مەریوان مەسعود
59
لە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق و راستەوخۆ دوای جەنگی جیهانیی یەكەم، ئینگلیزەكان هەستیان بەوە كرد كە رەوشی ئابوری و ماڵوێرانی سەرتاسەری لە عیراق دروستبووەو گرانییەكی ئێجگار گەورە رووی تێكردووەو ئەوان بەدەستی توركەكانیانی دەزانی، بۆیە بۆ هەر ناوچەیەك و كەسێكی بەهێز و خاوەن نفوسیان هەڵبژارد بۆ ئەوەی وەكو مەرجەع و سەركردە سەیر بكرێت و ئەوانیش پەیوەندیان لەگەڵ ئەم مەرجەعە هەبێت، وەكو ئینگلیزەكان دەڵێن بۆ (كوردستانی جنوبی) شێخ مەحمودی حەفیدیان دیاریكرد و بۆ ئەمەش لە 17ی 11ی 1918 ئینگلیزەكان لە رێگەی (مێجەر نۆئێل)ەوە شێخ مەحمودیان وەك حوكمداری كوردستان راگەیاند، خاڵی جەوهەریی و بەهێزی ئەم حوكمدارییە ئەوەبوو، كە ئینگلیزەكان سنووریان بۆ شێخ دیاری نەكرد، بەڵكو شێخ بۆی هەبوو پەل بهاوێت بۆ هەموو شوێنێكی كوردستان (ویلایەتی موسڵ)ی جاران و زیاتریش، دواجار ئەمەش بووە هۆی خیلافی نێوان شێخ مەحمود و ئینگلیزەكان. و ئەم هەموو پاساوەی لەم راپۆرتەدا هاتووە، لەوە دەچێت بووبێتە هۆی دەركردنی حوكمی لە سێدارەدان بۆ شێخی نەمر.
شێخ مەحمود، بەپێی راپۆرتێكی كۆمیسێری مەدەنی ئینگلیزەكان، كە لە راپۆرتێكی (55)لاپەڕەیی لە ساڵی 1919 لە چاپخانەی حكومەت لە بەغدا چاپكراوە، بۆتە مەترسییەكی گەورە بۆ ئینگلیزەكان، چونكە ئەوان پێیان وایە ئینگلیز خۆی دایناوە، دەبێت لە قسەیان دەرنەچێت، بۆیە لە راپۆرتەكەدا كە لەمانگەكانی پێنج و شەشی 1919 نوسراوە هاتووە:
« ئێستا زۆر ئاشكرا دیار بوو كە هێزی شێخ مەحموود لە كوردستانی جنووبی بووبووە هەڕەشە بۆ ئاشتیی پاشەڕۆژی وڵات. شێخ رازی نەبوو بەو جێ و ڕێییە سیاسیەی وا بۆی دیاری كرابوو، جگە لە فڕوفێڵ و هەوڵی بەردەوامی بۆ بەدەستهێنانی پلەوپایە و شوێنكەوتنی سەرپاكی هەر شتێك كە بەتەمای بووبێ یان ئارەزووی كردبێ. شێخ قایل نەدەبوو بە جێبەجێكدردنی ئەركەكانی وەك حوكمداری كوردستانی جنووبی، بەڵام هەردەم هەوڵی دەدا زیاتر بمێنێتەوە و خێڵە دوورەدەستەكان تا هەولێر و بەشەكانی تری دەڤەری موسڵ بخاتە ناو چنگی خۆیەوە. هەروەها بەوەیش ناسرابوو كە پەیوەندیی بە ناوەندی دژ بە بێگانە هەبووە لە شرناخ.
