جەواد حەیدەری
كەس نییە لەسەر ئەم زەوییە نەترسێت یان رۆژێك لە رۆژان نەترسا بێت، بۆیە ترس شتێكی سروشتییە و هەر لە سەرەتای دروستبوونی مرۆڤەوە ترس لە ئارادا بووە و ترس تەنها تایبەت نییە بە مرۆڤ، ئەوە نییە ئاژەڵ و گیانداران هەمووی بە جۆرێك لە جۆرەكان دەترسن.
هەندێك ترس بە سروشتی دەزانن و هەندێكیش بە ناسروشتی، هەندێك پێیانوایە ترس گەورەترین لەمپەرە بەرامبەر سەركەوتنەكانی مرۆڤ. دەستەیەكیش لەسەر ئەو باوەڕەن ترس بۆماوەییە و هەندێكیش لایان وایە كە لە رێگەی ژینگەوە فێری ترس دەبین.
هەندێك باوەڕیان وایە ترس پەرچەكردارێكی سروشتی و هەڵچوونە بەرامبەر هەڕەشەیەك یان مەترسییەك كە پێدەچێت زیانی گیانی و رۆحی لێبكەوێتەوە.
زۆربەی كات ترس وا دەكات پلان و بەرنامەكانی ژیانت لێ تێبكدات و دەبێتە هۆی نائارامی دەروونی، بە شێوەیەك توانای بیركردنەوە و بڕیاردان لە مرۆڤ دەستێنێت و دەستەوەستانی دەكات و ناچار دەبێت ملكەچی هەندێك دۆخی نەخوازراو بێ.
هەندێك مرۆڤ هەن لە تاریكی دەترسن، هەندێكی تر لە بەرزایی، یەكێك لە ئاو، ئەویتر لە ئاگر، یەكێكی تر لە شەڕ، یەكێكی تر لە چەك، لە مار، لە لافاو، لە فڵان و فیسار. كەوابوو كەس نییە بە شێوەیەك لە شێوەكان نەترسێت، بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە ترس نەبێتە هۆی ئەوەی مرۆڤ ورەی خۆی لە دەستبدات و دەستی بۆ هیچ كارێك نەچێ.
نووسەری ناوداری ئەمریكی ناپلیۆن هیل لە كتێبی یاساكانی سەركەوتندا ئاماژەی بە جۆرەكانی ترس كردووە و شەش جۆر ترسی پۆلێنبەندی كردووە، ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئێمە ترس بناسین و بتوانین بەسەریدا زاڵ بین.
ترس لە هەژاری
مرۆڤ نییە لەسەر ئەم زەوییە ترسی لە هەژاری و نەداری نەبووبێت و ئێستاش ئەو ترسە بەردەوامە و لە داهاتووشدا ئەو ترسە هەر دەبێ. لە راستیدا ئەو ترسە بۆ ترس لە بەرامبەر بەهێزەكە دەگرێتەوە، مرۆڤی هەژار لە مرۆڤی دەوڵەمەند دەترسێت و ئەم ترسە زۆرجار بە ترسی ئابووریش باسی لێوە دەكرێ، ئاژەڵەكان بە پێچەوانەی مرۆڤ كە توانای بیركردنەوەیان نییە بۆ مانەوەی خۆیان پەلاماری ئەوی دیكە دەدەن، بەڵام مرۆڤ بەهۆی ئەوەی عەقڵی هەیە و توانای بیركردنەوەی هەیە تەنها لە بەرامبەر رەقیبە بەهێزەكەی دەترسێ كە دەوڵەمەندە، ئەگەر مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ لەو پێناوەدا بەریەك بكەونەوە بەركەوتنێكی فیزیكی و جەستەیی نییە، بەڵكو بەریەككەوتنێكی ئابوورییە، مرۆڤ چۆن دەسەڵاتخواز و پاوانخوازە هەموو شتێكی بۆ خۆی دەوێت و لێرەدا مرۆڤی هەژار بەهۆی ئەوەی هیچی نییە و هیچی دەستناكەوێ ترسێك دایدەگرێ كە بە ترسی هەژاری لە قەڵەم دەدرێت.
ترس لە پیری
دوای ترسی هەژاری مرۆڤ لە پیری دەترسێ و ئەمەش بۆ چۆنێتی بیركردنەوەی خۆی دەگەڕێتەوە، چونكە هەندێك لە كەسانی بەتەمەن و بەساڵاچوو، پێیانوایە كە پیربوون یانی دەمرن و پیری لای ئەوان یەكسانە بە مردن، لە كاتێكدا وا نییە، مردن پەیوەندی بە پیری و گەنجی نییە و هەركەس كە مۆمی تەمەنی كوژرایەوە ئیتر دەمرێت چ گەنج بێت و چ پیر.
ترس لە نەخۆشی
نەخۆشی شتێك نییە تەنها تایبەت بە كەسێك یان رەگەزێک، هەر لە سەرەتای دروستبوونی مرۆڤ تا هەنووكە نەخۆشی هەبووە و دەشبێت، بۆیە هەندێك پتر لە رادە لە نەخۆشی دەترسن و پێیانوایە هەر كە نەخۆش كەوتن ئیتر دەمرن، ئەوان بڕوایان وایە نەخۆشی و مردن دوو دیوی دراوێكن لە كاتێكدا وا نییە و زۆر كەسیش نەخۆش دەكەوتن (تەنانەت نەخۆشی سەختیش دەگرن) دواجار چاك دەبنەوە و دەگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان، هەندێك نەخۆشی هەن بۆماوەییە و لە دایك و باوكەوە بۆ منداڵەكان دەگوزارێنەوە و هەندێكیش لە كەسانی دەوروبەر و ژینگەوە تووشی نەخۆشی دەبن.
