بازاڕی وزە لە یەکەم ساڵڕۆژی جەنگی روسیا و ئۆکرانیادا

فەیسەڵ عەلی

رۆژی 24 شوباتی 2022، رۆژی دەستپێکی هێرشی روسیا بوو بۆ سەر ئۆکرانیا، کە بازاڕی وزەی جیهانی هەژاند و گۆڕانێکی مێژوویی لە ئاراستەی بازاڕی جیهانی وزەدا لێکەوتەوە، خودی هێرشەکە کاریگەریی لەسەر بازاڕی وزە نەبوو، بەڵام ترسی هەندێک لە بانک و کۆمپانیاکانی خۆرئاوا لە لێپێچینەوەی یاسایی، وایکرد مامەڵە لەگەڵ نەوت و غازی سروشتیی روسیا رابگرن، لە هەمان کاتیشدا روسیا درکی بەوە کرد، کە دەبێ بەشێکی هەناردەکانی بەرەو دەوڵەتانی تر بەتایبەتی ئاسیا بگۆڕێت، گرفتەکە لەوەدابوو، کە ئەوروپا بازاڕی سەرەکی و سروشتی نەوت و غازی روسیا بوو، بەهۆی کورتی مەودای نێوانیانەوە، بەراورد بە مەودای نێوان روسیا و دەوڵەتانی ئاسیا، وەک چین و هیندستان و ئەوانی تر، لەبەرئەوە گۆڕینی ئاراستەی هەناردەی روسیا بەرزبوونەوەی تێچوونی هەناردەش بەدوای خۆیدا دەهێنێت، نەوتی روسیا ناتوانێ لە دەوڵەتانی ئاسیا کێبڕکێ بکات ئەگەر بە هەرزان تر نەیفرۆشێت.
روسیا ژمارەی نەوتگوێزەرەوەی کەم بوو، بەدوایشیدا کرێی بارکردن زۆر بەرزبۆوە، بۆ ئەوەی کۆمپانیاکانی ئاسیا نەوتی روسیا بکڕن دەبێ نرخەکەی نزمتر بێت لە نرخی نەوتی دەوڵەتانی دیکە، ئەمەش داشکانی نرخی نەوتی روسیای لێکەوتەوە و نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی ئۆرال لە بەندەرەکانی روسیا گەیشتە نزیکەی 40 دۆلار.
پاشان سزا ئابوورییەکان و گەمارۆی ئەوروپا و ئەمریکا بۆ سەر روسیا هات و سەقفی نرخیان بۆ نەوت و غازەکەی دانا، روسیاش ناچار بوو بەدوای بازاڕی نوێدا بگەڕێت و روو بکاتە بازاڕە دوورەکان، واتە دەبێ نرخی نەوتەکەشی دابشکێنێت، کرێی ناردنی زیاتریش بدات، هەڵبەت پێشتریش بیر لەوە کرابۆوە ئاراستەی نەوت و غازەکەی بگۆڕێت، لە ساڵی 2014، کاتێک روسیا دروگەی کریمیای داگیرکرد و ئەو سزایانەی بەدوایدا هات، روسیای ناچار کرد بەدوای بازاڕی نوێدا بگەڕێت. هەروەها دەبێ ئەوەش بوترێ کە سەقفی نرخ هیچ کاریگەرییەکی لەسەر هەناردەی روسیا نەبووە، کاتێک وەزیری خەزێنەی ئەمریکا دەڵێ: کاریگەریی گەورەی کردۆتە سەر هەناردەی نەوت و غازی روسیا. هیچ بەڵگەیەک نییە ئەو قسەیەی بسەلمێنێت.

دوو پرسی گرنگ
لێرەدا پێویستە دوو پرس باس بکرێن، یەکەمیان، قەیرانی وزە بە چەند مانگێک پێش ئەو هێرشەی روسیا، ئەوروپای گرتبۆوە و هۆکارەکەشی سیاسەتەکانی ئەوروپا بوو، پەیوەندی بە روسیا و ئۆکرانیاوە نەبوو. دووەمیان، ئەمریکا لەو ساڵانەی دوواییدا، هەوڵی راگرتنی هێڵی (ستریم 2)ی دەدا، کە راستەوخۆ لەڕێی دەریای بەڵتیکەوە روسیا و ئەڵمانیا بەیەک دەبەستێتەوە، چونکە ئەمریکاییەکان پێیان وایە، پشتبەستنی زیاتری ئەوروپا بە غازی سروشتیی روسیا، هەڕەشەیە بۆ سەر ئەو کیشوەرە، کە هێزی سەربازری ئەمریکا دەیپارێزێت، لەلایەکی ترەوە ئەمریکا هەوڵیدا لەسەر حسابی غازی روسیا، بازاڕی نوێ بۆ غازی شلی خۆی بدۆزێتەوە، لەمەشدا سەرکەوتنێکی گەورەی تۆمار کرد.

