنەكاندا.
-ورووژاندن و سەرنجدانی بینەر بۆ ناو بەرنامە لە رێگای باسكردنی بابەتە كۆن ونوێكانەوە، بەراودكردنی لایەنی مێژوویی و زانستی، ئەمەش بۆئەوەی والەبینەر بكات ببێتە پردی پەیوەندی نێوان رابردوو ئێستا و شیكاری داهاتوو پێشبینەكانی بكات.
-پێویستە بودجەی بەرهەمهێنانی بەرنامە بەشێوەیەك بێت بتوانرێت ئەو پلانەی دەرهێنەری دایناوە، كاریگەری داواكراو وسەركەوتن مسۆگەربكات.
-پێویستە بەرنامە پشت بە راستی و وێنە یان چاوپێكەوتنی كەسانی پسپۆر یان بەڵگەنامەی گرنگ ببەستێت، دووركەوتنەوە لەوتەی زیادە.
-پێویستە دەق و سیناریۆ سەنجڕاكێش و كاریگەربێت، بەشێوازێكی زانستی بونیاد نرابێت، بەشێوەیەك هەستی چاو  پاشان گوێی وەرگر پڕبكات و بەخێرایی پێشوازی لە پەیامەكان بكات.
-پێویستە ماوەی درێژی بەرنامە دیاریكراوبێت، بەڵام بابەتی تامەزرۆیی بەشێوەیەك بێت وەرگر وەك موگناتیس كێش بكاتە ناو بابەتەكانەوە، وەك جووڵەیەك بەردەوامی بداتە بابەتەكان. 
میتۆدەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری: 
هەموو شیكارییە جوانكارییەكانی پەیوەست بە فیلمی دۆكیۆمێنتاری دووپاتی ئەوە دەكەنەوە، پەیوەندیی بنچینەیی و قووڵی ئەم جۆرەی هونەر پەیوەستە بە واقیعی بابەتییەوە، لەبەرئەوەی ئامێری وێنەگرتن كاتێك بابەت تۆماردەكات، وێنەیەكی ناو خودی واقیعی بابەتیە، یان گواستنەوەی شێوازێكی زیندووی واقیعێكی دیاریكراوە، لێرەدا دەتوانین بڵێین دوو میتۆدی گوزاشتكردنی هونەریی هەیە:- 
یەكەمیان: واقیعی بینراو رێكدەخات.
دووەم: سەرلەنوێ‌ بوونیادی ئەو واقیعە، بەپێی لاسایكردنەوەیەكی هونەریی وهزریی دیاریكراو ئەنجامدەدات.
لەسینەمای سەردەمدا (دۆكیۆمێنتاری و ریوائی) هەمەچەشنی هونەریی بۆ ئەم دوو شێوازە دیاریكردووە، هەوڵیش بۆ لێكنزیكبووە لەراستی واقیعدا هەیە، لەبەرئەوەی ئەم میتۆدە پشت بە رێكخستنی كەرەسەكانی واقیع دەبەستێت، میتۆدێكی تریش پشت بە سەرلەوێ‌ بوونیادنانەوەی هونەریی كەرەستەكانی واقیع دەدات، هەریەكەشیان بەرهەمی روانینی خودی هونەرە. هەربۆیە «جان میتری» ئاماژە بەوە دەكات: فۆتۆگرافیا ئەنجامی روانینی كەسییە و رەنگدانەوەی بابەتێكی دیاریكراوە، هەروەكو دەرهێنەر یۆری لوتمان دووپاتی دەكاتەوە و دەڵێت: «كاری سینەمای دۆكیۆمێنتاری یان ریوائی، ئەنجامی پێكهاتەی كۆمەڵێك رەگەزی سینەماییە، بەڵام بۆ ئەوەی پێكهاتەكەی ئاستێكی زیندو بەرزی هەبێت، پێویستە زمانی وێنە زمانێكی جوانبێت، ئەمەش بە تۆمارە بینراوە جیاوازییەكانی ژیانەوە دەبێت». دواتریش روانینی دەرهێنەر فیرتۆڤ كەساڵی 1922 بڵاویكردۆتەوە و تایبەتە بە  (چاوی سینەما)؛ دەڵێت: «هونەریی رێكخستنی جووڵەكان بۆ رێكخستنی كەرەستەكان لەبۆشایدا گرنگە، ئەمەش بە بەكارهێنانی كۆمەڵێ‌ ریتمی هونەریی كە هاوتای تایبەتمەندییەكانی واقیع بێت، لەگەڵ ریتمی ناوەوەی كەرەستەكان». 
هەروەها فیرتۆڤ بەرهەمی سینەمای دۆكیۆمێنتاری دابەشكردووە بۆ دوو ئاست، هەریەكەشیان ئامانجی خۆی هەیە:- 
•ئاستی یەكەم: ئەم ئاستە وادەڕوانێتە فیلمی دۆكیۆمێنتاری یان بەڵگەنامەیی، تەنها وەسفكردنێكی وردی واقیع وسروشتە و سەرلەنوێ‌ بۆدنیانان و رێكخستنێتی، پاشان پێكهاتێكی هونەری بۆ كەرەستەكانی واقیعی سروشت ئەنجامبدرێت. 
•ئاستی دووە: سەرجەم شێوەكانی دۆكیۆمێنتاری لەخۆدەگرێت.
بەپێی ئەم دوو تێڕوانینەی سەروە، شێوەو هۆكاری هەمەجۆری فیلمی دۆكیۆمێنتاری پەیوەستە بە پرۆسەی هونەریەوە، دەتوانین لەم چوار خاڵەدا كورتبكرێنەوە:-
-شێوەی مامەڵەكردنی دەرهێنەرە بۆ ئەو واقیعەی بەرهەمیدەهێنێت. 
-جۆر وشێوەی تێبینیكردن.
-شێوەی بونیادنانی فیلمە (مۆنتاژ).
-شێوەی سەرلەنوێ‌ بونیادنانەوەی واقیع بە كاری نواندن.
لەئەنجامی كاركردنی ئەم جۆرەی فیلم، هێڵەگشتیەكان و تایبەتمەدنیەكانی فیلمی دۆكیۆمێنتاری نەخشێنرا، سەرەتاش بە میتۆدی مامەڵەكردن و تێبینیكردن، پاشان سەرنجدان، نواندن، ئاشكراكردنی راستی مرۆڤ، ژیانێكی واقیعی، كەرەستەكانی ژیانی مرۆڤ، دەرهێنەر بیرۆكەیەك بەرجەستەدەكات، چنینێكی واقیعیە، لەبونیادنانی فیلمدا شێوەیەك دەخوڵقێنێت گوزارشت لەتێڕوانیی دەرهێنەر دەكات، بەشێوازێكی هونەری داهێنەر فیلمێكی دۆكیۆمێنتاری جیاوازی سەركەوتوو بەرجەستەدەكات.
سەرچاوە: 
-1 أیمن عبدالحلیم نصار، إعداد البرامج الوثائقیة، دار المناهج للنشر والتوزیع، عمان، 2015.
-2 د.نهلة عیسی، الافلام الوثائقیة، من المنشورات الجامعة الإفتراضیة السوریة، الجمهوریة العربیة السوریة-  2020. 

*مامۆستای بەشی راگەیاندن - 
زانكۆی سلێمانی