گەشتێک بۆ ئەرمینیا

 

دەرباز ستار

کۆماری ئەرمینیا وڵاتێکە کە بە وشکانیی دەورەدراوە و هەڵکەوتەکەی دەکەوێتە بەرزایییەکانی خۆرئاوای ئاسیاوە، ئەو وڵاتە بەشێکە لە وڵاتانی ناوچەی قەفقاز و هاوسنوورە لەگەڵ گورجستان لە باکوور، ئازەربایجان و کۆماری ئارتساخ لە خۆرهەڵات، تورکیا لە خۆرئاوا و ئێران و کۆماری خۆبەڕێوەبەری نەخچەوان لە باشوور.یەریڤان پایتەخت و گەورەترین شاری ئەم وڵاتەیە. 

کڵێسای سانت ئانا
کڵێسای سانت ئانا بە ئەرمەنی Սուրբ Աննա Եկեղեցի Surb Anna Yekeghets›i) کڵێسایەکی نێردراوی ئەرمەنییە و لە ساڵی 2015 لە ناوچەی کێنترۆن لە شاری یەریڤان لە ئەرمینیا کرایەوە و لە تەنیشت کڵێسای کاتۆغیکی سەدەی 13یە. لە ساڵی 2011 دەستکرا بە دروستكردنی و لە ساڵی 2014دا تەواو کرا، لە 30ی نیسانی 2015دا لەلایەن کاسۆلیکۆس کارێکین-ی دووەمەوە کڵێساکە پیرۆزکرا. 
کڵێساکە لەسەر بنەمای دیزاینێکی تەلارساز «ڤاهاگن مۆڤسییان» دروستکراوە و لە شێوازی خاچپەرستی تاکە گومەزە و زەنگۆڵەیەکی لە دەرگای چوونە ژوورەوەدا پێوەیە. شوێنی نیشتەجێبوونی پاپا لە خۆرئاوای کڵێساکەدایە.
مزگەوتی شین
مزگەوتی شین مزگەوتێکی شیعەی فارسیی سەدەی 18یە لە شاری یەریڤانی پایتەختی ئەرمینیادا بنیاتنراوە. کە لەلایەن حسێن عەلی خان، خانی خانەوادەی ئێریڤانی ئێرانەوە راسپێردراوە بۆ دروستکردنی. ئەو خانەوادەیە یەکێکە لە کۆنترین پێکهاتەکانی ئێستای ناوەڕاستی یەریڤان و بەرچاوترین پێکهاتەی ئێرانین لە شارەکەدا. لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە هەشت مزگەوتی یەریڤاندا گەورەترین مزگەوت بووە و ئەمڕۆ تاکە مزگەوتی چالاکە لەناو ئەرمینیادا.
مزگەوتەکە لە ساڵانی بیستەکاندا بۆ زیاتر لە پێنج دەیە کرایە مۆزەخانەی مێژوویی یەریڤان. دوابەدوای سەربەخۆیی ئەرمینیا و بە پاڵپشتی حکومەتی ئێران سەرلەنوێ وەک مزگەوت خرایەوە خزمەتی موسڵمانانی نیشتەجێی ئەرمینیا.
لە ئۆکتۆبەری 2007 وەزیری دەرەوەی ئەرمەنستان ڤارتان ئۆسکانییان لە میانی وتارەکەیدا لە 34ەمین دانیشتنی کۆنفرانسی گشتی یۆنیسکۆ لە پاریس رایگەیاند: «مزگەوتی شین و شوێنەکانی دیکە لە لیستی چاوەڕوانیدان بۆ ئەوەی بخرێنە لیستی شوێنەوارە جیهانییەکانی یونسکۆوە». لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی 2013شدا وەزیری رۆشنبیریی ئەرمینیا هاسمیک پۆگۆسیان رایگەیاند: «ئەرمینیا هەموو هەنگاوێک دەنێت بۆئەوەی مزگەوتەکە بخرێتە ناو ئەو لیستەوە.
پەرستگای گارنی
بە ئەرمەنی: Գառնիի տաճար، Gaṙnii tačar) تاکە بینای وەستاو و ستوونی یۆنانی-رۆمانییە لە ئەرمینیا و یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوو کە بە رێکوپێکی ئایۆنی دروستی كردووە، دەکەوێتە گوندی گارنی، لە ناوەڕاستی ئەرمینیا، نزیکەی 30 کیلۆمەتر لە خۆرهەڵاتی یەریڤانی پایتەختەوە دوورە و ناسراوترین پێکهاتە و هێمای ئەرمینیای پێش کریستیانییە.
