دروزییەكان كێن و چییان دەوێت، ئایندەیان بەرەو كوێ دەچێت؟

دروزییەكان تایفەیەكی ئاینی و ئیتنین كە لە چەند وڵاتێكی عەرەبیدا هەن وەکو سوریا و فەلەستین و لوبنان و ئەردەن، جیاوازی بیروباوەڕی ئەم پێكهاتەو تایفەیە لەگەڵ دەوربەریدا، وایكردووە گومانیان بخرێتە سەرو هاوشێوەی ئێزدییەكان، لە مێژوودا تووشی تەنگوچەڵەمەو كێشەو پێكدادان و بگرە قەتڵوعامیش بن، لەلایەن حوكمڕان و دەسەڵاتدارانی ئەو ناوچانەی تێیدا دەژین، ئەو ئاڵۆزی پێكدادانەی ئێستاش لە نێوان دەسەڵاتی ئەحمەد شەرع و ئەم پێكهاتەیە لە سوریا، درێژەی ئەو مێژووە سەختەیە كە ئەم پێكهاتەیە پێدا تێدەپەڕێت، دروزییەکان کێن و داوکارییان چییە؟ ئایندەیان چی دەبێت لێرەدا روون دەکەینەوە.
دروزییەكان كێن؟
سەرەتای دروستبوونی تایفەی دەرزی یان دروزی، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی فاتیمی شیعەمەزهەب و حوكمڕانی خەلیفەی ئەو دەوڵەتە حاكیم بامرالله، كاتێك محەمەد كوڕی ئیسماعیل دەرزی (كە بەواتای بەرگدروو دێت)، ئەو تایفەیەی پێكهێناو بە ناوی ئەوەوە ناوی دەركرد.
هەندێك سەرچاوەی تر، حەمزەی كوڕی عەلی كوڕی محەمەد زەوزەنی بە دامەزرێنەری ئەم تایفەیە دادەنێن، هەر ئەمیش نووسەری دەقی كتێبە ئاینییەكەی دروزەكانە. تایفەكە لە ساڵی 1017 بۆ 1020، دەستیان بە بڵاوكردنەوەی مەزهەبەكەی خۆیان كرد لە نێو خەڵكی ناوچەكەدا، لەگەڵ ئەوەی بەشێكی زۆریان بەعەرەبی قسە دەكەن، بەڵام ئەم تایفەیە بە بنەڕەت عەرەب نین و دامەزرێنەرەكەشی كە محەمەد دەرزییە، لە بوخارا لە دایكبووە بە بنەڕەت فارسە وەكو لە هەندێك سەرچاوەدا هاتووە، محەمەد دەرزی ساڵی 1015 چووەتە قاهیرە كە پایتەختی فاتمییەكان بووە، خزمەتی خەلیفەی فاتمی حاكیم بامرالله ی كردووەو كاریشی بۆ پێكهێنانی گروپ یان تایفەكەی كردووە لەگەڵ كەسانێكی تری هاوبیروباوەڕی خۆی.
بیر و باوەڕی دروزییەكان
دروزییەكان خۆیان بە (تایفەی موەحدونی دروز) ناو دەبەن، بەڵام هاوشێوەی هەندێك لە تایفە كۆنەكانی خۆرهەڵات خاوەنی ئاینێكی باتنی نهێنین، هەرچەندیش خۆیان بە موەحید (یەكتا پەرست) ناو دەبەن، بەڵام زۆربەیان خۆیان بە ئیسلام نازانن و بیروباوەڕییان جیاوازە لەگەڵ ئیسلام و مەسیحیەتیشدا،  ئەوەش دوژمنایەتی بۆ دروستكردوون هەم لەگەڵ موسوڵمانان و هەمیش مەسیحییەكان. شوێنی عیبادەت لای دروزییەكان پێی دەوترێت خەلوە، كە تێیدا نزاو عیبادەتی خۆیان دەكەن، بەڵام رێگە بە هەموو توێژەكی كۆمەڵگاكەشیان نادەن بچن بۆ ئەوێ و گوێگرتن لە كتێبە پیرۆزەكانیان، تەنها لە جەژنی تایبەتی دروزەكان نەبێت كە هاوكاتی جەژنی قوربانی موسڵمانانە. دروزییەكان بنەماو پرنسیپە سەرەكییەكانی خۆیان لە تایفەی ئیسماعیلیی شیعەوە وەرگرتووە، كاریگەری فەلسەفی و ئاینیی جیاجیاشیان لەسەرە، پرنسیپەكانی خۆیان بەشاراوەیی و نهێنی دەهێڵنەوەو پێنج روكنەكەی ئیسلامیش جێ بەجێ ناكەن، وەكو رۆژوگرتن لە مانگی رەمەزان و چوون بۆ حەج بۆ شاری مەكەی پیرۆز. تەنها دوو شەهادەتەكە دەڵێن، كە ئەوەش بۆ خۆلادانە لە توڕەیی دەوروبەریان، ئەوان تایفەو ئاینێكی جیاوازو نهێنییان هەیە و پێغەمبەر شوعەیب پێگەی تایبەتی هەیە لایان، بۆیە دوورە پەڕێز دەژین و رێگەش نادەن كەسی دروزی ئاینەكەی بگۆڕێت یان واز لە بیروباوەڕی دروزەكان بهێنێت، فرە ژنیش رێگە پێدراو نییە لەلایان. 
