ناسیۆنالیزم لای نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت

ناسیۆنالیزم دروستكەری نەتەوە و دەوڵەتی نەتەوەییە، نەك بە پێچەوانەوە كە دەڵێن نەتەوە دروستكەری ناسیۆنالیزمە، تا ناسیۆنالیزم و هەستی ناسیۆنالیستی بەهێز و گەشە نەكات، نەتەوە و هەستی نەتەوایەتی و دەوڵەتی نەتەوەیی  پێكنایەت. 
یەكەمجار هەستی نەتەوەیی كوردی لە سەدەی هەژدەیەمدا لە ئەدەبیاتی ئەحمەدی خانیدا دەردەكەوێت، دواتر لای شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری و حاجی قادری كۆیی و پیرەمێرد و ئەوانی ترەوە سەرهەڵدەدات. 
زۆر جار  هەستی ناسیۆنالیستی  تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ كەلتور و ئایین و داب و نەریتدا، بەڵام ناسیۆنالیزم رەنگێكی سیاسی هەیە. كەلتور رەنگی سیاسی نییە، ناسیۆنالیزم داهاتووە، كەلتور رابردووە، ناسیۆنالیزم دەگۆڕێت، بەڵام كەلتور ناگۆڕرێ.
نووسەرێكی ناسیۆنالیست دەڵێت: «ناسیۆنالیزم وەكو دراوێکی کانزایی وایە کە لە دیوێكیدا وێنەی گاریباڵدی، پێغەمبەری ئازادی هەیە و لە دیوەكەی تریدا وێنەی ئەفسەرێكی ئاوشفیتز (كەمپی كۆمەڵكوژیی جووەكان). 
زانای هۆڵەندی گیڵنەر رای وایە كە ئایین پەیوەستە بە كۆمەڵگە كشتوكاڵییەكانەوە و ناسیۆنالیزمیش پەیوەستە بە كۆمەڵگە پیشەسازییە پێشكەوتووەكانەوە. هەروەک پێیوایە كاتێك ئایین پاشەكشێ دەكات، ناسیۆنالیزم گەشە دەكات.
ناسیۆنالیزمی عەرەبی و توركی و فارسی، ناسیۆنالیزمی مۆدێرن نین، ناسیۆنالیزمی كراوە نین، دیموكرات نین، ناسیۆنالیزمی زادەی لە دایكبووی شۆڕشی پیشەسازی و رۆشنگەری و رێنیسانس و چاكسازیی ئایینی نین، ئەمانە ناسیۆنالیزمی دواكەوتوون كە لەسەر بنەمایەكی لاوازی پیشەسازی  تێكەڵ بە ئایین و مەزهەب كۆنترۆڵی دەسەڵاتیان كردووە و دەیانەوێت بە زۆری زۆرداری دیدگای خۆیان درێژە پێبدەن، 
دواكەوتن لە بیری ناسیۆنالیستیدا
 كاتێك بیری دواکەوتووی ناسیۆنالیستی دێتە سەر دەسەڵات، مەترسییەكی یەكجار گەورەیە، هەمیشە دواكەوتن تێكەڵ بە ئایین و مەزهەب، بە دەسەڵات و وابەستەبوون بە سیستمەكانی سەردەم دەکەن، هەمیشە عەقڵی شۆڤێنی و جارجاریش فاشستییان لە مێژوودا بەرهەم هێناوە.
شەپۆلی یەكەمی ناسیۆنالیزم كە (ئەریك هۆبز باوم) بە ناسیۆنالیزمی یەكێتیخواز ناویان دەهێنێت و لە مێژووشدا بە ناسیۆنالیزمی  سیاسی ناسراون، ناسیۆنالیزمی یەكێتیخواز گروپە نەتەوەیی و نەژادییە بچووكەكان لە دەوڵەتی نیشتمانیی فراوان و گەورەدا كۆدەكاتەوە، هەر وەكو چۆن لە فەرەنسا و بەریتانیا و ئیتالیا روویاندا. 
