لەدوای شەڕی ناوخۆیی سوریا و نەمانی رژێمی ئەسەد، گەلانی سوری ئومێدێکی گەورەیان هەڵچنی بوو کە رژێمێکی سیاسی دیموکرات و دادپەروەری سەردەمییانە بێتە ئاراوە و لەسایەیدا مافی تەواوی پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینییەکان دابینبکرێت، بەڵام دەسەڵاتی نوێی سوریا لەژێر سەرۆکایەتی ئەحمەد شەرع، تائێستا گۆڕانکارییەکی کرداریی پێویستی نەکردووە، بەڵکو بەشێوەیەک دوور لە پاراستنی مافی پێکهاتە جیاجیاکان هەڵسوکەوتی کردووە و تاحاڵی حازر بەردەوامە، لەلایەکیترەوە دەستتێوەردانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی کاریگەریی هەیە و مامەڵەکردنی ناواقعیانە لەگەڵ رەوشەکەدا دەکرێت، ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی سوریا بەشێوەیەکی سەرەکی مەرامیانە کە تەواوی ناوچەکانی سوریا کۆنتڕۆڵ بکەنەوە، لەکاتێکدا کە هەندێک لەناوچەکانی وڵاتەکە لەژێر کۆنترۆڵیاندا نییە کە نیازیان هەیە بە عەقڵێتێکی رەگەزپەرستانە دەست بەسەریاندا بگرنەوە کە ئەمەش لەم کات و ساتەدا زۆر ئەستەمە بەدیبهێنرێت، لەوانەش سنووری ناوچەکانی رۆژئاوا کە حکومەتی خۆبەڕێوەبەریی کورد بەڕێوەیدەبات.
پێکهاتەو کەمینەکان لە سوریا
سوریا وڵاتێکی فرە پێکهاتە و کەمینەی نەتەوەیی و ئایین و ئاینزای جیاجیا و بیروباوەڕ و رۆشنبیرییە، وەک پێکهاتەکانی (کورد، ئاشووری، ئەرمەنی، چەرکەس، ئیسماعیلی، درووزی، عەلەوی، ئێزدی) لەخۆدەگرێت، لە سایەی ئەم دەسەڵاتەدا تائێستا مافی کەمینەکان بەشێوەیەکی رەسمی رێگە پێدراو نییە، هەروەک چۆن لە رابردوودا ڕەگەزپەرستی و نایەکسانی هەبووە، ئێستاش ئەو نەهامەتیانە بەردەوامە، کە بۆ نموونە حکومەتی سوریا و تورکیا بەردەوام رێگری لە ماف و پێگە و دەسەڵاتی کورد دەکەن لە ناوچەکەدا.
هەروەها ئاشووری و ئەرمەنییەکان کەمینەی مەسیحین و لە مێژوودا قوربانیی جینۆساید و دەستدرێژی بوون، کە لە ساڵانی رابردوودا بەهۆی شەڕ و زوڵم و ستەمی توندڕەوەکانەوە، ژمارەیەکی زۆریان کۆچیان کردووە و وڵاتەکەیان بەجێهێشتووە.
هەروەها پێکهاتەی چەرکەس و ئیسماعیلی، ئێستا زۆربەیان ناوچەکانیان بەجێهێشتوە، کەمینەیەکی بێدەنگن و کاریگەرییان لەسەر رەوشەکە کەمە.
مافی کەمینەکان لەدەسەڵاتی نوێدا
حکومەتی سوریا بەشێوەیەکی رەسمی رایگەیاندووە کە وڵات بۆ هەمووانە و مافی هەموو پێکهاتە و کەمینەکان پارێزراوە، بەڵام لە کرداردا پێچەوانە مامەڵە کراوە، تەنها رەچاوی مافی ئەو کەمینانە دەکات کە پشتگیری لە دەسەڵات دەکەن.
ئێستا کورد هەرێمی خۆبەڕێوەبەریی لە رۆژئاوای کوردستان هەیە، بەڵام دەسەڵاتی سوریا بە درێژایی ئەم ماوەیە هەوڵیداوە کۆنتڕۆڵی هەموو وڵات بکاتەوە کە ئەوەش بۆی نەچووەتە سەر، ئەگەر حکومەت جارێکیتر بەتەواوی کۆنتڕۆڵی وڵات بکاتەوە، ئەوا گوشاری گەورە لەسەر پێکهاتە و کەمینەکان زیاتر دەبێت، بەتایبەتی لەسەر گەلی کورد.
رەوشی پێکهاتەی درووز
ئەم پێکهاتەیە گروپێکی ئایینی و سیاسی و کۆمەڵایەتییە، کە سەرهەڵدانیان دەگەڕێتەوە بۆ مێژوویەکی دوور و درێژ لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بە گشتی کاریگەریان لەسوریادا هەیەو بەشێوەیەکی سەرەکی لەوڵاتانی (سوریا، لوبنان، ئوردن، ئیسرائیل) دەژین.