ترسی لە دەستدانی ئازیزان
ئەم جۆرە لە ترس زۆر جیاوازە لە ترسەكانی دیكە و جگە لەوەی ترسە، جۆرێكیش لە حەسوودی لە مرۆڤدا دروست دەكات، حەسوودیش شتێك نییە جگە لە جۆرێك شێتی، مرۆڤ بە لە دەستدانی ئازیزانی چ وەك مردن و چ وەك لێكدابڕان و جیابوونەوە جۆرێك ترس دایدەگرێت و جاری وا هەیە پێش ئەوەی مردن یان جیابوونەوەش روو بدات ئەو ترسە باڵ بەسەر مرۆڤدا دەكێشێت.
ترس لە رەخنە
سەبارەت بە مێژووی رەخنە كەی سەریهەڵداوە و كێ بۆ یەكەمجار رەخنەی گرتووە زانیارییەكی ئەوتۆ لەبەر دەستدا نییە، گومان لەوەدا نییە هیچ كەسێك رەخنەی پێخۆش نییە هەرچەند بە زمان بڵێت كە رەخنەم لێبگرن و بە سنگێكی فراوان وەریدەگرم، لەراستیدا وا نییە و مرۆڤ بە درێژایی مێژوو هەمیشە ترساوە لەوەی رەخنەی لێبگیرێت. بۆیە كەیفی بە رەخنەیان نایەت و ئەگەر ناچاریش بێت بە ناچاری رەخنە دەكات بە دوو بەشەوە، رەخنەی بونیاتنەر و رەخنەی روخێنەر. لە راستیدا ئەمەش جۆرێك فێڵ و تەڵەكەی تێدایە، كەسەكە ئەگەر رەخنەكەی بە دڵ بوو پێی دەڵێ رەخنەی بونیاتنەر و ئەگەر بە كەیفی نەبوو دەڵێت رەخنەی روخێنەر، ئەمە لە كاتێكدا خۆمان باش دەزانین رەخنە یانی هەڵسەنگاندنی لایەنی چاك و خراپی دەقێك یان بابەتێك بە پشتبەستن بە میتۆدەكانی رەخنە، كورد دەڵێت ئەگەر ماڵت لە شووشە بوو، بەرد مەگرە ماڵی خەڵكی، ئەمەش جۆرێك خۆدزینەوەیە لە رەخنە و ترسە لەوەی رەخنەی لێبگیردرێت.
ترس لە مردن
ئەم جۆرە لە ترس باوترین و ترسناكترین ترسێكە كە سەرتاپای مرۆڤی داگرتووە و بە بەردەوامی ئەو ترسە نان و ئاوی لە مرۆڤ بە تایبەتی مرۆڤە ترسنۆكەكان تاڵكردووە، لەو رۆژەوە كە خودا مرۆڤی خوڵقاندووە تا هەنووكە مرۆڤ بە دەست چەندین پرسیاری بێوەڵام دەگەڕێ و دەستی نەكەوتووە، چەند پرسیارێكی وەك لە كوێوە هاتووم و بۆ كوێ دەچم؟ من كێم؟ چیم دەوێ؟ مردن چییە؟ دوای مردن بەرەو كوێ دەچم؟ دوای مردن چیم بەسەر دێ؟ مردن كەی یەخەم دەگرێ؟ ئەمانە ئەو پرسیارە جەوهەرییانەن كە بێوەڵام ماونەتەوە، مرۆڤ كاس و وڕە دوای مردن چی بەسەردێ؟ هەندێك لە ئایینە ئاسمانییەكان باس لەوە دەكەن مرۆڤ دوای مردن یان دەچێت بۆ بەهەشت یان بۆ دۆزەخ. ئەمەش پرسیاری دروستكردووە كە بەهەشت و دۆزەخ لە كوێن.
هەربۆیە لە نێوان هەموو ترسەكاندا ترسی مردن بە لای مرۆڤەكانەوە زۆر قورس و ترسناكە و زۆر كەس لە ترسی مردن تووشی چەندین نەخۆشی دەروونی دەبن، ترس لە مردن یەكێكە لەو جۆرە ترسانە كە تا هەنووكە هیچ جۆرە چارەسەرێكی بۆ نەدۆزراوەتەوە و پێناچێت بۆشی بدۆزرێتەوە.
خۆزگە پیری و فەقیری و مردن نەبوایە
لەناو ئیدیۆم و پەندی پێشینیان و قسەی نەستەق و گۆرانی رەسەندا باس لە چەند ترسێك دەكات بۆ نموونە كورد دەڵێت: خۆزگە لە دنیا سێ شت نەبوایە پیری و فەقیری و مردن نەبوایە، بۆیە بە لای ئێمەی كوردەوە سەرباری ئەوەی هەموو ترسەكان خراپن، بەڵام پیری و فەقیری و مردن سێ بەڵای گەورەن كە مرۆڤ لە دەستیان دەربازی نابێت.
تێبینی/ سوودم لە كتێبی «یاساكانی سەركەوتن»ی ناپلیۆن هێڵ وەرگرتووە.
