تەوژمی چەپ لە ئەمریکای لاتین

08:43 - 2022-05-12
عەلی مەحمود محەمەد
594 خوێندراوەتەوە

لە ماوەی پێشوودا لە زۆربەی وڵاتانی ئەمریکای لاتین، پارت و بزووتنەوە چەپەکان لە بەهێزبووندان و بەشێکی زۆریان  توانیان لە رێگەی هەڵبژاردنەوە، دەسەڵات بگرنە دەست. ئەمەش بۆتە مایەی گرنگیپێدانی میدیاکانی جیهان. هەوڵ دەدەم لەم وتارەدا باسی هەندێک لایەنی ئەم تەوژمەی چەپەی ئەمریکای لاتین بکەم.  

گویانا و ئۆرۆگوای
لە هەڵبژاردنی وڵاتی گویانای ئەمریكای لاتینیش، پارتی گەلی پێشكەوتنخوازی چەپ - ماركسی  لە هەڵبژاردنی 2ی ئازاری 2020 دا بە هێنانی 33 كورسی لە كۆی 65 كورسی پەرلەمان گەیشتنەوە بە دەسەڵات، بۆ یەكەمجار لە وڵات  كەسایەتییەكی بە رەچەڵەك موسڵمان  بەڵام ئایدیا چەپی سۆشیالستی و عەلمانی بەناوی عیرفان عەلی بووە سەرۆك كۆماری وڵات. 
لە ئۆرۆگوایش دوای ئەوەی لە دیدسەمبەری 2019  چەپەكان لە هەڵبژاردندا دۆڕان، پاش 15 ساڵ لە حوكمڕانی. بەڵام لە سێپتەمبەری 2020 مونتیفیدیوی پایتەختیان بە 52 % ی دەنگەكان بردەوە،  كە لە كۆی 3،4 ملیۆن دانیشتوانی وڵات 1،3 ملیۆن هاووڵاتی لە خۆ دەگرێت. ئەندازیاری كارەبا و سەركردە لە پارتی کۆمۆنیست خاتوو كارۆلینا كۆس براوەكەی ئەمجارە بوو. هاوكات بەرەی بەرفراوانی چەپ لە رێگەی سندوقەكانی دەنگدانەوە بە بەشداری زیاتر لە 130000 ئەندام مانگی دیدسەمبەری 2021  فەرناندۆ بیرارا سەركردەی كرێكاری دیارییكرد بە سەرۆكی بەرەی بەرفراوان و كاندیدی سەرۆك كۆماری بۆ هەڵبژاردنی ساڵی 2023، لە 5-2-2022 ەوە دەست بەكار بوو.
بەرەی بەرفراوان لە 15  لایەنی کۆمۆنیستی و ماركسی و چەپ پێك هاتووە، رێكخراوی تۆبامارۆس لایەنی سەرەكیەتی، لە 5-2-1971 دامەزراوە. ئێستا لە كۆی 99 كورسی پەرلەمان 42 كورسی هەیەو لە كۆی 30 كورسی ئەنجومەنی پیران 13ی هەیە، لە كۆی 125 پارێزگار 32ی هەیە.

لە ئیكوادۆر كودەتاچییەکان  شكستیانهێنا
لە ئیكوادۆر رێگەیان نەدا سەرۆكی چەپگەرای پێشوو رەفائیل كۆریا خۆی كاندید بكاتەوە بۆ پۆستی سەرۆك  كۆمار، كە لە پاڵ  شافێزو مۆرالیس بە چەپی رادیكاڵ  ناوزەند كرابوو، بە هۆكاری سیاسی وەك  هەڵبژاردنی پێشووی بەرازیل نموونەی سەرۆك لۆلا  دووریان خستەوە، تەنانەت بە جێگیری سەرۆكیش نەیانهێشت خۆی بەربژێر بكات، چونكە خاوەن پێگەیەكی جەماوەری بوو، دەترسان چەپ لەو تەنگژەیەی بەدوای خیانەتەكەی لینین مۆرینۆ تێی كەوتبوو دەربكات، وەك هێزی یەكەمی وڵات خۆی رێكبخاتەوە، بۆیە ئەندریس ئاراوزی كاندیدكرد،  كە گەنجێكی خاوەند كاریزما نەبوو، هەرچەندە توانی 47.64 %ی  دەنگەكان لە خولی دووەمی هەڵبژاردن بە دەست بهێنێت، دوای ئەوەی هەڵمەتێكی گەورەی ناوخۆیی و دەرەكی لە دژی بەڕێوەبرا، تا بە هاوكاری گەریلا ماركسیستەكانی ئالن لە كۆڵۆمبیا تۆمەتبار كرا.
ئەوەی شایانی باسە لە خولی یەكەمدا ئاراوز توانی 32،72 %ی دەنگەكان  بەدەست بهێنێت  و یەكەم بێت، كاندیدی نیو لیبراڵەكان غیریمۆ لاسۆ لە خولی یەكەم
 19،74 %ی دەنگەكانی هێنایەوە، لە خولی دووەم رێژەی دەنگەكانی گەیشتە 52،36 %،  بەهۆی هەڵمەتی دژایەتی  بەرفراوانی  ئەمریكا و دەنگ نەدانی هاووڵاتیانی رەسەنی وڵات بایكۆت كردنی هەڵبژاردنەوە،  بردییەوە، هەرچەندە تا چركە ساتەكانی  پێش دەنگدان  راپرسییەكان بردنەوەی كاندیدی چەپیان  مسۆگەر كردبوو.
لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیش  پارتی یەكێتی «لە پێناو هیوای چەپ» 49 كورسی وەك هێزی یەكەم بەدەست هێنا، لە كۆی 137  كورسی پەرلەمان، بە گشتی چەپ زۆرینەی كورسی پەرلەمانی ئیكوادۆریان بردەوە. 

