ئاکار و سیاسەت لای مەكیاڤیللی

و/ جەواد حەیدەری 

دوای تێپەڕبوونی 500 ساڵ بەسەر مردنی مەكیاڤیللیدا، هێشتا ئەو هەرایەی ئەو كە سەبارەت بە ئەخلاق و سیاسەت ناویەتەوە بەردەوامە. هەندێك مەكیاڤیللی بە شەیتان و لێزان و فریودەر دەزانن و پێیان وایە كتێبی « میر» لە راستیدا كردارنامەی دزە گەورەكانە، بەڵام بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونانەوە، ئیتالییەكان باوەڕیان وایە كە مەكیاڤیللی ئاڵاهەڵگری بوێریی و پێشبینی و سیمبولی یەكڕیزی نیشتمانییە لە وڵاتدا و بە دامەزرێنەری یەكەمین سوپای سەربەخۆ لە ئیتالیا ناوی دەبەن. 

فەیلەسوفێكی سیاسی نییە
مەکیاڤیللی فەیلەسوفێكی سیاسی نییە و بیر و بۆچوونەكانیشی فەلسەفەی سیاسی نین و هەرگیزیش پرسیاری فەلسەفی لە جۆری ئەوەی كە حكومەت چییە؟ یاسا چییە؟ دەسەڵات و هێز چییە؟ ناكات. نیگا و روانینی بۆ حكومەت و یاسا و هێز و ماف، زۆر جیاوازە لە روانگەی فەیلەسوفانی وەك ئەفلاتون و ئەرستۆ و تەنانەت فەیلەسوفانی سەدەكانی ناوەڕاستیش. 
مەكیاڤیللی بیرمەندێكی سیاسیش نییە، بیرمەندی سیاسی سەیری مرۆڤ بەو شێوەیە دەكات كە هەیە، نەك ئەو شێوەیەی كە خۆی دەیەوێت، مەكیاڤیللی ئەوەش نییە، چونكە تەنها بە شیكردنەوە و وەسفكردنەوە ناوەستێت، بەڵكو كاری سەرەكی ئامۆژگارییكردن و خستەڕووی ئەزموونە كردارییەكانە بۆ دەسەڵاتداران. مەكیاڤیللی لە بەرامبەر چەمكە بنەڕەتییەكاندا رێكاری كردەیی دەخاتەڕوو و ناچێتە ناو بابەتە جەوهەرییەكانەوە بە تایبەتی چەمكە بنەڕەتییەكانی سیاسەت. 
گومان لەوەدا نییە كە مەكیاڤیللی ئاگادار و شارەزای چەمکە بنەڕەتییەكانی سیاسەت وەك» دەسەڵات» و «حكومەت» و « یاسا» و « گوێڕایەڵی» بووە، بەڵام لەگەڵ چەمەكانی وەك» بوون» و « نەبوون» و « چۆنیەتی» و « بۆچییەتی» كە لە چەمكە گرنگەكانی فەلسەفەن و مێشكی فەیلەسوفانی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردووە، هیچ پەیوەندییەكی نەبووە. دەتوانین بڵێین روانینی مەكیاڤێللی بۆ چەمكە سیاسییەكان وەك روانینی بیرمەندانی سەدەكانی ناوەڕاست نییە، بەڵكو ئەو وەك نوێنەری سەردەمی نوێ كە سەردەمی مۆدێرنەیە دەڕوانێتە مرۆڤ و ئەخلاق و سیاسەت. لەم جۆرە روانینەدا مرۆڤ و كۆمەڵگەی بەختەوەر سەنتەر نییە، واتە  لە ژیانی مرۆڤدا بەدواداچوون بۆ یاسای خوایی و ئەخلاقی باڵا ناكرێت و مەبەست و ئامانجخوازی لە پەیوەندییە تاكەكەسی و كۆمەڵایەتییەكاندا نییە.  لەناو جیهانی بیر و ئەندێشەی مەكیاڤیللی هەروەك زۆربەی بیرمەندانی سەردەمی رۆشنگەریدا، دەسەڵات و هێز و یاسا و ماف و حكومەت هەمووی دروستكراوی مرۆڤن و هی زەوین و پەیوەندیان بە ئاسمانەوە نییە و مرۆڤ لە ناو جیهانی « بوونی» خۆیدا هەموو شت بە دەست خۆیەتی و بە پشتبەستن بە ژیری و هەوڵەكانی خۆی، لە چاكە و خراپەی ژیانی خۆی تێدەگات و گەڵاڵەی كۆمەڵگە و سیاسەت بە دڵی خۆی دادەڕژێت. 