شەپۆلی دووەمی ناسیۆنالیزم
شەپۆلی دووەمی ناسیۆنالیزم لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتای سەدەی بیستەمدا لە ئەوروپای ناوەڕاست و خۆرهەڵاتدا روویانداو بە ناسیۆنالیزمی جوداخواز یان سەربەخۆخواز ناویان دەهێنرێت، چونكە دەوڵەتەكانی پێشوو دابەش دەكات بۆ قەوارەی نەتەوەیی و نەژادیی بچووكتر، هەر وەكو  ئەوەی لە ئیمپراتۆریای نەمسا و مجەور و روسیا و  هەندێک بەشی ئیمپراتۆریای عوسمانی روویاندا. 
ئەریك هۆبز باوم ناسیۆنالیزمی یەكێتیخواز بە ناسیۆنالیزمی لەسەرەوە، واتە لەلایەن دەوڵەتەوە باس دەكات و ناسیۆنالیزمی جوداخواز و سەربەخۆییخوازیش بە ناسیۆنالیزمی لە خوارەوە دەناسێنێت كە هەوڵی خەڵك و بزاڤەكانە بۆ جیابوونەوە لە دەوڵەتی پێشووی داگیركەر!
سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کوردی
دەربارەی پەیدابوون و سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی كوردی، سێ رای جیاواز هەن کە بریتین لە:
1- بۆچوونێكی گشتی هەیە لای هەندێك لە ئەكادیمیستان و ناسیۆنالیستانی كورد، كە ناسیۆنالیزمی كوردی كۆنە و تەمەنی چەندین سەدەیە لە مێژوودا و ئەم دیدوبۆچوونەش لە گێڕانەوەی دەماودەمی مێژوویی و تایبەتمەندیی  فەرهەنگ و زمانی كوردییەوە سەرچاوە دەگرێت و هەروەها ئەدەب وەك بنەمایەكی كۆنی ناسنامەی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد راڤە دەکات.
2- بەرەیەكی پێچەوانە لە نوێگەرە هاوچەرخەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە چەمكی ناسیۆنالیزم یان نەتەوەپەرستی بەرهەمی پیشەسازیی و مۆدێرنێتەیە، مەسەلەی رەگوڕیشەی ناسیۆنالیزم لە مشتومڕی نێوان  سەرەتاییناسی و مۆدێرنە دوورتر نەڕۆیشتووە و مامەڵەیەكی ئەڵتەرناتیڤ لەبارەی پەیدابوونی لیبراڵیزمەوە لە كارەكانی (ئەنتۆنی سمیس)دا دەردەكەون.
3- رای سێیەم دەڵێت: بۆچوونی سەرەتایی و نا مۆدێرنێتەش هەریەكەیان بەتەنیا  ناكرێت راڤەی رەگوڕیشەی ناسیۆنالیزمی كوردی بكات و مەسەلەی كورد ئەوە دەردەخات كەوا نەتەوە و ناسیۆنالیزم  خاسییەتی سەرەتایی و  مۆدێرنیشیان هەیە و  گەلێك یان میللەتێك بەرهەمی كۆمەڵێك پراكتیزەی فەرهەنگی و زمانەوانی تایبەتە و بەزۆریش درێژخایانە.
شەرەفخان و ئەحمەدی خانی
لێكۆڵەرە خۆرئاواییەكان، شەرەفخانی بەدلیسی (1543 - 1603) و ئەحمەدی خانی (1650 -1707)، لەبارەی کوردەوە، بە كۆنترین سەرچاوە دادەنێن كە هەستی كوردبوون بە نووسین بخاتەڕوو، بەڵام لەراستیدا زۆر پێش ئەم دوو زاتە خەڵكی تر لەسەر كوردیان نووسیوە، لەوانە بیرمەندی كورد (ئەبو حەنیفەی دینەوەری 828 – 896ی زایینی) ئەو لە سەدەی نۆیەمدا كتێبێكی لەژێر ناونیشانی (انساب الاكراد) واتە رەچەڵەكەكانی كورد نووسیوە.
 هەروەها شاعیرێكی كورد بە ناوی (حسێنی بەشنە)وە كە لەسەدەی دەیەمدا ژیاوە، لە هۆنراوەكانیدا بەڕوونی هەستی كوردبوون و شانازی بە كوردبوونەوە دەكات. 