خۆپیشاندانی بزووتنەوە چەپەکان لە سیلڤادۆر

دۆڕاندن لە سیلفادۆر
لە سیلفادۆر لە رێكەوتی 28ی-2-2021  هەڵبژاردنی پەرلەمان کرا، لە كۆی 84 كورسی پەرلەمان بەرەی فارماندۆ مارتی بۆ رزگاری نیشتمانی كە گەریلا ماركسیستەكان رابردوون تەنها 4 كورسی و
 6.91 %ی دەنگەكانیان هێنایەوە، ئەمەش بەهۆی تێوەگلانیان بە گەندەڵی متمانەی هاووڵاتیانیان لە دەستدا. سیلفادۆر بووە شوێنی شكستی گەورەی ئەم وەرزەی چەپ لە كیشوەرەكە.
پارتی فارماندۆ مارتی لە ساڵانی 2009 بۆ 2014 مۆرێس فۆنیس و 2014 بۆ 2019 سانشێز سیرین كە كۆنە گەریلا بوو، بوونە سەرۆك كۆماری وڵات، ئێستا هەردووكیان پەنابەرن لە نیكاراگوا.
ئەبو كێلە سەرۆكی ئێستای سیلفادۆر بزنسمانەو دەیەوێت دەسەڵاتێكی سەركوتكەر داسەپێنێت، لە سیلفادۆر 14 خێزانی ئۆلیگارشی وڵاتیان بەسەر 14 هەرێمدا دابەشكردووە، ئێستا ئەم خێزانانە بونەتە دوو بەرەوە، بەشێكی پشتیوانی لە سەرۆك دەكەن، كۆمپانیای شیفۆیان دروست كردووە بۆ بازرگانی بە پیتكوینەوەو سەرۆكیش پشتیوانە، بەشەكەی دیكەش نەیارن، تەنانەت سەرۆك كۆمپانیای گواستنەوەی ئاسمانی بەخشیووە بە بەڕێوەبەری هەڵمەتی هەڵبژاردنەكەی بۆ ماوەی 35 ساڵ 18. 

