لەوانەیە عیراق نەیتوانیبێت لە بواری دراما و سینەماوە پێشبكەوێت، بەڵام لە بواری ئەدەبیدا بەتایبەتی شیعر و رۆماندا زۆر پێشكەوتووە، بەتایبەتی لە بواری رۆماندا لەم چەند ساڵەی دواییدا كۆمەڵێك رۆماننوسی بەتوانا لە عیراق لەدایكبوون، بە بڕوای من، ئاستی هەندێكیان دەگاتە ئاستی نووسەرە ناودارەكانی جیهان. بەداخەوە ئێمەی كورد لە كوردستانی عیراقدا نەمانتوانیوە لەم بوارەدا دەستڕەنگیی و داهێنانی باش بكەین، لەكاتێكدا ماوەی زیاتر لە 30 ساڵە لە چنگی رژێمی ستەمكاری سەدام حسێن رزگارمان بووە تا رادەیەكی باشیش ئازادی نووسین و داهێنان هەبووە.
لە ماوەی پێشوودا رۆمانی 57 م خوێندەوە لە نووسینی نووسەری عیراقی زەید عومران و ئاواز فاتح جاف لە عەرەبییەوە كردوویەتی بەكوردی و ناوەندیی رەهەند چاپی كردووە. ئەم رۆمانە پانۆرامایەكی خێرایە بۆ مێژووی تراژیدی عیراق، بەتایبەتی باسی قۆناغی ساڵانی هەشتا و جەنگی ئێران و عیراق و ستەمكاری رژیمی سەدام دەكات. دواتریش باز دەداتە قۆناغی هێرشی ئەمریكا و رووخانی رژێمی ستەمكاری سەدام و هەتا وەكو دەگاتە قۆناغی ئێستای عیراق. لەپەنا ئەمانەشدا كۆمەڵێك بابەتی گرنگی گرێداوە بە رووداوەكانەوە بەتایبەتی پرسی خۆشەویستی، هەژاریی و دەستكوریی خەڵكی عیراق، چەوساندنەوەی ژنان، گەندەڵی بەرپرسانی نوێی عیراق. لەهەمانكاتیشدا جەنگ و خۆشەویستی وەكو دووانەیەك لە سەرەتای رۆمانەكەوە هەتاوەكو كۆتایی رۆمانەكە پێكەوە دەبن.
نووسەر سەلیقەیەكی ئێجگار بە توانای هەیە لە هونەری گێڕانەوە و داڕشتنی رووداو و دروستكردنی كەسایەتییەكان و بەكارهێنانی رەگەزەكانی تری رۆمان لە پێش هەمووشیانەوە فلاشباگ، كتوپڕ، دیالۆگ و مۆنۆلۆگ.
ناوەڕۆكی رۆمانەكە
سەرەتای رۆمانەكە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ سەرەتای رووخانی رژێمی سەدام لە سالی 2003 دا، كاتێك یەكێك لە بەرپرسەكانی بەرەی ئۆپۆزیسیۆن دەگەڕێتەوە بۆ گوندێكی سەر سنوور لەوێش چاوی بە غەیدا-ی كچی مامۆستا عەباس دەكەوێت، دەیەوێت بیخوازێت، بەڵام غەیدا رازی نابێت و مامۆستا عەباسیش پێی باش نییە، هەرچەندە عیمادەدین لە رێگەی شێخی گوندەكەوە هەوڵ دەدات بە پارە قەناعەتی پێ بكات و كچەكەی بداتێ، بەڵام كچەكە رازی نابێت.
بەڵام چیرۆكی گەورەی رۆمانەكە لە دوای ئەمەوە دەست پێدەكات، جینان كچی مامۆستا عەباس، لە سەرەتاكانی ساڵانی هەشتادا حەز لە موحسین دەكات، كوڕە جووتیارێكی هەژاری باشووری عیراقە. هەردووكیان پێكەوە لە زانكۆی بەسرە یەكتر دەناسن، موحسین لە كۆلێژی كشتوكاڵ و جینانیش لە كۆلێژی زانستی دەبێت. بەڵام لەو ساڵانەدا جەنگێكی ماڵوێرانی باڵی بەسەر عیراق و ئێراندا كێشاوە، موحسین دەگیرێت بەسەرباز و تێكەڵی ئەو جەنگە ماڵوێرانە دەبێت، لەوكاتەدا دایكی جینان كوڕێكی دەوڵەمەند بۆ جینان دەدۆزێتەوە كە لە لەندەن دەژی، «سەمیر» ماوەیەكی زۆر لەگەڵ جینان دەژیی و لە تەمەنی 67 ساڵیدا تووشی نەخۆشی شێرپەنجە دەبێت، دواتریش لەرێگەی دۆزینەوەی یەكێك لە نامەكانی جینان، بۆی دەردەكەوێت كە جینان دڵی بە كوڕە عاشقەكەی سەردەمی لاوێتییەوەیە هەرماوە، ئەمەش بە تەواوەتی مێشكی سەمیر تێكدەدات، جینانیش هیچ كاتێك ناتوانێت حیكایەتی خۆشەویستی بۆ موحسین لە بیر بكات و هەتا وەكو كۆتایی تەمەنی لەگەڵیدا دەمێنێتەوە. كاتێكیش ساڵی 2018 دەگەڕێتەوە بۆ شاری بەسرە، لەسەر كۆڕنیش موحسینی خۆشەویستی دەبینێتەوە، ئەم بە یەكتر شادبوونەوەیەش، دووبارە ژیان دەكاتەوە بە رووباری وشكبووی خۆشەویستیان، بەڵام جینان دوو كوڕی لە سەمیری كۆنە مێردی هەیە و موحسینیش ژنی هێناوە چوار منداڵی هەیە و كچەكەشی شووی كردووە و چاوەڕێی لەدایكبوونی منداڵ دەكات. ئەمەش كۆتایی رۆمانەكەیە.