بنەمای ئایینی پێکهاتەی درووز ئەوەیە کە باوەڕیان بەیەکتاپەرستی و بە(تناسخ الارواح) بەواتای (گواستنەوەی رۆح) هەیە.
ژمارە و دابەشکاریی جوگرافی درووزەکان
بەپێی ئامارو زانیاری جیاجیا لەم وڵاتانە نیشتەجێن، ژمارەی پێکهاتەی درووز لەوڵاتانی سوریا، لوبنان، ئیسرائیل و ئوردن بەم شێوەیەیە:
سوریا :نزیکەی 700 هەزار تا یەک ملیۆن درووز دەژین. کە زۆربەیان لە ناوچەکانی(سویدا، جەبلە درووز و ناوچەی جەبەل ئەلعەرەب و هەندێک لە پارێزگاکانی دەرعا و قونەترە و دیمەشق و حەلەب) نیشتەجێن.
لوبنان :نزیکەی 250 هەزار تا 300 هەزار درووز لە لوبنان دەژین کە زۆربەیان لە ناوچەکانی جەبل لوبنان و شارەک وەک(شوف، عالیه، عارتوون) دەژین.
ئیسرائیل و فەلەستین :نزیکەی 150 هەزار درووز لە ئیسرائیل و ناوچە فەلەستینییەکان دەژین کە زۆربەیان لە جەلیل وەک (دالیاتە کارمیل، مەغار، جۆلان و کەرمەل) دەژین.
ئوردن: نزیکەی 20 بۆ 30 هەزار درووز لە ئوردن دەژین. زۆربەیان لە ناوچەی ئەزڕەق و عەممان نیشتەجێن.
بواری کۆمەڵایەتی
کۆمەڵگەی درووز خێڵەکییە، کەشێخ و زانا ئایینییەکان سەرۆکایەتییان دەکەن، ژنان لەنێو کۆمەڵگەی درووزدا رۆڵێکی گرنگیان هەیە.
بواری سیاسی
درووزەکان لەناوچە جیاوازەکاندا رۆڵی سیاسییان هەیە، بەتایبەتی لە لوبنان و سوریا، لە لوبناندا بەشێکن لە سیستمی سیاسی و لەسوریاشدا رۆڵی دیاریان هەبووە و لە شەڕی ناوخۆدا هەندێک لە درووزەکان پشتگیریی ئۆپۆزسیۆن و بەشدارییان کردووە، بەڵام زۆربەیان لە ناوچەکانی خۆیان ماونەتەوە.
بەشێوەیەکی گشتی درووزەکان گروپێکی ئایینی و رەگەزیی ناوچەیین کە زۆرینەی دانیشتوانی لە ناوچەکانی جەبەل ئەلعەرەب لە سوریا، باکووری لوبنان، باکووری ئیسرائیل لەوانەش (جۆلانی)و ئوردنن.
هەروەک ئاشکرایە درووزەکان لەسوریا بەشێکی گرنگی کۆمەڵگەی ئایینی و ڕەگەزی وڵاتەکەن و ڕۆڵی سیاسی و کۆمەڵایەتیان هەیە. چونکە درووزەکان لەمێژووی خۆیاندا هەوڵیانداوە بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانیان بۆ پاراستنی سەربەخۆیی خۆیان، تەنانەت لە ناوچەکانی وەکو جەبەلی درووز لە سوریا و جەبەلی لوبنان ئەرکی خۆیانیان بەڕێوەبردوە.
لەلایەکیترەوە لە ئیسرائیل درووزەکان خزمەتی سەربازیی دەکەن و پەیوەندیی باشیان لەگەڵ ئیسرائیل هەیە. هەروەها کەلتور و دابوونەریتی درووزەکان زۆر داخراون و رێگە نادەن کەسانی بیانی بچنە ناو ئایینەکەیانەوە.
درووزەکانی سوریاو کێشە و ناکۆکی
درووزەکان لەگەڵ حکومەتی نوێی سوریا و گروپە ئیسلامییەکان کێشەییان هەبووە و هەیە، چونکە لەدوای شەڕی ناوخۆی سوریا، ناوچە درووزییەکان زۆرجار کراونەتە ئامانجی هێرشەکانی گروپە توندڕەوە جیاوازەکان.
درووزەکان وەک کەمینەیەکی بەهێز و یەکگرتوو ناسراون، بەڵام لەناوچە نا ئارامەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوانیش رووبەڕووی مەترسی و نائارامی بوونەتەوە، ئێستا درووزەکان رووبەڕووی چەندین بەربەست و ناکۆکی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەبنەوە، بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک سوەیدا و جەبەل درووز (ریف دیمەشق). هەر بۆیە چارەنووسیان بەستراوە بە گۆڕانکارییە سیاسییەکانی سوریا و کاریگەرییە نێودەوڵەتییەکانەوە.