 دروزییەكان دەڵێن ئەوان لەسەر مەزهەبی تەوحیدن، كە ئەویش پشت فەرمایشتەكانی حەمزەی كوڕی عەلی زەوزەنی و خەلیفەی فاتیمی حاكم بامر الله دەبەستێت، هەر حەمزەش كتێبە ئاینییەكانی تایفەكەی نووسیوە، بەڵام زەوزەنی و دروزی كە بە دامەزرێنەری ئەم تایفەیە هەژمار دەكرێن، لەسەرەتاوە كێشەو ململانێ دەكەوێتە نێوانیان و جیا دەبنەوە لەیەکتر و حاکم بامر اللەش پاڵپشتی لە زەوزەنی دەکات و دژی محەمەد دروزی دەوەستێتەوە.
كتێبی ئاینی پیرۆزیان بەناوی (رسائل الحكمة- نامەكانی حیكمەت)، لە نووسینی حەمزەی كوڕی عەلی كوڕی ئەحمەد زەوزەنییەو (لێكدانەوەی قورئانی پیرۆزە)و ناهێڵن كەسی تری غەیری پیاوە ئاینییەكانی تایفەكەیان بیبینێت، ئەمان بڕوایان بە دۆنادۆن و گواستنەوەی رۆحی مردوانە بۆ كەسێكی تر، هاوشێوەی یارسان و كاكەییەكان. 
بڕوایان وایە مەسیح هەمان حەمزەی داعیەی خۆیانە و خەلیفە حاكیمیش پێنج پێغەمبەری ناردووە كە ئەوانیش حەمزەو ئیسماعیل و محەمەد ئەلكەلیمەو ئەبو ئەلخەیر و بەهائن.
كەسە ناسراوەكان دروزییەكان
حسێنی كوڕی حەیدەرەی فەرغانی و بەهائەدین سەموقی كە لەدامەزرێنەران بوون، لە رووی سیاسیی و سەردەمی نوێش سوڵتان پاشای ئەتڕەشی سەركردەی شۆرشی دژ بە فەرنسییەكان لە سوریا لە بیستەكانی سەدەی رابردوو، هەروەها میر شەكیب ئەرسەلان و سیاسیانی بە بنەڕەت كوردی لوبنانی وەك كەمال جونبوڵات و وەلید جونبوڵاتی كوڕی، هەروەها تەڵاڵ ئەرسەلان، خەلیفەی فاتیمی حاكیم، نەجیب عەسراوی سەرۆكی رابیتەی دروزی لە بەرازیل شێخ ئەحمەد هیجری  و فەرید ئەتڕەش و راگەیاندکار فەیسەڵ قاسم و شاعیر سەمیح ئەلقاسم و هتد.
لە مێژووی خۆیاندا ژمارەیەك بنەماڵەی دەرەبەگ سەرۆكایەتیان كردوون وەكو مەعەنییەكان (فخرەدین مەعەنی دووەم) كە بەرەگەز كوردن و و بنەماڵەی ئەرسڵان و بنەماڵەی جونبڵاتی بەرەگەز كورد.
