دادگای فیدراڵی و قەوارەی هەرێم

دروستکردنی دەسەڵاتی سیاسی و بەڕێوەبردنی، شەراکەتی حزبی و تایفی لە عیراق و پەنجا بە پەنجای هەرێم، کارەساتیان بەسەر خەڵکدا هێناوە.
دادگای باڵای فیدراڵی باڵاترین دادگای عیراقە، کە توانای بڕیاردانی لە ناکۆکییە دەستوورییەکان هەیە، چونکە:
1-بە یاسای ژمارە (30)ی ساڵی 2005 بەپێی مادەی (93)ی دەستوور دامەزراوە.
2-بڕیارەکانی کۆتایی و پابەندکەرن بۆ هەموو دەسەڵاتەکان، بەتەواوی سەربەخۆیە لە دەسەڵاتی دادوەری یاسایی و هیچ پەیوەندییەک لە نێوانیاندا نییە. لە مادەی (4)ی دادگای باڵای فیدراڵی، ئەم ئەرکانە دەگرێتە ئەستۆ:
یەکەم/چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکییانەی کە لەنێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگاکان و شارەوانییەکان و ئیدارە ناوخۆییەکاندا روودەدەن.
دووەم/چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکییانەی پەیوەستن بە شەرعییەتی یاسا و بڕیار و رێسا و رێنمایی و فەرمانەکان کە لەلایەن هەر لایەنێکەوە دەرچووە کە مافی دەرکردنی هەبێت و هەڵوەشاندنەوەی ئەو ناکۆکییانەی کە ناکۆکن لەگەڵ بڕگەکانی یاسای کارگێڕیی دەوڵەتی عیراق بۆ راگوزەر، ماوەی ئەمەش لەسەر بنەمای داواکاریی دادگا، دەزگایەکی رەسمی، یان داواکارییەکی ئارەزوومەندە.
سێیەم/ رەچاوکردنی ئەو تانانەی کە لەدژی بڕیار و بڕیارەکانی دادگای کارگێڕی پێشکەش دەکرێن.
چوارەم/ لەبەرچاوگرتنی ئەو دۆسێیانەی کە بە پلەی تانەدان خراوەتە بەردەمی و دەسەڵاتی دادوەری بە یاسایەکی فیدراڵی رێکدەخرێت.
پێناسەی قەوارەی هەرێم
بەپێی پەیماننامەی (سایکس پیکۆ)، باشووری کوردستان، خرایە سەر نەخشەی باکووری عیراق، لەو کاتەوە شەڕ و ناکۆکی بەبێ ئەنجام لە نێوان کورد و دەسەڵاتە یەک لەدوای یەکەکانی عیراقدا بەردەوامی هەبووە، هەتا ئەو کاتەی عیراق کوێتی داگیرکرد و جەنگی دووەمی کەنداو لە نێوان عیراق و هاوپەیمانانی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا بۆ رزگارکردنی کوێت لە داگیرکاریی عیراق هەڵگیرسا، لە ئەنجامدا، بە شکستی سوپای عیراق لە کوێت و هەڵاتنیان. لە ساڵی 1991 گەلی کورد راپەڕینی دژی دەسەڵاتی شکستخواردووی عیراق کرد، بەڵام کە رژێمی عیراق بە ئاڵای سپییەوە چووە ژێر خێوەتی سەفوان و خۆی رادەستی ئەمریکا کرد، لەو کاتەدا بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکە ئەوەی نەدەخواست، رژێمی بەعس بڕوخێنێ، هەربۆیە رێگەی بە پاشماوەکانی سوپا شکستخواردووەکەی عیراق دا، هێرش بکاتە سەر راپەڕیوانی کورد و شکست بە راپەڕین بهێنێ و کورد تووشی کۆڕەو بکات بەرەو سنوورەکانی ئێران و تورکیا، لەو دۆخە کارەساتبارەدا کە بەسەر کورددا هات، ئەنجومەنی ئاسایشی نێو دەوڵەتی بۆ پاراستنی گەلی کورد، بڕیاری (688) ی دەرکرد، وەکو ناوچەی ئارام کە بە هێڵی (36) ناسراوە. کوردی ئاوارە گەڕایەوە سنووری ئەو سێ پارێزگایە کە هێڵی ئارام دەیگرتنەوە، واتا سلێمانی، هەولێر و دهۆک و پاشەکشە بە سوپاو دامودەزگاکانی بەڕێوەبردنی عیراق کرا، رێگە بە هەڵبژاردن بۆ پەرلەمان و دروستکردنی حکومەتی هەرێم درا. 
ئەم دۆخە درێژەی کێشا هەتا روخاندنی دەسەڵاتی سەدام لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانانی لە ساڵی2003 و دروستکردنی حکومەتی شەراکەتی شیعە و سوننە و کورد و داڕشتنی دەستوور و بە رەسمی عیراقی فیدراڵی و هەڕێمی کوردستان دانیپێدانرا.
 دۆخی هەرێم لە ناکۆکی حزبی و بەڕێوەبردنی لاواز
لە دوای راپەڕینی ساڵی1991 و بڕیاری ناوچەی ئارام لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە، لایەنەکانی نێو بەرەی کوردستانی، لەناخیاندا لەسەر بنەمایەکی سیاسی کە گوزارشت لە بەرژەوەندییەکانی خەڵک بکات رێکنەکەوتبوون. بۆیە زۆرێک لە موڵکە گشتییەکان فەرهودکران و تاڵانی و خۆ دەوڵەمەندکردن دەستیپێکرد.
لە سەرەتای دۆخەکەدا، دژی ئەمە، خەڵکی شارەکانی کەلار و دەربەندیخان، بە تەنها خۆپیشاندانیان کرد، دەبوایە خەڵکی هەموو شارەکان هاوهەڵوێستی خەڵکی ئەو دوو شارە بوونایە، بۆئەوەی ئەم دۆخەی ئەمڕۆی حکومڕانیی رووینەدایە. دادگای فیدراڵی چەند بڕیارێکی دەرکردووە، وەک تەوتین (بەنیشتمانی)کردنی مووچە لەسەر حکومەتی عیراق، هەڵوەشاندنەوەی یاسای هەڵبژادنی یەک بازنەیی بۆ بازنەی پارێزگاکان.
لەبەرئەوەی ئەم دوو بڕیارەی لە بەرژەوەندیی لایەنێک نییە، کردوویانە بە هەڵڵا، بۆ گەوجاندنی خەڵک، کە گوایە ئەم دوو بڕیارەی داگای فیدراڵی، دەبێتە هۆی نەهێشتنی قەوارەی هەرێم، بەڵام بەبێ ئەوەی ڕاستییەکان بڵێن، کە هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی هەرێم نە بەدەستی حکومەتی عیراق و دادگاکەیەتی، نە بەدەستی دەوڵەتانی چواردەورمانە، چونکە قەوارەی هەرێم لە هێڵی (36) بە بڕیاری (688)ی ئەنجومەنی ئاسایش دروستبووە، کاتێک قەوارەی هەرێم دەکەوێتە مەترسییەوە کە هێزی هاوپەیمانان بڕیاری کێشانەوەیان بدەن لە ناوچەکە، یان ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکەی خۆی بدات.
دادگای فیدراڵی، ناتوانێ قەوارەی هەرێم بشکێنێ، دەبێ چاوەڕوان بین، ئاخۆ کاسەی پڕبووی ناڕەزاییەکانی خەڵک، کەی لە سەرتاسەری هەرێم، دەڕژێتە سەر شەقام و کۆتایی بە نەهامەتی و مەترسییەکانی سەر خەڵک و خاکیش دەهێنێت.