رەنگە ئەم پێکهاتەیە لەلایەن شا تیریداتی یەکەمەوە لە سەدەی یەکەمی زایینیدا وەک پەرستگایەک بۆ خوداوەندی خۆر میهر دروستکرابێت. دوای گۆڕینی ئەرمینیا بۆ ئایینی کریستیان لە سەرەتای سەدەی چوارەمدا، کرا بە ماڵێکی هاوینەی شاهانەی خوسرۆڤیدوخت خوشکی تیریداتی سێیەم. بە بڕوای هەندێک لە زانایان پەرستگا نەبووە، بەڵکو گۆڕ بووە و بەم شێوەیە لە لەناوچوونی پێکهاتە بتپەرستەکان رزگاری بووە. 
لە بوومەلەرزەیەکی ساڵی 1679 داڕماوە. 
نوێبوونەوە و گرنگیپێدانی لە سەدەی نۆزدەهەمدا، بووە هۆی هەڵکەندنی شوێنەکە لە سەرەتا و ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا و لە کۆتاییدا لە نێوان ساڵانی 1969 و 1975دا دووبارە ئاوەدانکرایەوە، بە بەکارهێنانی شێوازی ئەنستیلۆزی. 
ئەم پەرستگاتە یەکێکە لە شوێنە گەشتیارییە سەرەکییەکانی ئەرمینیا و مەزارگەی ناوەندی هێتانیزم (نیۆپاگانیزمی ئەرمەنی)یە.
پەرستگاکە لە لێواری بەردێکی سێگۆشەدایە کە رووی لە کانیاوی رووباری ئازات و شاخەکانی گێگام کردووە. بەشێکە لە قەڵای گارنی، یەکێکە لە کۆنترین قەڵاکانی ئەرمینیا، کە لە رووی ستراتیژییەوە گرنگ بووە بۆ بەرگریکردن لە شارە گەورەکانی دەشتی ئارارات. 
لە کتێبی ساڵنامەی سەدەی یەکەمی تاسیتۆسدا بە ناوی کاستێلۆم گۆرنیاسدا هاتووە. شوێنەکە لە گوندی گارنییە، لە پارێزگای کۆتایک لە ئەرمینیا و پەرستگاکە لە خۆدەگرێت، حەمامێکی رۆمانی کە زەوییەکی مۆزایکی بەشێکی پارێزراوی لەسەرە و نووسراوێکی یۆنانی لەسەرە، کۆشکێکی هاوینەی شاهانە، «کەلوپەلی دیکەی جیهانی یۆنانی-رۆمانی» لەخۆدەگرێت. کڵێسای سەدەی حەوتەمی سانت سیۆن و شتەکانی تر ، بۆ نموونە، خاچکارەکانی سەدەی ناوەڕاست.
دایکی ئەرمینیا
دایکی ئەرمینیا (بە ئەرمەنی: Մայր Հայաստան مایر حەیاستان) کەسایەتییەکی مێینەی ئەرمینیایە. گشتیترین رێندەرکردنی بینراوی ئەو، پەیکەرێکی مۆنۆمێنتالە لە پارکەکەی سەرکەوتن کە رووی لە پایتەختی شاری یەریڤانی ئەرمینیایە.
پەیکەرەکەی ئێستا جێگەی پەیکەرێکی مۆنۆمێنتالی جۆزێف ستالین سەرۆکی یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوو و سکرتێری گشتی حزبی کۆمۆنیست دەگرێتەوە کە پێشتر وەک یادگاری سەرکەوتن بۆ جەنگی دووەمی جیهان دروستکرابوو. لە سەردەمی ستالیندا، گریگۆر هاروتیونیان، سکرتێری یەکەمی کۆمیتەی ناوەندی حزبی کۆمۆنیستی ئەرمینیا و ئەندامانی حکومەت سەرپەرشتی دروستکردنی ئەو شوێنەوارەیان کرد کە لە 29ی تشرینی دووەمی 1950 دا تەواوبوو و پەردەی لەسەر  لادرا. 
