بەهێزبوونی چەپ لە ئەمریکای لاتین لە سایەی هەژاری و نایەكسانیدا

دوای  ئاوابوونی شەپۆلی یەكەمی حكومەتە پەمبەییەكان لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین و دەریای كاریبی، رێژەی گەشەی ئابووری وڵاتەكان دابەزی و نایەكسانی پەرەی سەند لە نێوان ساڵانی 2014 بۆ 2023  ئابووریی وڵاتانی ئەمریکای لاتین  بە رێژەی 0.7 % دەچێتە سەر.
بە پێی راپۆرتی ECLA، تەنها 11 وڵات توانیویانە ئابوورییەكەیان بگەیەننەوە پێش كۆرۆنا، سێ وڵاتی دیكەش لە 2022 دەگاتەوە هەمان ئاست، هێشتا 19 وڵات لە كۆی 33 وڵاتەكەی ناوچەكە دەمێنێت بگاتەوە بۆ ئاستی پێش كۆرۆنا لە  كۆتایی 2022.

هەژاریی
ساڵی 2022 ش پێشبینییەكان مژدە بەخش نین، گەشەی ئابووری دەگاتە نزیك 2.1 % « دەریای كاریبی جگە لە گواینا ئابوورییەكەی بە رێژەی 6.1 % گەشە دەكات، وڵاتانی ناوەڕاست 4.5 %، ئەمریكای باشوور 1.4 %. ساڵی   2001 گەشەی ئابووری دەگاتە 6.2 %، كەچی لە ساڵی 2020 بە رێژەی  7 % پوكایەوە. 
ئەمریكای لاتین 25 ملیۆن هەلی كاری لە دەستداوە لە ساڵی 2020، لە هەمان ساڵ رێژەی هەژاری گەیشتە 33.7 %، بەمەش هەلی دەیەیەكیان لە دەستدا بۆ بنەبڕكردنی هەژاری.  
 ئەمریكای لاتین تەنها 8 %ی دانیشتووانی جیهان پێكدەهێنێت، كەچی 30 %ی مردنی بە نەخۆشی كۆرۆنای بەركەوت، ئەمەش كاردانەوەی  لەسەر چالاكی ئابووری دانا، بووە هۆی پوكانەوەی ئابووری ناوچەكە.
بە پێی راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت، ژمارەی برسییەكانی وڵاتانی ئەمریكای لاتین و دەریای كاریبی گەیشتۆتە 59.7 ملیۆن كەس  30 % زیاترە لە ساڵی 2000،  واتا 13.8 ملیۆن هەژار زیادی كردووە، بە پێی هەمان  راپۆرت  لە ساڵی 2014 ەوە  برسێتی روو لە هەڵكشانە.
هاوكات 267 ملیۆن هاووڵاتیش  گەرەنتی ئاسایشی خۆراكیان نییە، لە ساڵی 2014 ەوە رێژەكەی  20.5 %  زیادی كردووە.
ئەوانەشی خواردنیان لێ بڕاوە، رۆژێك یان زیاتر بێ خواردن ماونەتەوە ژمارەیان لە 47.6 ملیۆنەوە بۆ 92.8 ملیۆن كەس زیادی كردووە لەهەمان ماوەدا. لەم نێوەدا ژنان پشكیان زیاترە، 41.8 %  ژنان لە باری  نەبوونی ئاسایشی خواردنی توند و مام ناوەند ژیاون، بەڵام پیاوان 32.2 %» 
54.4 % ی كرێكارانی ئەمریكای لاتین لە كەرتی تایبەتی كار دەكەن، لەناو ئەمانەش نۆ لە دەیان لە هەژاریدا دەژێن، تەنها چارەكی خێزانی هەژاران تەوالێتیان هەیە، 9 %یان بێ كارەبان، 25 %یان ئەنتەرنێتیان نییە. لە ساڵی 2021 بێكاری لەناو ژنانی ئەمریکای لاتین گەیشتە 11.8 % ، ئەمساڵ پێشبینی دەكرێت بۆ 11.5 % دابەزێت، لەناو پیاوان 8 % ە. 