جوگرافیای دروزییەكان و ژمارەیان
دروزییەكان وەكو تایفەیەكی ئاینی لە چەند وڵات و ناوچەیەك نیشتەجێین، ئەوان لە سوریا نزیكەی 3.2 %ی دانیشتوان پێكدەهێنن واتا 700 بۆ 800 هەزار كەس دەبن، شوێنی نیشتەجێبوونیان لە ناوچە دەشتی و شاخاوییەكانی خۆرهەڵات و باشووری دیمەشقە و هەروەها زۆرینەی پارێزگای سوەیداش پێكدەهێنن كە بە چیای دروزو عەرەبیش بەناوبانگە، لە لوبنان و سوریا و فەلەستین و ئەردەنیش دەژین، ئەوانەی لە فەلەستینن، هەموو رەگەزنامەی ئیسرائیلیان وەرگرتووەو لەدام و دەزگا و هەروەها سوپای ئیسرائیلدا كاردەكەن.
بەپێی ئامار و سەرچاوەكان، ژمارەی دەرزییەكان لەهەموو جیهان ملیون و نیو تا دوو ملیۆن كەس دەبێت، لەو ژمارەیە، لە نێوەیان زیاتر لە سوریا دەژین.هەندێ لە توێژەران پێیانوایە تایفەی دروزی 80 %یان لە سوریا دەژین لە پارێزگای سوەیدا و بەرزاییەكانی جۆلان و دەوروبەری دیمەشق، هەروەها لەشاری ئەزرەقی ئوردن و لە باشووری لوبنان و باكوور و ناوەڕاستی فەلەستین. نزیكەی 100 هەزار دروزیش لە ئەمریكا و كەنەدا و ئوسترالیا دەژین.

 دروزییەكان دەڵێن ئەوان لەسەر مەزهەبی تەوحیدن، كە ئەویش پشت بە فەرمایشتەكانی حەمزەی كوڕی عەلی زەوزەنی و خەلیفەی فاتیمی حاكم بامر الله دەبەستێت، هەر حەمزەش كتێبە ئاینییەكانی تایفەكەی نووسیوە

كتێب و دەق و نامە پیرۆزەكانیان
ژمارەیەك نامە یان پەیامی پیرۆزیان هەیە وەكو باسمان كرد بەناوی «رسائل الحكمة كە لە 111 نامە پێكدێت» كتێبێكی پیرۆزی تریان هەیە بە ناوی (المنفرد بذاته) و كتێبی (النقض الخفي) و كتێبی  (أضواء مع مسلك التوحید).
كومەڵكوژی دروزییەكان لە مێژوودا
دروزەكان بەو پێیەی كۆمەڵگەیەكی ئیتنی و ئاینی جیاوازبوون، زۆرجار رووبەرووی شەڕ یان كوشتار بوونەتەوە، بۆ نموونە بەشێك لە زانایانی موسوڵمان بە تایفەیەكی هەڵگەڕاوە لە ئیسلام دایان دەنێن و بەشێكی تر بە ئیسلام هەژماریان ناكەن، ئەوەش وایكردووە زۆرێك فەتەوا بدرێت بە كافربوونی دروزەكان، لە مێژووی خۆیاندا چەندین جار كومەڵكوژ كراون، بۆ نموونە گەورەترین كومەڵكوژی بەرامبەریان لەلایەن خەلیفەی فاتیمی زاهیر ئەعزازلدین الله بەرامبەریان كردی، هەڵمەتێكی توندی كردە سەر ناوچەكانیان لە شارەكانی ئەنتاكیا و حەلەب و باكووری سوریا، هەروەها مەمالیكەكانی میسر و عوسمانییەكانیش بەهەمان هۆكار هەڵمەتی كومەڵكوژیان بەرامبەریان ئەنجام داوە. 
لە هەڵمەتی سوپای فاتمییەكان دژ بە دروزییەكان، لە نێوان ئەنتاكیا و ئەسكەندەرییە دەیان هەزار دروزی كوژران و گەورەترین كوشتاریش بەرامبەریان لەلایە فاتمییەكانەوە، كوشتنی پێنج هەزار لە سەركردە ئاینییەكانیان بوو لە ئەنتاكیا، دوای ئەوەش كوشتارێكی گەورەی تریان لێ كرا لە شاری حەلەب.  لەسەردەمی عوسمانی لە ساڵی 1909 دروزییەکانی شۆڕشی حۆرانیان راگەیاند دژ بە باج و سەربازی زۆرەملێی عوسمانییەکان، دواتر شٶڕشەکەیان زۆر بە توندی سەرکوت کرا، سەرکردەکانیان لە سێدارە دران و 2000 دروزییش کوژران.