بازاڕی نەوت
لە ساڵی 2014وە نرخی نەوت بۆ بەرزترین ئاست بەرز بۆوە، ئەمەش بەرئەنجامی پێشبینیکردنی دابەزینی هەناردەی نەوتی روسیا بوو، بە ئەگەری ئەوەی خۆرئاوا سزای بەسەر روسیا بسەپێنێت، لەمەوە جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکا بڕیاری دا لەماوەی نیوەی دووەمی 2022 بڕی 180 ملیۆن بەرمیل نەوتی ئەمباری ستراتیجیی رابکێشێتەوە، هاوکات ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە، مەرجی گلدانەوەی نەوتی هاوردەکراوی هەڵپەسارد، کە دەبێ بەشی 90 رۆژ بکات و داوای لە ئەندامانی ئاژانسەکەی کرد، لە ئەمبارەکنیان نەوت رابکێشنەوە، هەروەها ئەندامانی ئۆپیک پڵەس، بڕی بەرهەمهێنانی نەوتیان بە رادەیەکی سنووردار زیاد کرد، بە درێژایی ئەو ماوەیە نەوتی ئۆراڵی روسیا بە داشکانی گەورە بۆ قەرەبووکردنەوەی تێچوونی بارکردن و هەناردەی بۆ ئاسیا دەفرۆشت، بەڵام نرخی یەک بەرمیل نەوت لە مانگی ئایاری ساڵی رابردووەوە لە 130 دۆلار بۆ 80 دۆلار داشکا، هۆکارەکانی ئەم داشکانە، بۆ زیادبوونی خستنەڕووی نەوت بەهۆی راکێشانی نەوت لە ئەمباری ستراتیجی و زیادبوونی بەرهەمهێنانی ئۆپیک و کەمنەکردنی بەرهەمهێنانی نەوتی روسیا بوو، وێڕای دابەزینی تێکڕای خواستی جیهانی لەسەر نەوت بەراورد بەوەی پێشبینیکرابوو، ئەو دابەزینەش بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و بەرزبوونەوەی بەهای دۆلاری ئەمریکاوە بوو، کە نەوتی پێ دەنرخێندرێت. 

بەرزبوونەوەی تێچوونی هەناردە
گرنگترین بەرئەنجامی ئەو پەرەسەندنانە، گۆڕانی گەورەی ئاراستەی بازرگانیی نێودەوڵەتی بوو، کە گۆڕینی ئاراستەی نەوتی روسیا لە ئەوروپا بۆ ئاسیا بوو، گۆڕانی ئاراستەی نەوتی دەوڵەتانی کەنداو و ئەفریقا لە ئاسیاوە بۆ ئەوروپا بوو، ئەم دوو گۆڕانە، بەرزبوونەوەی تێچوونی هەناردە و داشکانی کارایی بازاڕی لێکەوتەوە. داتاکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، کە هیندستان ئاستی هاوردەکردنی نەوتی لە روسیا لە کانونی یەکەمی 2021وە کە %1 بوو، بۆ %21 لە کانونی یەکەمی 2022 بەرزکردەوە و ئەو زیادکردنەشی بەردەوامە، هەروەها لە سێ مانگی یەکەمی جەنگدا هاوردەی چین لە روسیا بە رەسمی بەرزبۆوە، بەڵام دوای ئەوە رووی لە کەمیی کرد، نهێنییەکە لە وشەی (رەسمی)دایە چونکە چین بە شێوازی دیکە، واتە ناڕاستەوخۆ نەوتی روسیای هاوردە دەکرد و لە بازاڕی رەشیش دەیکڕی، هەروەها داتاکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، کە هەناردەی نەوتی روسیا بە ئاراستەی نەزانراو لە نزیکەی 50 هەزار بەرمیلی رۆژانەوە لە هاوینی رابردوودا بۆ نزیکەی 900 هەزار بەرمیل بەرزبۆتەوە. بەرەنجامێکی دیکە ئەوەیە، کە چین توانیویەتی ئەمباری ستراتیجی و بازرگانییەکانی خۆی پڕ بکات لە نەوت، نەک هەر لەبەر هۆکاری راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەدەستهێنانی نەوتی هەرزانی روسیا، بەڵکو بەهۆی پەتای کۆرۆناو کەرەنتینەوە.