كوردەکان بریتیین لە یەك میللەت یان نەتەوە كە بەلای كەمەوە سێ هەزار ساڵە لەم شوێنەی ئێستایاندا نیشتەجێن، ئەوان هاوژیان و شایەتحاڵی سەرهەڵدان و رووخانی گەلێک ئیمپراتۆریا بوون، وەكو ئاشووری و فارس و گریك و رۆمان و عەرەب و مەغۆل و تورك. 
داستانی مەم و زینی ئەحمەدی خانی لە سەدەی حەڤدەیەمدا وەك سەنگی مەحەك وابوو بۆ هەر مشتومڕێك لەبارەی رەگوڕیشەی  ناسیۆنالیزمی كوردەوە. 
کوردی لقێکی زمانی فارسییە؟
(حەسەن پور) ئاماژە بەوە دەدات كە ناسیۆنالیزمی كوردی مۆدێرن لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەمەوە سەریهەڵداوە، بەڵام تا رووداوەكانی سەرەتای سەدەی بیستەم گەڵاڵە نەبووە، وەكو شۆڕشی توركە لاوەكان لە ساڵی (1908)دا، هەرچەندە (حەسەن پور) باس لە سەرهەڵدان و بوونی ناسیۆنالیزمی كوردی دەكات لە سەدەی حەڤدەیەمەوە، بەڵام جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە تا سەدەی بیستەم كۆمەڵگەی كوردی فیوداڵی بووە و یەكگرتوو نەبووە و ناسیۆنالیزمی نوێ یان مۆدێرنی كورد لە ئەنجامی هەوڵ و تێكۆشانی كوردەوە بۆ بەرگیریی لە توانەوە هاتۆتەكایەوە. 
پێویستە ئەوە راست بكرێتەوە كە زمانی كوردی سەربە لقێكی زمانی فارسی خێزانە هیندۆرۆپییەكان نییە، بەڵكو سەربە زمانێكی دێرینی زاگرۆسە كە سەربە خێزانی هیندۆرۆپییەكانە، ئەو زمانەی زاگرۆسییەكان تەمەنی بۆ (15) هەزار ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە، بۆیە زمانی كوردی بەهیچ جۆرێك لقێكی زمانی فارسی نییە.
زاراوەی رەگەزی یان جوگرافی؟
كوردستان بەرلەوەی وەكو زاراوەیەكی رەگەزی لە مێژوودا ناوی هاتبێت، وەكو زاراوەیەكی جوگرافی دەركەوتووە بۆ ناونان لە هەرێمێك بۆ یەكەمین جار لە ناوەڕاستی سەدەی دوازدەیەمی زایینی ساڵی (1150) بەكارهێنراوە. لە سەردەمی سەلجوقییەكاندا (سەرنجار پاشا) كە دوا پاشای سەلجوقییەكان بووە، ناوی كوردستانی بەسەر یەكێك لە هەرێمەكانی ژێر دەسەڵاتیدا دابڕی كە پایتەختەكەی قەڵای شاری بەهار بوو لە باكووری خۆرئاوای هەمەدان كە گەڕیدەیەكی ئیتالییە ناوی كوردستانی بە (كاردستان) بردووە و لە نووسینەكانیدا تۆماری كردووە. 
فارسەکان و تورکەکان و کوردستان
دوای ئەو (ماركۆ پۆڵۆ) مێژوونووسی بەناوبانگی فارسی (حمداللە المستوفی القزوینی) لە ساڵی (1349)ی زاینیدا لە كتێبەكەی خۆیدا بە ناوی (نزهه‌ القلوب)، ناوی كوردستانی هێناوە بە شێوەیەكی سەرەكی مەبەستی باكووری خۆرئاوای هەمەدانە كە سنجار پاشای سەلجوقییەكان ناوی كوردستانی هێنابوو.
 لە سەدەی حەڤدەیەمدا، عوسمانییەكان بۆ ماوەیەك بەشێوەی رەسمی بەشێكی كوردستانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان بە ویلایەتی كوردستانی ناوبردووە. مێژوونووسی عەرەب (الغیاپی البغدادی1468 ز) كۆچی دوایی كردووە، یەكەمین نووسەری عەرەبە كە زاراوەی كوردستانی بەكارهێناوە و لە كتێبەكەیدا بەناوی (تأریخ الغیاپی) بەو مانایەی زاراوەكە تەعبیر لە نەتەوەی كورد دەكات.