لەسەردەمی دامەزراندنی سوریا وەكو دەوڵەت لە بیستەكانی سەدەی رابردوو، لە كاتی دەسەڵاتی شوكری قوەتلی و ئەدیب شیشكلی پەیوەندی دروزەكان لەگەڵ حكومەتی سوریا خراپ بوو، ئەوەبوو، سوپای سوریا بە فەرمانی شیشكلی هێرشێكی سەربازی كە 10 هەزار سەربازی لەخۆگرتبوو كردە سەر چیای دروز بەمەبەستی گرتنی و پاكتاوكردنی دروزەكان، بە توندیش بە تۆپی قورس بۆردومانی ناوچەكەیانی كرد، ئەوەش بووە هۆی كوژرانی دەیان كەسی مەدەنی و برینداربوونی سەدانی كەسی تر، شیشكلی خۆشی دواتر لەلایەن كەسێكی دروزییەوە لە تۆڵەی بۆردومانی چیای دروز لە بەرازیل  لە 1964دا كوژرا، لەگەڵ ئەوەشدا لە سەردەمی حزبی بەعس لە سوریا ژمارەیەك لە دروزەكان پۆست و پێگەی گرنگیان پێدرابوو.
كوشتار لەسەر دەستی داعش و قاعیدە
لەم چەند ساڵەی دواییشدا، هەریەك لە رێكخراوی داعش و رێكخراوی قاعیدە، كۆمەڵكوژیان بەرامبەر بەم تایفەیە ئەنجام دا لەكاتی سەرهەڵدانی هەردوو گروپەكە لە ناوچەكەو لە سوریا. لە نموونەی كوشتاری دروزییەكان لە گوندی (قلب لوزە) لە 10ی یونیۆی ساڵی 2015، كاتێك گوندەكە كەوتە دەستی بەرەی نوسرەی سەر بە قاعیدە، لە 25 یۆلیۆی 2018یشدا، ژمارەیەك چەكداری داعش چوونە ناو شاری سوەیدای زۆرینە دروزی و لە پێكدادانیان لەگەڵ خەڵكی شارەكەدا 258 كەسیان بەلانی كەمەوە كوشت.
بارودۆخی دروزییەکان لە ئێستادا
لە کاتی روخانی رژێمی ئەسەد و هاتنە سەر كاری ئەحمەد شەرع، دروزییەكان بێ لایەنییان هەڵبژارد، بەڵام دوای هەڵمەتی دژ بەعەلەوییەكانی كەنارەكانی سوریا کە (1600)کەسیان لێکوژرا، دروزییەکان ترسییان لێ نیشت لەلایەن چەكدارانی شەرعەوە، بەدەردی عەلەوییەکان ببرێن و کۆمەڵکوژ بکرێن، بۆیە زوو خۆیان پڕ چەککرد، ترسەکەشیان راست بوو، ئەوە ماوەی چەند رۆژێكە ناوچەی دروزییەكان رووبەرووی هەڵمەتێكی سەربازی توندی حكومەتی سوریا بووەتەوە، لە شەڕو پێکدادانەکانیش لە نێوان ئەوان و چەکدارانی شەرع، 109کەس کوژراون، ئێستا بارودۆخی ناوچەی دروزییەكان نائاساییەو ئەگەر رێكەوتن نەکرێت،  یان کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیاتە دەنگ رەنگە كوشتارێكی گەورە لەو ناوچەیە رووبدات، وڵاتی ئیقلیمیش لەو جەنگەوە بگلێت بە تایبەت ئیسرائیل و تورکیا.
دواجار بۆ رێگرتن لە کوشتار بەرامبەر بە پێکهاتە و کەمینەکان لە سوریا پێویستە لامەرکەزی پەێڕەو بکرێت و کورد و عەلەویی و دروزی ئیدارەی خۆیان هەبێت.

پیاوانی ئاینی دروزییەکان