جەنگی ئێران و عیراق
نووسەر بەشێوازێكی ئەدەبی بەرز، باسی ناشیرینییەكانی ئەم جەنگەی كردووە، چۆن ئەم جەنگە ناخی هەموو تاكێكی عیراقی وێران كردووە. لەهەمانكاتیشدا وەسفێكی گشتگیریانەی ئەو جەنگەی بۆ كردووین، چۆن مەرگ بەسەر هەموو شتێكدا زاڵ دەبێت، بەداخەوە نەوەی نوێ بەحوكمی ئەوەی ئەو جەنگەیان نەبینیوە، نازانن رژێمی سەدام چ ماڵوێرانییەكی بۆ ئەم وڵاتە هێناوە، بەداخەوە بەهۆی خراپی سیستمی ئیداری عیراق، وایكردووە نەوەی نوێ تاوانەكانی سەدام نەبینیت، تەنها ستایشی ساڵانی حوكمڕانی سەدام بكات.
نووسەر لە زاری موحسینەوە كە سەربازە و لەبەرەكان جەنگەوە نامە بۆ جینانی خۆشەویستی دەنووسێت و دەڵێت:
جینان، ئەمە جەنگە، مەرگ بە هەموو ناشیرینییەكانییەوە ناسكترین شتە تێیدا.
خۆشەویستم سەرباز بۆ ئەوەی سەربكەوێت دەبێت بمرێت، ئەگەر شەڕ كۆتایی هات و « خوانەخواستە» رزگارم بوو» بەدڵنییایەوە خۆم دەكوژم، چۆن بتوانم لەگەڵ ئەو هەموو ناشرینییانەی كە كردوومن بژییم؟
دوژمن، ئەم دەستەواژەی «دوژمن» ه، بە پێكەنینم دەهێنێت، چۆن كەسێك دەبێتە دوژمنت تەنانەت ناویشی نازانیت؟ ل26،27
خۆشەویستی
ئەم رۆمانە بریتییە لە گێڕانەوەی حیكایەتێكی خۆشەویستی نێوان «موحسین و جینان» كوڕو كچێكی خوێندكاری عیراقی كە لە ساڵانی هەشتادا، لەناو ئەو جیهانە ئاڵۆزەی عیراقدا كە جەنگ و مەرگ و ستەمكاری هەموو شتێكی جوانی وێران كردووە، لەو ساتەدا ئەم كوڕ و كچە حیكایەتێكی خۆشەویستی «لەیل و مەجنون» ئاساییان دروستكردووە، بەڵام ئەم حیكایەتەكە بەهۆی جەنگەوە سەرناگرێت.
موحسین دەڵێت: لەم جەنگەدا جگە لە رووخساری تۆ هیچ شتێكی تر نامترسێنێت. چونكە رووخسارت هەوڵ دەدات بۆ مرۆڤبوون بمگەڕێنێتەوە. ل37
ئەوە خۆشەویستییە وامان لێدەكات عاشقی خراپە و كەموكوڕییەكانی ئەو كەسە بین كە خۆشمان دەوێت. ل40
كوردی فەیلی
كوردانی فەیلی قوربانی یەكەمی رژێمی بەعسییەكان بوون، ئەوان لە دوولاوە چەوسێنرانەوە، لەلایەكەوە كورد بوون لەلایەكی تریشەوە شیعەمەزهەب بوون. هەروەها بەهۆی ئەوەی كە لە تاڕادەیەك رۆڵیان لەبواری بازرگانییدا هەبوو، ئەمەش هێندەی تر چاوی تەماعكاری بەعسی زیاتر كرد، هەربۆیە لە ساڵانی حەفتاوە دەستكرا بە دەركردنی هەزاران كوردی فەیلی بە بیانووی ئەوەی كە عیراقی نین و ئێرانین. ئەم خەڵكە داماوەش هەرچی سەروەت و سامانیان هەبوو، هەموویان لێ زەوتكرا و بە خۆیان و جانتاكانییانەوە فڕێدرانە سەر سنووری ئێران. كارەساتەكەشە بەوەش تەواو نابێت، چونكە لەبەری ئێرانیش ئەم خەڵكانە قبووڵ ناكەن و بە عەرەبیان دادەنێن، لێرەشەوە تراژیدیا گەورەكەی كوردی فەیلی دەستپێدەكات.