نایەکسانی
لەلایەكی ترەوە نایەكسانی هەر لە زیادبووندایە، بە پێی راپۆرتی نایەكسانی جیهانی بۆ ساڵی 2022،  ئەمریكای لاتین سێیەم ناوچەی نایەكسانە لە جیهان دوای خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا. لەناو ئەوانیش بەرازیل نایەكسانیترین وڵاتە و 50 %ی دانیشتوان هەژارترینیان، 29 جار داهاتیان كەمترە لە 10 %ی دەوڵەمەندترینیان.
10 %ی دەوڵەمەندترین هاووڵاتی كیشوەرەكە 55 %ی داهاتی نەتەوەییان بۆ دەڕوات، لێ ئەم 10 %ی دەوڵەمەندترینە خاوەنی 77 % ی سامانی وڵاتن. 
بەرزبوونەوەی رێژەی نایەكسانی و هەژاری، داخورانی چینی ناوەند، بەتایبەت لەناو گەنجان و ژنان و هاووڵاتیانی رەسەن و رەشپێستەكاندا، كاردانەوەی لەسەر ئاڕاستەی هەڵبژاردنەكان دانا، بە قازانجی چەپەكان كە ئەزموونی شەپۆلی یەكەمی فەرمانڕەواییان بە ئاڕاستەی كەمكردنەوەی هەژاریی و نا یەكسانی و مافە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانی ژنان و  هاووڵاتیانی رەسەن و رەشپێستان و ...هتد بوو.

كۆڕبەندی ساوپاولۆ 
لە دوای روخانی دیواری بەرلین، بە دەستپێشخەری پارتی كرێكارانی بەرازیل، لە 1ی حوزەیرانی 1990 دا كۆڕەبەندی ساوپاولۆ بۆ كۆكردنەوەی پارتە چەپەكانی ئەمریكای لاتین دامەزرا، لە پێناو بەرەو روبەڕوبوونەوەی سیاسەتی نیولیبرالیزم لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین و كاریبی، ساڵانە هەرجارەی لە وڵاتێك كۆدەبنەوە، بە بەشداری زۆر پارتی دیكەی چەپ لە ئەوروپا و كیشوەرەكانی دیكەوە، ئێستا 123 پارتی چەپ لە شیوعی  و  ماركسی و سۆشیالزمی سەدەی بیست و یەك و چەپی شوڕشگێڕ تا هەندێك پارتی چەپی ناوەند لە 27 وڵاتی ئەمریكای لاتین و كاریبی ئەندامن تێیدا.

بەهێزبوونی چەپ
لە كاتی دامەزراندنی تەنها حزبی شیوعی كوبا لە دەسەڵات بوو، دواتر لە ساڵی 1998 ڤەنزوێللا هاتە پاڵی، ئێستا لە ئەرجەنتین، پۆلیڤیا، كوبا، مەكسیك، نیكاراگوا، پەنەما، پیرۆ، دۆمینیكان، سانت لوسیا، هیندۆراس و ڤەنزوێللا دەسەڵاتدارن،  لە چیلیش  براوەن لەم ساڵدا و دەگەنە دەسەڵات، هاوكات حكومەتی سات فینسنت و دوورگەكانی گریاندین لایەندارن بۆ كۆڕبەندەكە.
ئەمەو لە ئۆرۆگوای و بەرازیل و ئیكوادۆر  كە پێشتر دەسەڵاتدار بوون، ئێستا ئۆپۆزسیۆنی سەرەكین و لە دۆمۆنیكان دەسەڵات و هاوكات ئۆپۆزسیۆنی سەرەكی پارتی رزگاری دۆمۆنیكان ئەندامی كۆڕبەندە.
ئەمەو لە ئەروبا و كۆراساو، سیلڤادۆر، پاراگوای، ترینیداد و تۆباگۆ پێشتر دەسەڵاتدار بوون و ئێستاش ئۆپۆزسیۆنی كاریگەرن.
ئەوەی شایانی باسە و لە زۆربەی وڵاتەكان بەشێك لە پارتەكانی ناو هەمان كۆڕبەند، لە دەسەڵاتن و هاوكات پارتی هەمان كۆڕبەند لە هەمان وڵات لە ئۆپۆزسیۆندان، كۆڕبەند مەرجی بۆ كۆتایی هێنان بە ململانێ و رێكەوتن دانەناوە.
هێشتا ژمارەیەكی زۆر پارت و گروپی دیكەی چەپی رادیكاڵ  لە ناوچەكە لە دەرەوەی ئەم هاوپەیمانیەتیەن، وەلێ رۆڵی كاریگەریان نییە و هیچیان لە دەسەڵاتدا نین.