لە پیرۆ مامۆستا لادێیەكەش بردییەوە
 
لە پیرۆ لە 11ی ئەبرێلی 2021 هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی  و پەرلەمان  بەڕێوە چوو، لە 6ی یۆنیش  خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كۆمار، بەهۆی ئەوەی هیچ كام لە كاندیدەكان نەیانتوانی لە خولی یەكەمدا لە نیوە زیاتر بهێننەوە، بۆیە هەڵبژاردن كەوتە گەڕی دووەم. 
بیدرۆ كاستیلۆ لە پارتی بیرۆی ئازاد، رابەری مامۆستایان  و كەسایەتی چەپی رادیكاڵ،  توانی بۆ یەكەمجار لە پیرۆ لە رێگەی هەڵبژاردنەوە بە هێنانی رێژەی 50.13 %ی دەنگەكان پۆستی سەرۆك كۆمار بەدەست بهێنێت، پارتەكەشی بووە پارتی یەكەم لە پەرلەمان، لە كۆی 130  كورسی توانی 37  كورسی بباتەوە.
هەرچەندە زۆرینەی پەرلەمان ، لە وڵاتێكی تا سەر پارێزگار و باڵادەستی  تەوژمی سیاسی راستی پارێزگار جوڵەیان لە سەرۆك خستووە، هەر رۆژەی وەزیرێكی پێ  دەگۆڕن، راستەكان تەسلیمی هەڵبژاردن نەبوونە و هێشتا ئاسۆ لێڵە. تا رێكەوتی 5ی فیبریوەری 2022، چوار كابینەیان بە سەرۆك گۆڕیوە لە شەش مانگ و هەفتەیەكدا، كە لە رێكەوتی 28-7-2021 ەوە دەستبەكار بووە لە پۆستەكەی، دوایینیان سەرۆك وەزیرانی بیرۆ هیكتۆر فایر بوو، كە تەنها 4 رۆژ لە پۆستەكەی مایەوە، ناچار بەدەست كێشانەوە كراو بەهۆی ئەو هەڵمەتەی بەرامبەری بەرپا كرا، دەسەڵاتی یەك و چوار بە دەست ئۆلیگارشییە راستگەراكانەوەیە، پەرلەمان و راگەیاندنیان كۆنتڕۆڵ كردووە.
وەلێ  بوونی زۆرینەی  هاووڵاتیانی رەسەن 25.8 % و  میستیزۆ « كۆكتێلی رەسەن و سپی»  60.2 % وا  دەكات ئاسۆیەكی روون وەك پۆلیڤیا دروست ببێت، دوای جەمسەرگیری زۆرینە و كەمایەتی لە نێوان هەردوولا، سپی پێستەكان تەنها 5.9 %ی دانیشتوانی وڵات پێكدەهێنن، لە پاڵ كەمینەیەكی ئەفریقی 3.6 % و چینی و یابانی و هتد 1.2 %  وە 3.5 % یش  دیار نین.
دوای هەڵبژاردنەكە راستی پیرۆ داوایان لە باڵۆێزخانەی ئەمریكا كرد لە لیما رێگا بگرێت لە بردنەوەی چەپ ، كۆمپانیاكانی كانەكانیش پشتیوانیان كرد لە ترسی خۆماڵیكردن.
راستی پیرۆ لە ئۆلیگارشییە دەسەڵاتدارەكان، گەندەڵترین و كونەپەرسترینن لە هەموو كیشوەری ئەمریكای لاتین، راست  لەم وڵاتە بەهێزە بە تایبەت لە پایتەخت كە سێیەكی هاووڵاتیانی وڵات تێیدا نیشتەجێن» لە كۆی 34294231  دانیشتووانی پیرۆ،  9751717 كەسی لە لیمای پایتەخت دەژێن  «.
پێشتر ساڵی 1968  ژەنراڵ خوان فرانسیسكۆ فیلاسكۆ ئەلفاردۆ»  16-6-1910 - 24-12-1977 « كودەتای  بەسەر فرناندۆ بیلاندی كرد نزیك 7 ساڵ لە دەسەڵات مایەوە « 3-10-1968-30-8-1975 «، ئەو بە منداڵی بۆیەچی پێڵاو بوو، كۆمەڵێك  چاكسازی چەپانەی  لە بەرژەوەندی هەژاران کرد، ویستی كۆمپانیای نەوت خۆماڵی بكات، كرێكاران بە هەرەوەزی كارگاكان بەڕێوەببەن و  پەیوەندی لەگەڵ شیلی و كوبا باش كرد، ساڵی 1975 ، 15000  پارچە زەوی بەسەر 30000  خێزان دابەش كردو كە 7 ملیۆن هێكتار زەوی بوو، ئەمەش گەورەترین دابەشكردنی زەوی بوو لە ئەمریكای لاتین بەسەر جوتیاراندا دوای كوبا. وەلێ ژەنەراڵ فرنشیسكۆ مۆرالیس كودەتای بەسەردا كرد، دواتر راستڕەوەكان گۆڕەكەشیان تەقاندەوە.
هەروەها لە رێكەوتی 5-4-1992 ئەلبرتۆ فۆجیمۆری  پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە، حكومەتی سەربازی راگەیاند سیاسەتی نیولیبراڵیزمی پیادە كرد، پەلاماری بۆ سەر كەرتی گشتی دەستپێكرد، كەوتە سەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆن و لێدانی جوتیارانی هەژار و هاووڵاتیانی رەسەن، بەناوی شەڕ لەگەڵ گەریلا ماركسیستەكان.

سەرچاوە:
1/
/www.greenleft.org.au
2///www.telesurtv.ne
3/ التطورات في السلفادور في ظل حكم الاستبداد- رشيد غويلب- 27كانون2 202 «. www.tareeqashaab.com

وتارەکانی نوسەر