گەڕانەوەی ماركس

1-2
 كاتێك ماركس لە ساڵی 1883 كۆچی دوایی كرد، ئەو بیروباوەڕانەی كە بەجێی هێشت پوخت ‌و پاك نەبوون، ئەو لە هیچ نووسین ‌و كتێبەكانی بەشێوەی تەواو ‌و رێكخراو بیروباوەڕەكانی كۆنەكردبۆوە. لەوەش زیاتر، بەشی زۆری نووسینەكانی گفتوگۆ ‌و رەخنە ‌و لێكۆڵینەوەیە بەرامبەر بیروباوەڕی كەسانی دیكە، كە ئێستا زۆرێك لەو بیروباوەڕانە كۆن بوون. بەڵام ماركس وەكو زۆربەی بیرمەندانی بلیمەت، تەنیا یەك روخساری نییە، شێوازی جۆراوجۆری كار ‌و نووسین ‌و كتێبەكانی، وتار ‌و نامەكانی كە لە قۆناغە جیاوازەكانی پێگەیشتنی بیروباوەڕ ‌و رێبازەكەی بەدەستمان گەیشتوون، پێمان دەڵێن ماركس چەند روخسار ‌و رەهەندی هەبووە، كە ناتوانین هیچ كام لە روخسارەكانی بكەینە رێبازی سەرەكی كار ‌و بیركردنەوەكانی، هەروەكو چۆن هیچكام لەو رێبازانەش نابنە میتۆدی شیكردنەوەی رێبازەكانی دیكەی (بێگومان ئەم پرسە، پرسی پڕ كێشە ‌و ئاڵۆزی ماركس ‌و ماركسیزمی دوای خۆیەتی).

روخسارە جۆراوجۆرەكانی ماركس
 روخسارە جۆراوجۆرەكانی ماركس بەم شێوەیەن: 
ماركسی شۆڕشگێر-‌و بەپێی ئەم بنەمایەش نووسین ‌و بیركردنەوەی ئایدیۆلۆجی زۆری هەیە، پرسی شۆڕشی چینی كرێكار ‌و دیكتاتۆری پرۆلیتاریا سەر بەم روخسار ‌و رێبازەن. ماركسی ئابووریناس- بەو پێیەش نووسین ‌و لێكۆڵینەوەی ئابووری بەهێز ‌و سەنگین بۆ ناسین ‌و شیكردنەوەی سیستەمی سەرمایەداری ‌و چەوسانەوەی چینایەتی، كە هەتا ئێستا لەم بوارەدا ماركس بنەمای راست ‌و دروستی خستۆتە ڕوو. 
ماركسی مێژوونووس ‌و لێكۆڵیاری مێژوویی- كە لە هەموو مێژووناسەكانی دیكە كەمتر گرنگی ‌و شایستەیی پێدراوە، هەروەها ماركسی فەیلەسوفی سیاسی ‌و مێژوو، كۆمەڵناسی سیاسی.
سەرەنجام ماركسی لاو وەكو كەسایەتییەكی مرۆڤدۆست و زانای ئەخلاق،  هەروەها لێكۆڵیاری گرنگی فەلسەفی ‌و سیاسی ‌و ئابووریی و كۆمەڵایەتی دەربارەی یەكێك لە پرسە گرنگەكانی كۆمەڵی مۆدێرن، كە ئەویش پرسی نامۆیی ‌و لەخۆبێگانەبوونی مرۆڤی مۆدێرنە لە سەردەمی سەرمایەداری ‌و دەوڵەتی مۆدێرن.
لەراستیدا تەنیا یەك ماركس لە ئارادا نییە، هەر كەسێكی لێكۆڵیاری بیر ‌و زانست دەتوانێ ماركسی دڵخوازی خۆی لە نووسین ‌و كتێبەكانیدا بدۆزێتەوە. 