لای مەكیاڤیللی مرۆڤ زێدەخوازە
روانینی هەر بیرمەندێكی سیاسی سەبارەت بە جیهان و مرۆڤ، دیارییكەری چۆنێتی روانینی ئەو كەسەیە بۆ سیاسەت و دەسەڵات، مەكیاڤیللی مرۆڤ بە كەسێكی قازانجخواز و دەسەڵاتخواز دەزانێت كە لەڕێی سۆز و ترسەوە رێگەی زاڵبوون بەسەر ئەوانی دیكەدا دەدۆزێتەوە. لە روانگەی مەكیاڤیللییەوە مرۆڤ بە شێوەیەك خوڵقاوە كە سەروەت و سامانخوازیی و زێدەخوازیی و پاوانخوازی هەمیشە لە ناخیدا زیندوو و چالاكە.  لە كتێبی « میر» دا دەخوێنینەوە كە «خەڵك بە گشتی مردنی باوكی زووتر فەرامۆش دەكات هەتا لە دەستدانی میراتی باوكی.» لە مرۆڤدا زێدەخوازی زاڵە بەسەر بەدەستهێنانی ئەو شتانەی كە بەدەستی دەهێنێت. بۆیە دەستكەوتەكان هەمیشە مرۆڤ دڵتەنگ و ناڕازی دەكات، لەبەرئەوەی كە لە لایەك مەیلی زیادەخوازی لە لایەكی تریشەوە ترسی لە دەستدانی دەستكەوتەكان هەمیشە دەبنە هۆی ئەوەی كە مرۆڤ تووشی پەرێشانی و نیگەرانی بێت و هانی مرۆڤ بدات بۆ دژایەتییكردن و شەڕكردن. 
مەكیاڤیللی لە كتێبی میردا وێنەیەكی ئاشكرا لە مرۆڤ وەك كەسێكی بەرژەوەندییخواز و قازانجویست وێنا دەكات. لەبارەی مرۆڤەكانەوە دەڵێت: مرۆڤەكان ترسنۆك و فریودەر و قازانجخوازن و ملكەچی تۆن تا ئەو كاتەی كە سوود و قازانجت بۆیان دەبێت، بە مەرجێك مەترسییەك لە گۆڕێدا نەبێت، بە زمان ئامادەن كە گیان و ماڵ و منداڵی خۆیان بە قوربانی تۆ بكەن. بەڵام ئەگەر مەترسییەك بێتە ئاراوە پشتت تێدەكەن و رووت لێوەردەگێڕن. پەیمانشكێنی لە زات و ناخی مرۆڤەوە هەڵدەقوڵێت و سەرچاوە دەگرێت. نەفس نزمی مرۆڤەكان دەبێتە هۆی ئەوەی كە پەیوەندی دۆستایەتی هەر كاتێك بە قازانجیان بێت كۆتایی پێبێنن، بەڵام ترس لە سزاكەی وا دەكات كە ترسەكە هەر بەردەوام بێت. 

كتێبی میر
مەكیاڤیللی لە كتێبی میردا باس لە زاڵبوونی ناچارگەرایی دەكات و هاوكات باس لە بەخت و شانس و ئیرادەش دەكات. دەڵێت: بەشێك لە كارەكان لە گرەوی قەدەر و ناچاریدایە و بەشێكیش لە كارەكان بە دەستی خودی مرۆڤە. پێی وایە بەشێك لە كارەكان دراونەتە دەست مرۆڤ خۆی و بەشێكیش بەسەریدا سەپێندراوە. مەكیاڤیللی بەخت و شانس بە رووبارێكی سەركێش دەشوبهێنێت كە هەر وەختێك كە رووبارەكە سەركێشی كرد، هەموو دەشت و بیابان و درەخت و بیناكان دەخاتە ژێر ئاو و خاك و خۆڵ، لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە دەبات و هیچ كەسێك ناتوانێت بەرامبەری بوەستێتەوە و ناچارە لە دەستی را بكات. 
بە رای مەكیاڤیللی مەیل و خۆشەویستی بۆ نوێخوازی لە لای خەڵكی چ هەژار بێت و چ دەوڵەمەند یەكسانە. خەڵك لە ئاسایش و خۆشگوزەرانیی هەمیشەیی زوو ماندوو دەبن و خوازیاری گۆڕانكاری و نوێخوازین. سروشتی نوێخوازی وایە كە رەونەق بە بازاڕی نوێخوازان دەدات و خەڵك لە دەوریان كۆ دەكاتەوە و ئەمەش وا دەكات كە كاروباریان گەشە بكات. خەڵك بە گشتی خوازیاری ئازادی و سەربەستین بۆ ئەوەی لە دەستێوەردانی خەڵكانی دیكە لە ئامان دا بن و بتوانن ژیانی خۆیان بەڕێوە ببەن و حەزەكانی خۆیان بە بێ هیچ كۆت و بەندێك بێننەدی.