سیاسەتی ئەمبارکردن
کەواتە لە گرنگترین بەرئەنجامەکانی جەنگ و رەوشی گشتی لە ماوەیەدا، دابەزینی ئەمباری ستراتیجیی ئەمریکا بە زیاتر لە 220 ملیۆن بەرمیل نەوت بوو، لە کاتێکدا ئەمبارکانی چین بە زیاتر لە 300 ملیۆن بەرمیل زیادی کرد، زیادکردنی نەوتی ئەمبارکراوی چین رێگە لە هەڵكشانی زۆری نرخی نەوت لە ئایندەدا دەگرێت، چونکە چین لە کاتی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتدا لەو نەوتە ئەمبارکراوەی رادەکێشێت، ئەمەش بەرەو بەرئەنجامێکی ترمان دەبات، کە کاریگەریی ئۆپیک پڵەس لەسەر نرخی نەوت سنووردار دەکات، لەبەرئەوەی چین بۆتە هێزێکی گەورەی بازاڕ و دەتوانێ کاریگەریی دیاری لەسەر نرخی نەوت هەبێت، گرنگترین بەرئەنجامیش بۆ روسیا، ئەوە بوو نەیتوانی ئاستی بەرهەمهێنانی بگەڕێنێتەوە پێش ئەو ئاستەی کە پێش کۆرۆنا هەیبوو.

غازی سروشتی
نرخی غازی سروشتیش وەک نەوت لە بازاڕی جیهانیدا بەرز بۆوە، بەتایبەتیش لە ئەوروپا، نرخی غازی سروشتی لە بازاڕی دەستبەجێی ئەوروپا ئێجگار بەرز بۆوە، بەجۆرێک ئاستی مێژوویی تێپەڕاند و نرخی غازی شلیش بە هەمان شێوە بۆ ئاستی پێوانەیی بەرز بۆوە و شارەزایانی ئەو بوارە پێشبینییان نەدەکرد، بەڵام هێندەی نەبرد، بەهۆی زۆری خستنەڕوو و کەمبوونەوەی خواست، ئەو نرخە بەرزە داڕما.
بۆ داشکانی خواست لەسەر غازی سروشتی، ئەوروپا هەنگاوێکی نا کە پێشبینی نەکراو بوو، ئەویش گەڕانەوە بوو بۆ خەڵوز، هەرچەندە بەردەوام باسیان لە پاراستنی ژینگە و بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا دەکرد، هەروەها گەلانی خۆیان ناچار کرد دەست بە بەکارهێنانی وزەوە بگرن و ئامادەی قبوڵکردنی ئاستێکی نزمتری خۆشگوزەرانی بن، بێگومان بەرزبوونەوەی نرخی غاز و کارەبا و سووتەمەنی رۆڵێکی گەورە و بەرچاوی لە داشکاندنی خواست لەسەر غازی سروشتی گێڕا، گەورەترین بەرئەنجامی جەنگ لە بواری غازی شروشتییدا، پشتکردنە غازی روسیا و رووکردنە غازی شلی ئەمریکا بوو، ئەگەر بمانەوێ گرنگترین رووداو کە ئەو جەنگە لە بازاڕەکانی وزە خستییەوە دیاری بکەین، ئەو گۆڕانکارییەی لە شۆڕشی نەوت و غازی بەردینی ئەمریکا بەدیهات، هەناردەی غازی روسیا بۆ ئەوروپا بۆ کەمتر لە پێنج یەک داشکا، لەولاشەوە ئەوروپا بە نزیکەی %5 هاوردەی غازی لە ئەمریکا بۆ %42 بەرز کردەوە، هەروەها پشت بەستنی ئەوروپا بە غازی نەرویجیش زیادیکرد.
لە کۆتاییدا، لە گرنگترین ئاسەوارەکانی جەنگ لە بازاڕی وزەدا، زۆربەی دەوڵەتان بەتایبەتیش ئەوروپاییەکان، باربۆی داراییان پێشکەش بە گەلانیان کرد تا قورسایی بەرزبوونەوەی نرخی وزەیان لەسەر سووک بکەن، ئەو دەوڵەتانە سەدان ملیار دۆلاریان بۆ نەوت وەک باربۆ پێشکەش کرد، ئەمەش لە کاتێکدایە، بەردەوام دژی نەوت و باربۆکردنی کردنی بوون.