ماركسی شۆڕشگێر ‌و ئایدیۆلۆجیست لە كتێبەكانی مانیفێستی پارتی كۆمۆنیست، هەژدەی برۆمێر ‌و جەنگی ناوخۆی فەرەنسا ‌و هەندێك لە بەشەكانی سەرمایە دەتوانین بناسین. ماركسی ئابووریناس ‌و لێكۆڵیاری ئابووری سەرمایەداری، لە كتێبەكانی سەرمایە، بەشدارییەك لە رەخنەی ئابووری سیاسی 1859، پێشەكیەك بۆ ئابووری سیاسی (گرۆندریسە) پەیدا دەبێت. ماركسی مێژووناس ‌و لێكۆڵیاری چینایەتی مێژوو ‌و ململانێی چینایەتی مێژوو، لە كتێبەكانی هەژدەی برۆمێر، خەباتی چینایەتی لە فەرەنسا، جەنگی ناوخۆیی فەرەنسا ‌و مانیفێستی كۆمۆنیست بە زانایی ‌و رۆشنی خۆی دەردەخات. سەرەنجام ماركسی زانا ‌و بیرمەندی فەلسەفەی سیاسی ‌و كۆمەڵناسی سیاسی ‌و ماركسی مرۆڤدۆست (هیومانیست) لە نووسین ‌و كتێبەكانی (رەخنەی فەلسەفەی هەق لای هیگڵ)، (دەربارەی مەسەلەی جوو)، (ئایدیۆلۆجی ئەڵمانی) و (دەستنووسەكانی 1844) یەكێكە لە روخسارە گرنگ ‌و كاریگەرەكانی فكر ‌و فەلسەفە ‌و رۆشنگەری كە هیچكام لە رێبازە ماركسی ‌و نەیارەكانیشی بەپێی پێویست باس ‌و لێكۆڵینەوەیان نەكردووە، یان لە راستیدا نەكراوەتە ناوەڕۆكی سیاسی ‌و مرۆیی هیچكام لە رەوتە چەپ ‌و سۆسیالیستەكانی جیهان. 
سەرەنجام بۆ ئەوەی خوێنەر ‌و لێكۆڵیاران بیانەوێ بە راست ‌و رەوانی ماركس بناسن، بێگومان كەس لە خودی ماركس زیاتر نابێت بكەنە سەرچاوە ‌و كەسیش وەكو ماركس ئەم كارەی ئاسان نەكردووە. بۆیە منیش پوختە ‌و كاكڵەی بیروباوەڕەكانی ماركس لە خودی خۆیەوە وەردەگرم ‌و سەرەتای ئەو كارەش بەوە دەست پێئەكەم كە لە نووسین ‌و كتێبەكانی خۆیەوە ئەم كارە بكەم.

 دابڕان لە هیگڵ ‌و هیگڵییە لاوەكان
ماركس لە ساڵی 1837 بوو بە ئەندامی (یانەی دكتۆران) ی بەرلین ‌و لەوێ لەگەڵ لاوانی هیگڵیدا ئاشنا بوو، بەتایبەتی لەگەڵ برۆنۆ باوێر، مۆزس هس ‌و ئارنۆڵد رۆگە دۆستایەتی نزیكی هەبوو. هیگڵییە لاوەكان ئەو لیبرالە نوێخوازانە بوون كە رەخنەیان لە مەسیحیەت هەبوو، ‌ ماركسیش لەمەدا لەگەڵیان هاوڕا بوو. هەر لەو ساڵانەدا بە خوێندنەوەی رەخنەكارانەی فەلسەفەی هیگڵ ‌و بەتایبەتی بیروڕا سیاسیەكانی یەكێك لە گرنگترین كتێبەكانی نووسی بە ناوی (پێشەكی رەخنەی فەلسەفەی هەقی هیگڵ)) 1843، كە سەرەڕای گرنگییەكەی بەڵام چاپی نەكرد ‌و هەروا مایەوە، هەتا دوای سەدەیەك چاپ ‌و بڵاو كرایەوە. وێرای رەخنەكانی ماركس لە هیگڵ، كە هەندێكجار زۆر توند بوون، بەڵام كاریگەری هیگڵ لەسەر ئەو لە كاریگەری هەموو بیرمەند ‌و فەیلەسوفێكی دیكە زیاتر بوو. رەخنەكانی ماركسی لاو لە هیگڵ، بێگومان لە دوای خوێندنەوەی نووسین ‌و بەرهەمەكانی فیورباخ بوون، هەرچەندە دوو ساڵ دواتر كەوتە رەخنەی بیروباوەڕەكانی فیورباخیش، ئەمەش لە كتێبی (تێزەكان دەربارەی فیورباخ) لە ساڵی 1845. ماركس پێش ئاشنابوون بە بیروباوەڕی فیورباخ بڕوای بە ماتریالیزم هێنابوو، بەڵام نووسینەكانی فیورباخ ئەوی زیاتر دڵنیا كردەوە ‌و سەرەنجام بەو ئاكامە گەیشت كە ماتریالیزمی بیر وشك ‌و وەستای فیورباخ بەهۆی ئەسیربوونی لە سروشت باوەڕی، ‌و گرنگی نەدانی بە مرۆڤی راستەقینە، كارا ‌و كۆمەڵایەتی، لە بەرەوپێشبردنی ئەندێشە ‌و كاردا رادیكال ‌و بەبەرهەم نیە.