مرۆڤ  لای مەكیاڤیللیی
مرۆڤ بە لای مەكیاڤیللییەوە، مرۆڤێكی دەسەڵاتخواز و قازانجویستە و مرۆڤ بە مەبەستی زیاتركردنی زێدەخوازییەكانی و بە هۆی ترسی لە دەستدانی بەرژەوەندییەكانی، لەگەڵ ئەوانی دیكە دەكەوێتە مشتومڕ و ململانێ و هەر ئەمەش وا دەكات جەنگ لە نێوانیاندا سەرهەڵبدات بە شێوەیەك كە سەربەستی و ئازادی مرۆڤ سەر بۆ جەنگ و پێكدادان دەكێشێت. چونكە بۆ ئەوەی بەرگری لە ئازادی و سەربەستی خۆی بكات، ناچار ناهەقی لەوانی دیكە دەكات بۆ ئەوەی ئەوان هێرش نەكەنە سەر ئازادی ئەو. بۆیە لە كۆتاییدا مرۆڤ نابێتە دیلی بەخت و چارەنووسی مسۆگەری خۆی، بەڵام لەبەرامبەر بەخت و شانس،  مرۆڤ لەڕێی ئیرادەوە دەتوانێت چارەنووسی خۆی بە شێوەیەكی دیكە دیاریی بكات، بە شێوەیەك كە نیوەی لە دەست بەخت و شانس دایە و نیوەكەی دیكەشی لە ژێر چنگی هێزی ئیرادە دایە.

یاسا  و ملهوڕی 
مەكیاڤیللی نە دژی ئەخلاقە و نە نكۆڵی لە نیاز پاكی ئەخلاق دەكاتەوە، بەڵكو پابەندە بە پەیمان و بەڵێن و كرداری باش و بێ درۆ و دەسەلەی خۆش دەوێت، بەڵام ئەزموونەكانی ژیان ئەوەی فێر كردووە كە ئەو شا و میر و دەسەڵاتدارانە بەختەوەر و سەركەوتوون كە كرداری باش لە وەڵا دەنێین و بە فێڵ و تەڵەكە خۆیان دەسەپێنن. مەكیاڤیللی بۆ شەڕكردن و خەبات كردن دوو شێوەی دەخاتەڕوو، شێوەی یەكەم، لە سەر بنەمای یاسا و سەروەریی یاسا. دووەم شێوە، ملهوڕی و بەكارهێنانی زەبر و زەنگ.
 شێوەی یەكەم، شایستەی مرۆڤە و شێوەی دووەم، خەسڵەتی ئاژەڵی دڕندە و بێبەزەییە. زۆرجار مرۆڤ بەهۆی ئەوەی كە شێوەی یەكەم بۆ یدەست نادات، پەنا بۆ شێوەی دووەم دەبات. بەڕای مەكیاڤیللی میر و پاشا دەبێت شێوەی دووەم، لەبەرچاو بگرن، هەندێكجاریش دەبێت وەك رێوی هەڵسوكەوت بكات و هەندێكجاریش وەك شێر. بە واتایەكی تر بۆ ناسینی دان و داو دەبێت وەك رێوی رەفتار بكات و بۆ راودونانی گورگەكان، وەك شێر هەڵسوكەوت بكات، چونكە شێر ناتوانێت لە داو و تەڵەكە را بكات و رێویش ناتوانێت لە هێرشی گورگەكان خۆی دەرباز بكات. 
هەربۆیە لێرەدا میر و دەسەڵاتدار ناتوانێت پابەندی پەیمان و بەڵێنێك بێت كە زیانی پێدەگەیەنێت. بۆیە مەكیاڤیللی دان بەوەدادەنێت كە ئەگەر هەموو خەڵك باش بن، ئەوە ئەو قسەیەی ئەو راست نییە، بەڵام چ دەكرێت كاتێك خەڵكی نەفس نزم و پەیمان شكێنن  ناچارت دەكەن كە تۆش پابەندی بەڵێن و پەیمانی خۆت نەبیت. مەكیاڤیللی بەو ئەنجامە گەیشتووە كە هەندێك خوو و رەفتار هەن كە وەك فەزیلەت لە قەڵەم دەدرێن و ئەگەر بەكار نەهێنرێن ئەوا لەناو دەچن. لەبەرامبەریشدا هەندێك خوو و رەفتار هەن كە فەزیلەت نین و نافەزیلەتە، بەڵام دەبنە هۆی ئارامی و سەركەوتن.  

سەرچاوە/ کتاب جستارهایی در أ‌زادی، اخلاق و دموکراسی: نوشته سید علی محمودی