 گەڕانەوە بۆ دەسەڵات
سەرەتای ئەم شەپۆلە لە پۆلیڤیاوە بوو، كودەتای پۆلیڤیا لە رێگەی سندوقی دەنگدانەوە وەك پولی دۆمینۆ هەرەسی هێنا، 18ی ئۆكتۆبەری 2020 بە ئەندازەی 11ی ئەپرێلی 2002 ی ڤەنزوێللا گرنگ بوو بۆ سەركەوتنی ئیرادە لە كیشوەری ئەمریكای لاتین، كودەتای سەربازی بە كودەتای میللی و ئیرادەی گەل وەڵام درایەوە، چونكە ئەوان وەك ئەمریكای لاتین زیاتر لەسەر یەك ئاواز شایی دەكەن، كە ئاوازی جیڤارایە.
هەرچەندە پێش شكستەكە لە 25ی سێپتەمبەر حكومەتی ئەمری واقعی كودەتا، داوای چەكیان كردووە لە باڵیۆزخانەی ئەمریكا و بەریتانیا بۆ ئەوەی كودەتای دووەم بکەن، بەڵام هێزی شەپۆڵەكە رایماڵین.
كودەتاكەی نۆفێمبەری 2019ی پۆلیڤیا نەك كۆتایی نەهێنا بە بزووتنەوەی بەرەو سۆشیالیزمی پۆلیڤی  وەك كودەتای 11ی سێپتەمبەری 1973ی چیلی و زۆربەی وڵاتانی ئەمریكای لاتین لە قۆناغە جیاجیاكان حەوت دەیەی رابردوو، بەڵكو بووە داینەمۆی هاتنەوە مەیدان و بەهێزتری چەپ لە جاران، پشتی كەوتویان هێزی لە زەوییەوە هەڵمژی، بە سەركەوتن لە هەڵبژاردنەكان  قوناغی دووەمی حكومەتی پەمبەیی دژ بە لیبرالیزمی نوێ  لە ئەمریكای لاتین دەستی پێكردەوە، شەپۆلێكی دیكە سەری هەڵدایەوە، وەك واشنتۆن پۆست هوشیاركردنەوەی لە هەمبەر دەستپێكی شەپۆلی پەمبەیی دایەوە و نووسی: «سۆشیالستەكانی پۆلیڤیا شەپۆڵی پەمبەیی لە ئەمریكای لاتین زیندوو دەكەنەوە.» راستیش  بۆ مەترسییەكە چووبوون، دوای ساڵێك لەو نووسینە دەركەوت راستی كرد.
تەنانەت دەركەوت كودەتاچییەكانی پۆلیڤیا پێش هەڵبژاردن لە هەوڵی راگرتنی هەڵبژاردن و كودەتای دووەمدا بوون، بەلڵم شەپۆلەكە مەترسیدار بوو، بەرگەیان نەگرت هەرەسیان هێنا.

سەرچاوەکان:
1/ تباطؤ نمو اقتصادات أمريكا اللاتينية ومنطقة الكاريبي العام الجاري بسبب تراجع معدلات الاستثمار.  www.youm7.com 
2/ عـقـد ضائع جديد في أمريكا اللاتينية. www.albayan.ae
3/ www.telesurtv.net
4/ www.undp.org