تیۆرە ئازاكانی ماركس لە دژی ئایین، ‌و بەتایبەتی دیدگای لیبرالی ‌و رادیكال ماركسی ناودار كرد. هەربۆیەش مۆڵەتی مامۆستایی ‌و وانە وتنەوەیان نەدایە لە زانكۆ. ئەویش ئەم كێشەیەی پێ گرنگ نەبوو، چونكە رۆژنامەوانی لەهەموو كارێكی پێ گرنگتر ‌و كاریگەرتر بوو. لەم قۆناغەدا ‌و لە رەخنەی فەلسەفی هەقی هیگڵدا ماركس دەڵێت:  بۆ نەهێشتنی گومان ‌و نارۆشنی خۆم، یەكەمین كارم دیسان خوێندنەوە ‌و لێكۆڵینەوەی رەخنەكارانەی فەلسەفی هەقی هیگڵ بوو. لێكۆڵینەوەكانم منیان بەو ئاكامە گەیاند كە پەیوەندییە یاساییەكان (حقوقی) ‌و شێوە سیاسیەكانی (دەوڵەت) ناتوانن لە رێگەی خودی ئەم پەیوەندییانە ‌و شێوەكانی یان لە رەهەندەكانی ئەوەی ناویان ناوە (تەكامولی گشتی) بیركردنەوەی مرۆڤ تێبگەین، بەڵكو دەبێت لە رەگوریشەی هەلومەرجی مادی ژیاندا بیاندۆزینەوە، كە هیگڵ هەندێك لەوانەی، بە پەیڕەوی لە بیرمەندانی سەدەی هەژدەی بەریتانیا ‌و فەرەنسا لە چوارچێوەی زاراوەی (كۆمەڵی مەدەنی) دا داناوە. بەڵام ناسینی ناوەڕۆكی كۆمەڵی مەدەنی دەبێت لە ئابووری سیاسیدا بۆی بگەڕێین.

دەوڵەت ‌و كۆمەڵ
لە روانگەی ماركسەوە، رێگەی ئایندە هەر لە سیاسەتدایە، بەڵام سیاسەتێك كە چەمكی ئێستا ‌و باوی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت ‌و كۆمەڵ دەخاتە ژێر پرسیارەوە. لەم پرسەدا ئامانجی ماركس ئەوەبوو كە بەهۆی ناسین ‌و لێكۆڵینەوەی دامەزراوە سیاسی ‌و واقیعی ‌و بوونەكان، ئەوە بسەلمێنێ كە هەڵوێست ‌و روانگەی هیگڵ بۆ پەیوەندی نێوان بیركردنەوە ‌و واقعیەت هەڵەیە. هیگڵ هەوڵیدا ئەوە بسەلمێنێ كە واقعیەت بریتییە لە دەرخستن ‌و تەكامولی ئایدیا ‌و هەربۆیەش عەقڵانیە، جیهانی ئایدیاڵ ‌و جیهانی واقیعی لەگەڵ یەك سازش كردووە. ماركس بەپێچەوانەوە، لە ناكۆكی نێوان ئایدیاڵ ‌و واقیعیەت لە جیهانی مادیدا باس ‌و لێكۆڵینەوەی كرد ‌و تەواوی دیدگای هیگڵی بە ئایدیالیست ناسی، مەبەستی ماركس ئەوەبوو كە دیدی هیگڵ تەنیا لە چەمكە ئایدیاڵەكاندایە ‌و لەگەڵ هەلومەرجی واقیعی ئەزموونی ‌و بابەتی پێچەوانەیە. بەپێی فەلسەفەی سیاسی هیگڵ- كە بەشێكە لە سازشی نێوان فەلسەفە لەگەڵ واقعیەتی هەنووکەیی، كە ئەمەش دەبێتە ماهیەتی كۆنەپارێز ‌و پێشنەكەوتووی- هۆشیاری مرۆڤ خۆی لە دامەزراوە یاسایی، ئایینی، كۆمەڵایەتی ‌و سیاسیەكاندا، بەشێوەی بابەتی دەردەكەوێت ‌و دەبنە دیاردە. ئەم دامەزراوانە وا لە رۆح دەكەن كە ئازادی تەواو بەدەست بهێنێ ‌و بەدەستهێنانی ئەم ئازادیەش لەلایەن ئەخلاقی كۆمەڵایەتی دامەزراوەكانی خێزان، كۆمەڵی مەدەنی ‌و دەوڵەت دروست دەكات. خێزان مرۆڤ بۆ خۆبەڕێوەبردنی ئەخلاقی پەروەردە دەكات، لەكاتێكدا كۆمەڵ ژیانی ئابووری ‌و پیشەیی ‌و فەرهەنگی رێك دەخات. تەنیا دەوڵەت، واتا باڵاترین رێكخراوی كۆمەڵایەتی، بەواقعیەتی بەرجەستەكراوی ئازادی دەبینێ-كە دەتوانێ مافە تایبەتییەكان ‌و عەقڵی گشتی ‌و جیهانی وەكو قۆناغی كۆتایی تەكامولی رۆحی واقعی ‌و بابەتی بەیەك بگەیەنێ.