پەیکەرەکە بە شاکارێکی پەیکەرتاش سێرگی مێرکورۆڤ دادەنرا. پایەخانەکە لەلایەن تەلارساز رافائیل ئیسرائیلیانەوە دیزاین کراوە. ئیسرائیلیان بە تێگەیشتن لەوەی کە داگیرکردنی پایەیەک دەتوانێت شەرەفێکی کورتخایەن بێت، پایەکەی دیزاین کردووە بۆئەوەی لە کڵێسایەکی سێ ناڤەی بازیلیکای ئەرمەنی بچێت، وەک چۆن دوای چەندین ساڵ دان بەوەدا دەنێت «بە زانینی ئەوەی کە شکۆمەندی دیکتاتۆرەکان کاتییە»، بە پێچەوانەی شێوە گۆشە راستەکانی دیمەنی دەرەوە، ناوەوەی رووناکی و دڵخۆشکەرە بۆ چاو و لە کڵێسای سانت هریپسیمی سەدەی حەوتەمی ئێچمیازین دەچوو.
لە بەهاری ساڵی 1962 پەیکەری ستالین لابرا و لەکاتی پڕۆسەکەدا سەربازێک کوژرا و ژمارەیەکی زۆریش برینداربوون و لە ساڵی 1967دا پەیکەری دایکی ئەرمینیا کە لەلایەن ئارا هاروتیونیان دیزاین کراوە لە شوێنی دانرا. نموونەی سەرەتایی «دایکی ئەرمینیا» کچێکی تەمەن 17 ساڵ گێنیا مورادیان بوو. ئارا هاروتیونیان لە دوکانەکەدا چاوی پێی کەوت و رازی کرد کە پۆز بۆ پەیکەرەکە بدات.
«دایکی ئەرمینیا» بەرزییەکەی 22مەتر (72 پێ)ە، بەم شێوەیە بەرزیی گشتیی مۆنۆمێنتەکە 51 مەتر (167 پێ) بووە، بە پایەدارەکەیەوە. پەیکەرەکە لە مسی چەقۆدار دروستکراوە لەکاتێکدا مۆزەخانەی پایە لە بازاڵت دروستکراوە.
پەیکەری دایکی ئەرمینیا هێمای ئاشتییە لە رێگەی هێزەوە. دەتوانێ هەندێک لە کەسایەتییە دیارەکانی مێژووی ئەو وڵاتە بەبیر بینەران و سەردانیکاران بهێنێتەوە وەک سۆسێ مەیریگ و ئەوانی تر، کە چەکیان هەڵگرت بۆ یارمەتیدانی هاوسەرەکانیان لە پێکدادانەکانیان لەگەڵ سەربازانی تورکیادا. هەروەها ئەو پێگە و بەها گرنگە دەهێنێتەوە یاد کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەندامانی ژنە بەتەمەنەکانی خێزانێکی ئەرمەنی.
هەڵکەوتەی مۆنۆمێنتەکە لەسەر گردێکە کە رووی لە یەریڤان کردووە و وادەکات وەک پاسەوانێکی پایتەختی ئەرمینیا دەربکەوێت. ساڵانە لە  نۆی ئایاردا هەزاران ئەرمەنی سەردانی پەیکەری دایکی ئەرمینیا دەکەن و گوڵ دادەنێن بۆ یادی شەهیدانی ئەرمینیا لە جەنگی دووەمی جیهاندا.
 پایەگاکە میوانداریی مۆزەخانەی سەربازیی دایکی ئەرمینیای وەزارەتی بەرگری دەکات. کاتێک بۆ یەکەمجار دروستکرا، مۆزەخانەیەکی سەربازی تێدابوو کە تایبەت بوو بە جەنگی دووەمی جیهان. ئەمڕۆ بەشێکی زۆری شوێنی پێشانگاکە بۆ شەڕی ناگۆرنۆ-کاراباخ لە ساڵانی 1988-1994 تەرخانکراوە. لە نمایشەکەدا کەلوپەلی کەسی و چەک و بەڵگەنامەی بەشداربووان نمایشکراوە و دیوارەکانیش بە پۆرترێتەکانیان رازێنراوەتەوە. 
لە نێو شوێنەوارە مێژووییەکانی دیکەدا، نەخشەیەک هەیە کە هێزەکانی ئەرمینیا هەڵمەتەکەیان بۆ گرتنی شوشی کاریان لەسەر کردووە.