بۆچی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری نهێنی دروستكردنی (یەكێتیی كوردان)ی بۆ ئینگلیزەكان دركاند؟!
ئەگەر مێژووی ناسیۆنالیزمی كوردی (میللیی گەرایی كوردی) بگەڕێتەوە بۆ (ئەحمەدی خانی)، ئەوە بە بۆچوونی من مێژووی شۆڕش و بەرخودانی كوردان، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری)، چونكە لە پێش شۆڕش و پێشەوایەتییەكەی ئەو، بەرخودان و تێكۆشان لە كوردستان تەنها بۆ ناوچەیەك و شارێك و میرنشینێك بووە، نەك بۆ هەموو كوردستان، هەموو سەركردە و میر و پایەبەرزەكانی كورد لەخەمی میرنشینەكەی خۆیاندا بوون، نەك لە خەمی هەموو كوردستان بە شێوەیەكی گشتی.
شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، شەرەفی ئەوەشی بەردەكەوێت كە بە یەكەم شۆڕشگێڕ و سیاسەتمەداری كورد دادەنرێت كە پشتی بە دیبلۆماسییەت بەستووە و هەمیشە ئەگەر دەستێكی بۆ شۆڕش و تێكۆشانی چەكداری بووایە، ئەوە دەستەكەی دیكەی بۆ ئاشتەوایی و دیپلۆماسییەت بووە، بۆیە هەرگیز سڵی لەوە نەكردۆتەوە كە تا هەوڵی دیپلۆماسی وەستابێت، هەڵبژاردەی (چەك)ی بەكارنەهێناوە، بەڵام كاتێك هیچ هیوایەك نەماوە ئینجا هانای بۆ چەك و شەڕ بردووە.
شێخ عوبەیدوڵڵا، كە لەدوا چارەكی سەدەی نۆزدەیەمدا وەك رابەرێكی ئایینی و سیاسەتمەدارێكی تازە دەدرەوشێتەوە، كۆمەڵگەی كوردی لەوپەڕی ژێردەستی و پەرتەوازەیی و زوڵم و زۆرداری هەر دوو دەوڵەتی (قاجاری و عوسمانی) بوو، بەتایبەت كە ئەو دوو دەوڵەتە بەدرێژایی چوار سەدە لە ململانێ و شەڕ و ملشكانی یەكتریدابوون لەسەر خاكی كوردستان و لەسەر حسابی هەژاریی و بێ حاڵ و ماڵی كورد لە پارچەكانی كوردستاندا.
دروشمی كوردستانێكی سەربەخۆ
بێگومان، پێش ئەوەی درەوشانەوەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری دەست پێبكات و دروشمی (نیازم وایە كورستانێكی سەربەخۆ دابمەزرێنم) بەرز بكاتەوە، بەهۆی ئەو رەوشە سیاسییەی لە نێوان دەوڵەتی ئێران بەسەركردایەتی نادر شا و عوسمانییەكان دوو رێكەوتنی وەستانی شەڕ هاتە ئاراوە، ئەوانیش رێكەوتنی ئەرزەڕوومی یەكەم و ئەرزەڕوومی دووەم بوون، كە بوونە هۆی خاوبوونەوەی گرژییەكانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە زلهێزەی جیهان، ئا لەو كاتەدا بوو كە قوڕەكە بۆ كورد گیرایەوە و هەموو ئەو میرنشینانەی كە دەكەوتنە سنووری جوگرافی دەوڵەتی عوسمانی وەكو میرنشینەكانی (سۆران) و (بابان) و (بادینان) و (هەكاری) و (بۆتان) و (بەتلیس)، هەروەها میرایەتییەكانی كوردستانی ئێرانی ژێر هەیمەنەی ئێرانییەكانیش وەكو (ئەردەڵان) و (لوڕستان) و (موكریان)، هەر هەموویان بە ماوەیەكی دیاریكراو لەناوبراون و لە شوێنی ئۆتۆنۆمی دەسەڵاتداری كوردی، بەشی یەكەمیان دەوڵەتی عوسمانی كۆنترۆڵی كرد و، بەشی دووەمیش دەوڵەتی ئێران كۆنترۆڵی كرد، بەمەش كوردستان كەوتە تونێلێكی تاریك و هیچ ئومێدێك نەما. بۆیە كاتێك شێخی نەهری بە گەورەترین دروشمی سەربەخۆیی بۆ كوردستان هاتە مەیدانەوە، ئیتر شتەكان هەموو گۆڕانكارییان بەسەردا هات. چونكە شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، بازێكی گەورەی بە رێبەرایەتی كورددا، تەنانەت وای لە گەڕیدە و زانایەكی وەكو (وادی جویدە) كرد، لەمبارەیەوە بڵێت: (دەركەوتنی شێخ عوبەیدوڵڵا، دەركەوتنی جۆرە رابەرایەتییەكی نوێیە لەناو كورددا، بەواتە، شێخ عوبەیدوڵڵا یەكەمین و رەنگە گەورەترین رێبەری ئایینی- سیاسیی كوردستان بێت).
شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، 145 ساڵ بەر لەئەمڕۆ بەر لەوەی راپەڕینی بەناوبانگی (1880) بۆ رزگاركردنی كوردستان دەستپێبكات، واتە بەر لەوەی هێزی چەكدار رێكبخات، پەنای بۆ دۆستایەتی و رێكەوتن بردووە لەگەڵ (دوژمنە سەرسەختەكانی كورد) و نامەی دۆستایەتی و برایەتی بۆ نووسیون، وەكو نوێنەرانی دەوڵەتانی ئەوروپا و سەرانی قاجار و عوسمانی و عەرەب و مەسیحی و ئەرمەنی و ئاسوورییەكانی كوردستان، كە لەمێژووی شۆڕشگێڕە كوردەكاندا وێنەی نەبووە، چونكە چەندین نامەی لەگەڵ ئاڵوگۆڕ كردوون و هەموو ئامانجیشی بە ئاشتی وەدەستهێنانی مافەكانی كورد بووە، كە هەموو هەوڵەكانی بۆ ئەوە بوو سەربەخۆیی كوردستان بەدەستبێنت و كورد بكات بە دەوڵەت.
لەمبارەیەوە نووسەر و توێژەری كورد، محەمەد حەمەباقی، دەڵێت: (شێخ عوبەیدوڵڵا ، یەكەمین رابەرێكە، لە رێگەی كاری دیپلۆماسییەوە لە رێگەی (دیالۆگ)ەوە پردی گفتوگۆی لەگەڵ دۆست و دوژمناندا دامەزراندووە و قسەی دڵ و داخوازیی ئەشكەوت و گوند و شار و هەستی مرۆڤانەی مرۆڤی كوردی گەیاندۆتە بنكەكانی دیپلۆماسی دنیا و دەرباری قاجەر و عوسمانی و كۆمیسیۆنەكانی نێودەوڵەتی و باڵیۆزخانە و كونسوڵگە و مزگەوت و كەنیسە و گۆڤار و رۆژنامەكانی ئەو رۆژگارە).
بەڵای ئینگلیز !
هەمیشە، لە رووداوەكانی كورددا، لە رابردوو، ناوی (ئینگلیز) دێت و هەمیشە هۆكاری سەرەكی یان باشترە بڵێم پشكی شێری نەبوونە دەوڵەت و سەربەخۆیی كوردستان بەر ئەم ئینگلیزانە دەكەوێت، بۆیە لەكاتی درەوشانەوەكەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، كە خەریك بوو هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و قاجاری لەلایەك و روسییەكان لەلایەكی دیكەوە بۆ خۆیان رادەكێشا، بەڵام شێخی كوردان هەمیشە بە وریاییەوە مامەڵەی دەكرد و نەدەكەوتە داوی هیچ دەوڵەتێكەوە، بەڵام بە هونەریی دیپلۆماسی خۆشی هەمووانی راگرتبوو، كاتێك ئینگلیزەكان بە پێگە و ئامادەكارییەكانی شێخ عوبەیدوڵڵایان زانی، هەر زوو لەرێگەی سیخوڕ و پیاوەكانی خۆی و تەنانەت باڵیۆز و كونسوڵ و جەنەڕاڵەكانییەوە، خۆیان گەیاندە لای شێخ عوبەیدوڵڵا و ئامادەیی هاوكاریی تەواویان بۆ دەربڕی تا لەگەڵیان هاوپەیمان بێت. بۆ ئەمەش شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری و یەكێتیی كوردان لەو سەردەمەدا، باش لە بێ بەڵێنی ئینگلیزەكان شارەزابوون، بەڵام چاریان ناچار بوو، دەبوایە مامەڵە لەگەڵ واقیعەكە بكەن و دەست بە دیالۆگ بكەن لەگەڵ ئینگلیزەكان، چونكە شێخ پێی وابوو ئینگلیزەكان دژی مەسەلەی رەوای كورد نەبن، زۆر گرنگە و نیوەی رێگاكەیە!