کۆنترین سەرچاوەی کوردی 
كۆنترین سەرچاوەی كوردیش كە تائێستا زاراوەی كوردستانی تێدا بەكارهێنرابێت، مەلای جزیرییە كە لە سەدەی پازدەی زاییندا ژیاوە.
میرنشینە كوردییەكان لە راستیدا کرۆکی قەوارە و نەتەوە و دەوڵەتی كوردین، لە هەموو جیهانیشدا ئەم میرنشینانە هەبووە و سەرەنجام ئەم میرنشینانە زمان، بازاڕ، كەلتور و خاكیان یەكخستووە و قەوارە و دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان دروستكردووە، بەڵام میرنشینە كوردییەكان سەرەڕای هەڵەی سەردارەكانیان، دەسەڵاتە ئیسلامیەكانی (ئەمەوی، عەباسی، عوسمانی، سەفەوی) هاتوون و یەكبەیەكی میرنشینە كوردییەكانیان لەناوبردووە و نەیانهێشتووە ببنە کرۆک و بناغەی قەوارەی نەتەوە و  دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، هەر بۆیە ئەو دەسەڵاتانە بەرپرسیاری یەكەمن لەوەی كە نەیانهێشتووە  دەوڵەتی نەتەوەیی كورد دروست ببێت.
هۆکارەکانی پارچەپارچەبوونی  بزاوتی ناسیۆنالیستی 
ماوەتەوە بڵێین كە ناسیۆنالیزمی دوورمەودا بەمانای ناسیۆنالیزمی ئەو خەڵكانەی كە چوونەتە دەرەوەی وڵات لە نیشتمانی خۆیان، لە راستیدا دوو هۆی سەرەكی هەن كەوا دەكات ناسیۆنالیزمی كوردی لە دەرەوە زیاتر پارچە پارچە بێت.
1- رەنگدانەوەی ئەو پارچە پارچە بوونەی ناوەوەی كوردستان، واتە نەبوونی یەك گوتاری نەتەوەیی هاوبەش لە ناوخۆی كوردستاندا. 
2- بوونی هەلومەرجێكی لیبراڵ لە دەرەوە كە رووبەڕووی كۆچەران دەبێتەوە كە مەودای ئازادیی دەربڕین و ئازادیی خۆڕێكخستن و ئازادیی هەڵبژاردنی شوناسی تایبەت دەبەخشێت. 
جێی ئاماژەیە ناسیۆنالیزمی مۆدێرن هەرگیز بە مانای رەگەزپەرستی و شۆڤێنیزم و راسیزم  نایەت، بە جۆرێك هەتا ناسیۆنالیست نەبین نابینە دەوڵەت و دەوڵەتی نەتەوەیی پێكنایەت.
سەرچاوەكان:
-بنەماكانی زانستە سیاسییەكان، د.عەبدولڕەحمان عالم، و: دلاوەر عەبدوڵڵا، محەمەد كەریم، ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادران،2012 سلێمانی.
ژیانەوەی ئازادی ،یەكسانی،هاوكاری، ئەكرەمی میهداد،٢٠٢٠سلێمانی.
-مێژووی بزر و نەگێڕاوەی كورد، سۆران حەمە رەش، چاپخانەی پیرەمێرد، 2022 سلێمانی.
 كۆنگرەی نەتەوەیی لە برۆكسل، مەلا بەختیار ئایدیا دیپلۆماتیك ژمارە (8)-2021 سلێمانی.
-كێشەی ویلایەتی موسڵ و لكاندنی باشووری كوردستان بە عیراقەوە، گۆڤاری نۆڤین ژمارە -8- 2008 سلێمانی.
-ناسیۆنالیزمی كوردی لە روانگەی كۆمەڵێك توێژەرەوە، و: لە ئینگلیزییەوە، محەمەد حەمە ساڵح تۆفیق، مەكتەبی بیر و هۆشیاری ،2021 سلێمانی.

میرنشینەکان هێندەی شەڕی ناوچەی نفوز بووە، هێندە مۆرکی ناسیۆنالیستی پێوە دیارنەبووە