لە سودان چی روودەدات؟

10:33 - 2023-04-18
گۆران فەتحی
189 خوێندراوەتەوە

سودان كە وڵاتێكی عەرەبی كیشوەری ئەفریقایە، دەیان ساڵە ئارامیی بە خۆیەوە نەبینیووە، بەهۆی كودەتا یەك لەدوای یەكەكانی سوپاوە لەو وڵاتە، ئەمە چ جای ئاڵۆزییەكانی ئەو وڵاتە و پشكی لە بەهاری عەرەبیدا، كە بۆ سودان و هەندێك وڵاتی عەرەبی بەهارەكە هیچ خێرێكی بۆ گەلەکانیان پێ نەبوو، تراژیدیا و نەهامەتی گەلی سودانیشی كۆتایی پێ نەهێنا، ئێستاش جارێكی تر ئەو وڵاتە بەدەست شەڕ و ململانێ و كودەتایەكی ترەوە دەناڵێنێـت.
كودەتا لە مێژووی سوداندا
مێژووی بەشداریی جەنەڕاڵەکانی  سوپا لە كایەی سیاسیی و رووداوەكاندا لە سوداندا، بۆ ساڵی 1924 دەگەڕێتەوە، كاتێك خوێندكارانی كۆلێجی سەربازی و ئەفسەرانی ئەو كۆلێجە بەشداربوون لە خوپێشاندان و ناڕەزاییەكان دژ بە كۆڵۆنیاڵی ئینگلیزی و میسری لە سودان، كە بە هۆیەوە خوێندكار و ئەفسەرەكان دادگایی كران و كۆلێجەكەش داخرا، پەیوەندیی توێژی سەربازی بە سیاسەتەوە بەردەوام بوو، تا سەردەمی كودەتا سەربازییەكان لەو وڵاتەدا، لەوە بەدواش دەسەڵاتی ئەو وڵاتەیان گرتە دەست.
كودەتاكانیش ئەوەندەی بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات و هەروەها بۆ قەرەبووكردنەوەی شكستی سیاسیی بوون لەو وڵاتە، ئەوەند بۆ بەرژەوەندیی هاووڵاتیان نەبووە، وەک هەر کودەتایەکی دیکەی خۆرهەڵات و جیهانی سێیەم.
لە ساڵی 1956 سودان سەربەخۆیی وەرگرت دوای داگیركارییەكی بەریتانی - میسری و سەرەتا ئەنجومەنێكی سیادە حوكمی كرد بە سەرۆكایەتی عەبدولفەتاح محەمەد مەغریبی، زەعیم ئیسماعیل زەهری سەرۆكایەتی وەزیرانی گرتەدەست، بۆ ماوەی شەش مانگ، دوای ئەو عەبدوڵڵا خەلیل سەرۆكایەتی وەزیرانی گرتە دەست، كە هەر زوو كودەتایەكی شكستخواردووی بەسەردا كرا لەلایەن ژمارەیەك ئەفسەری سوپا و خوێندكاری سەربازییەوە بە سەرۆكایەتی ئیسماعیل كوبیدە لە ساڵی 1957دا. دوای زیادبوونی كێشە و ململانێكان لە نێوان پارتەكانی سوداندا، كودەتایەكی سەربازی لە 17ی تشرینی دووەمی ساڵی 1958دا روویدا، كە بە یەكەم كودەتای سەربازی هەژماردەكرێت لە مێژووی سوداندا، كە عەبدوڵڵا خەلیل و (حزبی ئوممە)ی لەپشت بوو، سەركردە ئاینییەكانیش پاڵپشتیان لێكرد، بەتایبەتی گەورەترین گروپی ئاینی ئەوكات،  سەید عەبدولڕەحمان مەهدی سەرۆكی گروپی ئەنسار و سەید عەلی میرغەنی سەرۆكی تایفەی خەتمی، كودەتاكەش بە سەرۆكایەتی فەریق ئیبراهیم عەبود بوو، كە حكومەتێكی سەربازیی پێكهێنا و حەوت ساڵی خایاند، لە 25ی ئایاری 1969دا سودان سێیەم كودەتای سەربازی بەخۆوەبینی و بەسەر حكومەتی مەدەنی كە ساڵی 1965 دەسەڵاتی گرتبووە دەست لە رێگەی هەڵبژاردنەوە، بەڵام عەمید جەعفەر محەمەد ئەلنومەیری و ژمارەیەك ئەفسەری سەر بە حزبی شیوعی و هێزە نەتەوەییەکان كودەتایان بەسەردا كرد و بەوەش نومەیری 16 ساڵ حوكمڕانیی سودانی كرد، هەرچەندە لە 19ی تەمموزی 1971 رووبەڕووی كودەتایەكی شكستخواردووی بۆوە، كە هاشم عەتا سەرۆكایەتی كرد، لە ئەیلولی ساڵی 1975یشدا كودەتایەكی شكستخواردووی تر دژ بە نومەیری كرا، بە سەرۆكایەتی حەسەن حسێن كە دواتر لەسێدارە درا، لە 2ی تەمموزی 1976 كودەتاییەكی تری شكستخواردوو بەسەر حكومەتەکەی نومەیری-دا كرا، بە سەرۆكایەتی عەمید محەمەد نور سەعد و بە بەشداریی ئۆپۆزسیۆنی سودان، بەڵام رووبەڕووی توندوتیژییەكی زۆر بۆوە لەلایەن سوپا و حكومەتی نومەیری-یەوە، بەوەش دوای چوار هەوڵی كودەتای دژ بە نومەیری، تەنها راپەڕینێكی سەرەتاسەری سودان توانی لە 6ی نیسانی 1985دا، رژێمی نومەیری بڕووخێنێت، کە فەریقی یەكەم عەبدولڕەحمان سوار ئەلزەهەب دەسەڵاتی گرتەدەست بۆ ماوەیەكی ئینتیقالی و دواتر حكومەتی رادەسەتی دەسەڵاتێكی مەدەنی كرد.