ئەمەش وای لێهات لە تەمموزی ساڵی 1880 لە ناوچەی نەهری كە هەموو سەركردەكانی كوردی لێبوو لە باكووری كوردستان، ئینگلیزەكان نوێنەری خۆیان بەناوی (كلایتۆن) نارد بۆ لای شێخ عوبەیدوڵڵا و دوو كۆبوونەوەیان سازكرد، كە یەكەم كۆبوونەوەیان كورت بوو، بەڵام دووەم كۆبوونەوە دوور و درێژ بوو، كە پەیامی روونی ئینگلیزەكان بۆ شێخ نەهری ئەمە بوو: (ئینگلیز دژی هەموو جۆرە پشێوی و بێ یاساییەك دەوەستێتەوە كە دەبێتە مایەی مەترسیی بۆ یەكێتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی). بەم پەیامەش ئینگلیزەكان ویستیان بە شێخ بڵێن كە لەو جەنگەی لە نێوان عوسمانییەكان و روسەكان هەیە، ئەوان لایەنگریی عوسمانییەكانن!
لە نامەیەكی كورتیشدا، كە شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، بۆ سەرانی ئینگلیزی نووسیبوو، وتبووی: (بۆ زانیاریتان دانیشتووانی هەموو كوردستان دەیانەوێت یەك بن و نایەنەوێ بەدابەشكراویی بمێننەوە).
بۆ دڵنیایی ئەم قسەیەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەهرییش نوێنەرەكەی ئینگلیز كلایتۆن، لە شەمزینان كۆمەڵێك سەركردە و نوێنەری ناوچەكانی كوردستانی بینی وەكو نوێنەری سەرانی (سلێمانی، ئامێدی، هوورەمار، بۆتان، ساسۆن، سیرت، مووش، ویلایەتی وان و نوێنەری كوردانی ئێران) سەرجەمیان ئەو وتەیەی سەرەوەی شێخ عوبەیدوڵڵا یان دووپاتكردەوە كە كورد یەكە و بەیەكەوە دەمێننەوە.
بەداخەوە، دیسانەوە حیساباتی سەركردەكانی كورد هەڵە دەرچوو، چونكە بەم هەڵوێست و دیدارانەی كە نوێنەری ئینگلیز لەگەڵ سەرانی كورد كردی، لەجیاتی ئەوەی پشتگیریی مەسەلەی رەوای كورد بكەن، ئینگلیزەكان لەراپۆرتێكدا كە (كلایتۆن) و چەند جەنەڕاڵێكی دیكە ئینگلیز بۆ سەرووی خۆیان نووسی، باسیان لەوە كردووە كە ئەو بزووتنەوەیەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری رابەرایەتی دەكات، ئامانجیان دروستكردنی (كوردستانی گەورە)یە و ئەمەش وا دەكات دەوڵەتی عوسمانی لاواز بێت و كێشەی بۆ دروست بێت، دواجار بە قازانجی دوژمنانی ئینگلیز دەشكێتەوە.
ئینگلیزەكان، بەجۆرێك شڵەژان، كە لەلایەن (مەیجەر ترونێر)ی سەركونسوڵی ئینگلیز لە ئەرزەڕووم، نامەیەكی بە پەلە بۆ (گۆشن)ی گەورە باڵیۆزی ئینگلیز لە ئەستەمبوڵ نووسرا، (گۆشن)یش لەو پەلەتر نامەكەی لای خۆیەوە نارد بۆ (ئیرل گرانڤیل)ی وەزیری دەرەوەی ئینگلیز.
لەمبارەیەوە، محەمەد حەمەباقی لە كتێبی «شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری لە بەڵگەنامەكانی قاجاریدا» دەڵێت: (هەواڵی بەخۆكەوتنی كوردان و دروستبوون و دامەزراندنی «یەكێتیی كوردان» بەجۆرێك ئینگلیزەكانی پەژارە و نیگەران كرد، كە نوێنەرانی پەرلەمانی ئینگلیز، خێرا ئەو كێشەیەیان خستە بەردەم پەرلەمانی وڵاتەكەیان و داوای لێكۆڵێنەوەیان كرد).
هەڵەكەی شێخ عوبەیدوڵڵا !