بەداخەوە لەناو ئەدەبیاتی كوریدا زۆر بەكەمی باسی تراژیدیای كوردە فەیلییەكان كراوە، دەتوانم بڵێم ئەدیبە عەرەبەكان باشتر توانیویانە ئاوڕ لەم كارەساتە گەورەیە بدەنەوە. خۆشبەختانە لەم رۆمانەشدا، نووسەر پانتایی باشی بۆ تراژیدیای كوردەفەیلییەكان داناوە، بەشێوازێكی ئەدەبیی و ئینسانی بەرز باسی ئەو تراژیدیایەی كردووە.
ئۆردوگاكە زۆر پیس و ناخۆش بوو، بۆنی كەڕوو هەموو شوێنێكی تەنی بوو، گوێم لێبوو خەڵكانێك سەگیان خواردووە، كاتێك ئەو جەستە لەڕانەت دەبینی، هەست دەكەیت بەنێو كێڵگەیەكی قامیشەڵاندا تێدەپەڕیت.ل80
سەیر لەوەدایە دیكتاتۆرەكەمان دووریخستنەوە لەبەرئەوەی عەرەب نین، لەكاتێكدا لێرە دەستبەسەر دەكرێن چونكە عەرەبن.ل81
ستەمكاری رژێمی بەعس
نووسەر پانتاییەكی زۆر باشی بۆ پیشاندانی ژیانی عیراقییەكان لە سایەی رژیمی دیكتاتۆری سەدام حسێن داناوە، بە شێوازێكی ئەدەبیی، هەوڵیداوە وەكو كامێرامانێك یادەوەرییە تاڵەكانی رژێمی سەدام بۆ خوێنەر بگێڕێتەوە، چۆن ئەم رژێمە كۆمارێكی ترس و تۆقاندان و جەنگ و ماڵوێرانی بۆ گەلانی عیراق هێنابوو. لە هەماكاتیشدا چۆن برسێتی و هەژاریی باڵی بەسەر كۆمەڵگەی عیراقیدا كێشاوە.
« نازانم بۆ ستەمكاران زیندانەكانیان لە ناخی زەویدا دروست دەكەن، تۆ بڵێێت بڕوایان وا بێت زەوی لاڵە و ئەوەی لە هەناویدا روو دەدات بۆ كەسی باس ناكات؟ ل 51»
بە داخەوە نەوەی نوێ بەحوكمی ئەوەی ئەو جەنگەیان نەبینیوە، نازانن رژێمی سەدام چ ماڵوێرانییەكی بۆ ئەم وڵاتە هێناوە
لێبوردەیی
یەكێك تر لە پەیامە گرنگەكانی ئەم رۆمانە « لێبوردنە» ئەمەش خۆی لە خۆیدا پەیامێكی پیرۆزە لە هەمانكاتیشدا گرنگە بۆ كۆمەڵگەی عیراقی، چونكە زۆر ئازاری بە دەستی جەنگ و تۆڵەسەندنەوەی ئایینی و نەتەوەیی چەشتووە.
موحسین دەڵێت:
«من لە سەدام و خومەینی خۆشبووم، لەو ئازارەی ئەوان هۆكاری بوون لێیان خۆش بووم، لێیان خۆشبووم، چونكە دەمەوێت منداڵەكانم لەسەر خۆشەویستی پەروەردە بكەم و لە رق و تۆڵە دووریان بخەمەوە و نەبن بە كۆپیكراوێكی نەخۆش وەكو خۆمان. ئەگەر چارەسەرێكی هەبێت بۆ دڵێكی شكاو، ئەوە لێخۆشبوونە لە هەر كەسێك بووەتە هۆكاری برینداركردن و شكاندنی ئەم رۆحە.
پێوستە ئەم خەڵكە لێخۆشبوونیان هەبێت و ماڵئاوایی لە رابردوو بكەن، ئەم خەڵكە هێشتا لە دوێنێدا دەژین، تاكە چارەش بۆ قوتاربوون لە نەفرەتی دوێنێ، لێخۆشبوونە بۆ ئەوەی بێ گرێ و گۆڵ و توندوتیژی و رقلێبوونەوە بێنە نێو ئەمڕۆمان.ل 158
دوا قسە
بە دڵنیاییەوە ئەم رۆمانەش وەكو هەموو رۆمانەكانی تری نووسەرانی عیراقی، كۆمەڵێك تەوەری هاوبەشی هەیە لەپێش هەموویانەوە، جەنگ، ستەمكاری رژێمی بەعس، خۆشەویستی، ناعەدالەتی، هەژاریی و برسێتی.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی كە دەستخۆشی لە ئاواز فاتح جاف بكەین بۆ وەگێڕانی ئەم دەقە جوانە، هیوای سەركەوتنی زیاتری بۆ دەخوازین.
سەرچاوە:
57 زەید عومران، وەرگێڕانی ئاواز فاتح جاف، چاپی یەكەم،ناوەندی چاپ و پەخشی رەهەند سلێمانی 2021.