سودان ئاسوودەیی بە خۆوە نەبینی و لە 30 حوزەیرانی 1989دا كودەتایەكی تری بەخۆوە بینی، بە سەرۆكایەتی فەریق عومەر بەشیر و بە پاڵپشتی ئیسلامییەكان بە سەرۆکایەتی حەسەن ئەلتورابی، لە رەمەزانی 1990دا هەوڵێكی كودەتا دژبە بەشیر درا بە سەرۆكایەتی لیوا عەبدولقادر كدرۆ و لیوای فڕۆكەوان محەمەد عوسمان حامید، بەڵام هەر زوو ئاشكرا بوو، سەركردەی كودەتاكە و 28 ئەفسەری تریش لەسێدارە دران، دوو كودەتای تر لە 1992 و 2004 بەسەر بەشیردا كران، بەڵام ئەوانیش شكستیان هێنا تا لەساڵی 2019دا بەشیر و ئیسلامییەكان لەسەر حوكم لادران، دوای خۆپیشاندان و ناڕەزایی گەورە دژبە دەسەڵاتەكەی، كە ئەوەش وایكرد عەوز بن عۆفی وەزیری بەرگری سودان، بەشیر لەسەر حوكم لابدات  و بیخاتە زیندانەوە، دواتر لە زیندانەوە دەستبەرداربوونی لە دەسەڵات راگەیاند و فەریق  روكن عەبدولفەتاح بورهان دەسەڵاتی گرتە دەست. 
جارێكی تر شەڕ و ئاڵۆزی
دوای ئەو كودەتایانەی سودان، جارێكی تر كودەتا و شەڕ و ئاڵۆزیی سودانی گرتەوە و چەند رۆژێكە لەو وڵاتە شەڕێكی سەخت بەرپابووە، لە نێوان سوپای سودان بە سەرۆكایەتی عەبدولفەتاح ئەلبورهان و هێزەكانی پاڵپشتی خێرا بە سەرۆكایەتی محەمەد حەمدان دەقلۆ ناسراو بە حەمیدەتی کە (تا ئامادەکردنی ئەم بابەتە) نزیكەی 100 كەسی مەدەنی كوژراون، جگە لە كوژراوەکانی نێوان هەردوو هێزی بەشەڕهاتوو.
هەرچەندە ئەم دوو سەركردە سەربازییەی سودان، پێكەوە لە ساڵی 2021 كودەتایان بەسەر بەشیردا كرد و لەسەر دەسەڵات لایانبرد، بەڵام لەوە بەدوا و بەتایبەتی لە چەند هەفتەی رابردوودا ئاڵۆزی و ململانێ لە نێوان بورهان و حەمیدەتی دروست بوو، تا گەیشت بە شەڕی چەكداری لەنێوانیاندا بەجۆرێک لە رۆژی شەممەی رابردووەوە سەرجەم ناوچەكانی سودانی تەنیوەتەوە.
ئەوەی لێرەدا بەرچاو دەكەوێت، ئەوەیە هاووڵاتی ئاسایی و هەژاری ئەو وڵاتە، زەرەمەندی سەرەكی شەڕەكانە و وەكو عەرەبیش دەڵێت «لا ناقة لهم فیها ولا جمل في المسألة» هیچ بەرژەوەندییەكی لەو ململانێیەدا نییە، واتا شەڕ و ململانێكە زیاتر لەسەر دەسەڵاتە لە نێوان دوو سەركردەی دۆستی دوێنێ و دوژمنی ئەمڕۆ.
ژمارەی كوژراو و بریندار بەهۆی شەڕەكانەوە
لە ماوەی چەند رۆژی دوای بەرپابوونی شەڕ لەنێوان هێزەكانی ئەلبورهان و حەمیدەتی، لانیكەم 97 هاووڵاتی مەدەنی كوژراون، بەپێی سەندیكای سەربەخۆی پزیشكانی سودان، كە 56  هاووڵاتیان تەنها رۆژی شەممەی رابردوو كوژران و 41 هاووڵاتی تریش رۆژی یەكشەممەی رابردوو كوژران بەتایبەتی لە خەرتوومی پایتەختدا.
هەمان سەندیكا ئاماژەی بەوە كردووە، كە نزیكەی 365 كەسی تریش بەهۆی شەڕەكانەوە لەناوچە جیاجیاكان برینداربوون. 
لە چاوەڕوانی یەكلابوونەوەی براوەی شەڕ و كودەتای ئەمجارە، جارێكی تر هاووڵاتیانی هەژار لە سودان، رووبەڕووی كارەسات و نەهامەتی تر دەبێتەوە، جا هەر كامێك لە لایەنە سەربازییەكان براوە گۆڕەپانی شەڕ بن.

 

رۆڵی مەترسیدار و یەکلاکەرەوەی سوپا لە سوداندا

وتارەکانی نوسەر