دۆخی ئێستا و داهاتووی درووزەکان
درووزەکان بەشێکن لەکۆمەڵگەی سوری کە هەوڵدەدەن ناوچەکانی وەک دەرعا و سوەیدا پارێزگاری لێبکەن. بەڵام تا دێت گوشاری حکومەتی سوریا لەسەریان زیاتر دەبێت.
ئەگەر حکومەت بتوانێت زیاتر ناوچەکان کۆنتڕۆڵ بکاتەوە، درووزەکان رووبەڕووی گوشار و رەتکردنەوەی مافەکانیان دەبنەوە.
زۆرێک لە درووزەکانی سوریا خەریکی پرسی ناسنامە و پەیوەندییان بە وڵاتانی درووزنشین وەک لوبنان و ئیسرائیل هەیە. هەندێک لە گەنجەکان هەوڵدەدەن بە هاوڵاتییەکانی تر بگەن بۆ رزگار بوون لە کێشەکان.
کاریگەریی نێودەوڵەتی
ئیسرائیل هەمیشە ستراتیژی کاریگەریی لەسەر درووزەکانی سوریا هەبووە، بەتایبەتی لەجەبەل درووز.
ڕۆڵی تورکیاو ئەمریکا لەسیاسەتی نوێی سوریا لەبوارە جیاجیاکاندا بەتایبەتی بواری ئابووری، چونکە قەیرانی ئابووری سوریا کاریگەری کوشندەی لەسەر درووزەکان هەیە، بەتایبەت لەناوچە کشتوکاڵییەکانی وەک سوەیدا.
ئەگەری گؤڕینی رەوشەکە لە داهاتوودا
ئەگەر دەسەڵاتی ئێستای سوریا هەوڵبدات بۆ گەڕانەوە و کۆنترۆڵکردنی شارەکانی سوریا بۆ ژێر رکێفی خۆی لە ناوەند، ئەوا کەمینەکان رووبەڕووی نائارامی و نایەکسانی دەبنەوە و ئەگەری سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆی لێ دەکرێت، بەڵام ئەگەر لەو سەروبەندەدا رێککەوتنێکی سیاسی یان نێودەوڵەتی بێتە ئاراوە، لەوانەیە خواستی پێکهاتەکان لە چوارچێوەی سیستمێکی فیدراڵی یان خۆبەڕێوەبەریی لە دەستووری سوریادا بۆ پێکهاتە و کەمینەکان بچەسپێت.
هەرچەندە تا ئێستا دەسەڵاتی سوریا ناچارە قبووڵی کاریگەری کورد و کەمینەکانی تر لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی وڵات بکات، لەپێناوی درێژەدان بە دەسەڵاتەکەی.
ئەگەر شەڕ و ناکۆکی بەردەوام بێت، درووزەکانی سوریا لەوانەیە ژمارەیان کەم ببێتەوە و بەرەو لوبنان و ئەوروپا کۆچ بکەن.
بەشێوەیەکی گشتی چارەنووسی درووزەکانی سوریا پەیوەستە بە گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و رەوشی نێودەوڵەتی، چونکە لەم کاتەدا ناکۆکی و کێشەکان سەرەکیترین مەترسییە لەسەر چارەنووسی درووزەکان.
ئەم پێکهاتەیە بەشێکی گرنگی کۆمەڵگەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستن و زمانەکەیان عەرەبییە.
ئێستا ئیسرائیل بۆردومانی سوریا دەکات، ئەم هێرشانە بەهۆکاری پاراستنی درووزەکان راگەیەنراوە کە ژمارەیەکی زۆریان لە سنووری ئیسرائیل و سوریا دەژین، چونکە درووزەکانی سوریا، بەتایبەتی لە سوەیدا، زۆرجار قوربانی ناکۆکی و دەستدرێژییە سەربازییەکانی سوپای سوریا بوون.
هەر بۆیە ئیسرائیل خۆی بەپارێزەری درووزەکانی جۆلان دادەنێت کە ژمارەیەکی زۆریان پشتگیریی لە ئیسرائیل دەکەن، بۆیە هەوڵدەدات کاریگەریی سوپای سوریا لەسەر ئەو ناوچانە کەمبکاتەوە، بەڵام هەندێکی تر رەتی دەکەنەوە و دەڵێن ئەم هێرشانە تەنها کێشەکە ئاڵۆز و خراپتر دەکات.
مەبەست لەبەردەوامیی ئەم هێرشە سەربازییانەی ئیسرائیل بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی ستەم و پاراستنی پێکهاتەی درووزەکانە، بەڵام دەسەڵاتی ئێستای سوریا سەرکۆنەی ئەو بۆردومانەی ئیسرائیلی کردوە و رایگەیاندوە کە (سازش لەسەر سەروەریی و ئاسایشی وڵات ناکەین، ئەم بۆردومانەی ئیسرائیل هەنگاوێکی مەترسیدارە دژی دامەزراوەکانی دەوڵەت و سەروەریی وڵاتەکە).
لەنێوان دروزییەکانی ئیسرائیل و سوریادا پەیوەندییەکی باش هەیە