بەداخەوە، شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، دیارە باوەڕی بە ئینگلیزەكان كردووە، یان چارەی دیكە نەبووە، چونكە هەموو هێلکەکانی خستۆتە یەك سەبەتە و سەبەتەكەشی لەبەردەم ئینگلیزەكان هەڵڕشتووە و نهێنی هەموو لایەنگرانی سەركردەكانی كوردی بۆ شۆڕشەكەی خۆی ئاشكرا كردووە، تەنانەت، لەنامەیەكدا كە لە رێگەی دكتۆر «كۆچران»ی پزیشكی میسیۆنێری دەستەی ئەمریكی لە ورمێ، بۆ هەردوو پیاوی ئینگلیز (ئابۆت لە تەورێز) و (كلایتۆن لە وان) ناردووە، كە چەند نموونەیەكیان بۆ باس دەكات لەبارەی زوڵم و زۆری عوسمانییەكان و ئێرانییەكان لەو سەردەمەدا، بۆ ئەوەی ئەگەر كێشەی كورد گەیشتە ئاستێكی باڵا و پێویستی بە تەداخولی ئینگلیز بوو لە بەرژەوەندی كورد، تەداخول بكات.
نامەكەی شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری لە 25ی ئەیلوی 1880 نووسراوە و تێیدا دەڵێت:
لە شێخ عوبەیدوڵڵا وە بۆ دكتۆر كۆچران
بێگومان تۆ بیستووتە، كە چۆن لە ساڵانی پێشوودا (شوجاعولدەولە) بووە هۆی سەربڕینی (50) كەس لەلایەنگرەكانم، بە بێ هیچ خەتا و تاوانێك و زیاتر لە (100.000) تمەنیشی زیان لێدام.
عوسمانییەكان و حكومەتی ئێران، هیچ كامیان نیازیان پاك نییە، هەرگیز خۆیان لەقەرەی مافەكانمان نادەن، سەرەڕای ئەمەش بە جۆرێكی وا لە (فەرجوڵڵای خانی كوڕی حاجی غەفووریان) داوە، یەكێك بووە لە سەرۆك خێڵەكانی شنۆ، كە یەكسەر مردووە، دیسان ساڵی پاریش (موعینولدەولە)، عەبدوڵڵاخان و ئیبراهیم خانی خەڵكی شنۆی برد و (20.000) تمەنی لێسەندن. بەم شێوەیە بە تەواوی ماڵەكانیانی كاولكرد. هەروەها (10) ژنیشی بە دیلی بردووە، ئەمساڵیش حاكمی ناوچەی موكری، عەبدوڵڵا بەگی برد و كەوتە سزادانیشی، ئەگەرچی بێ تاوانیش بوو، بەڵام (1500) تمەنی جەریمە كرد. دیسان هەندێ ژنی خێڵی تونكوی بە زۆر لە مێردەكانیان زەوتكرد. لەو ماوە كورتەی دواییشدا حاكمی سابڵاخ بەناوی نیشاندانی باوەڕ و متمانەوە، هەمزاغای مەنگووڕ كە سەرۆك خێڵی چەندین ئێلی ئەو ناوچەیەیە، بانگهێشت كردبوو بۆ سابڵاخ، بەڵام لە راستیدا بە مەبەستی گرتن و زیندانیكردنی بووە، هەمزاغا توانیبووی لە ژوورەكە دەربازی ببێت و بەدەم رێیەوە دوو كەس بكوژێت و بە گێرمە و كێشەیەكی زۆرەوە خۆی رزگار بكات.
لەنامەكەیدا شێخ عوبەیدوڵڵا بۆ ئینگلیزەكان، ئەم هەموو نموونەیەی باسكردووە بۆ ئەوەی بە ئینگلیزەكان بڵێت چۆن غەدر لە كورد دەكرێت لەهەموو كوردستان و ئەمەش بۆتە هۆی یەكێتیی كوردان و لە كۆتایی نامەكەیدا، دەنووسێت: (بەهۆی ئەمجۆرە كردەوانەوە بووە كە كوردستان ناچار بووە و ناچاریشە بە پێویستی یەكبوون و لەوەش زیاتر ناتوانێ خراپەكاریی و ماڵوێرانی هەڵبگرێ. لەبەر ئەوە ئێمە زۆر تكاتان لێدەكەین كە ئەو مەسەلەیەی دواوە، بۆ كۆنسوڵی بەریتانی لە ئەوروپا روون بكەنەوە بۆ ئەوەی خوا یار بێ دوای وردبوونەوە لەسەر مەسەلەی كوردستان، بكەوێتە بەر باس و لێكوڵینەوە).
شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری
شێخ عوبەیدوڵڵا نەهری، بە ناچاریی باوەڕی بە ئینگلیزەكان كردووە