لەهەمان كاتدا كە حوكم بەرقەرارتر بوو، سوودەكانی بەڕێوەبەرایەتییەكی پتەوو چەسپاو گەشەیەكی بەرچاویان كرد خێڵەكان زیاتر ناڕازی بوون لە حوكمداریی شێخ. هەر زوو دەركەوت زۆربەی زۆری ئەوانەی كە شێخیان قبووڵ كردبوو، هەر لە یەكەم ساتەوە، لەبەر ئەوە نەبوو كە ئارەزوو یا حەزیان بە حوكمداریی شێخ كردبێ، بەڵكوو لە ترسی هێزی شێخ بوو و پروپاگەندەكانیشی وای لێ كردبوون وا تێ بگەن بریتانیەكان _ تەنانەت ئەگەر پێویست بە زەبری هێزیش بكات _ ئامادەن سوور بن لەسەر حوكمداریی شێخ “
ئەم راپۆرتەی ئینگلیزەكان پاساوی لەناوبردنی حوكمداری شێخ مەحمود دەخاتە ڕوو، كە دیارە لە ئەرزی واقیعدا زۆربەی زانیارییەكان دوورە لە راستییەوە، بەڵام وەكو وڵاتێكی داگیركەر، پشتیان بە راپۆرتی لەو جۆرە بەستووە بۆ لەناوبردنی نەیارەكانیان یان باشترە بڵێم ئەوەی ئەڵقە لەگوێی خۆیان نەبێت، بۆیە لە بەشێكی تری راپۆرتەكەدا هاتووە:
«زۆر لەوە زیاتر، هەست كرا ئەو هەموو هێزە لە دەستی پیاوێكی وەكو ئەودا، جگە لە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتیی پاشەڕۆژی وڵات، بە مسۆگەری دەبووە هۆی ناعەدالەتی و سەركوتكردنی خەڵكیش. لەبەرئەوە هەر زوو كە ئاشكرا بوو تەنیا كەرتێكی دیاریكراوی كۆمەڵگە بەراستی ئەویان وەك حوكمدارێك دەوێ، هەنگاو نرا هەم بۆ كەمكردنەوەی دەسەڵاتی بۆ ئەو بەشەی كۆمەڵگە و هەم بۆ رێگرتن لە درێژەكێشانی هێزی سەركوتكاریی بەسەر ئەو خێڵانەوە كە نە پشتگیریی بوون و نە ئارەزووی حوكمدارییەكاییان دەكرد. لەناو ئەوانەی تریشدا، خێڵێكی گرنگی وەك جاف لەژێر دەستی لابرا و كارمەندێكی سیاسی یاریدەدەریش رەوانە كرا بۆ هەڵەبجە، بۆ ئەوەی راستەوخۆ مامەڵەیان لەگەڵدا بكات. زووبەزوو كە روون بووەوە ئێمە هیچ نیازێكمان نییە زۆر لە كەسانی نابەدڵ بكەین لە سایەی حوكمدارییەكەیدا بمێننەوە، كاریگەری شێخ بەخێرایی رووی كردە كزی، سەرەڕای ئەو راستییەی كە لەهەر شوێنێك بۆی كرابێ لایەنگرانی خۆی خستووەتە سەر هەموو پۆستە گرنگەكان، وێڕای پیلانە بێ سرەوتەكانیشی بۆ زیادكردنی دەسەڵاتی خۆی «.
ئینگلیزەكان، لە هەڵسەنگاندنیان بۆ هەڵوێست و جوڵەكانی شێخ مەحمودی نەمر، زۆر بێ ویژدان بوونە، چونكە ویستویانە پاساوەكانیان بە هێز بكەن كە بۆچی شێخ و شۆڕشەكەیان لەناوبرد، بۆیە دەڵێن:
« سەرباری ئەوە، وەزعەكە بەرەو ئەوە چوو دڵەڕاوكێ زیاتر بكات، لەبەرئەوەی دەركی پێ كرا كە تەماعی تاكەكەسیی خۆی بە جۆرێكە رەنگە وای لێ بكات بگاتە ئەوپەڕی رادەی بێ عەقڵی تا رێ لە دوا نشوستی هێنانی دەسەڵاتەكەی بگرێ، لەكاتێكدا هاوزەمان هیچ گومانێك لەوەدا نەبوو كە شێخ بەئاگا بوو لەو شتانەی وا رویان دەدا لەناو گۆیان و لە پەیوەندیشدا بوو لەگەڵ ناوجەرگەی ناحەزیدا لە شڕناخ. هەمان كات هێزێكی گونجاو شك نەدەبرا تا لە پانتایی یەكی فراواندا بەرهەڵستیی پشێوی و ئاژاوە بكات، لەبەر ئەوەی كوردانی لیڤی، هەرچەندە ئەفسەری بریتانی رێبەرییان دەكردن، بەڵام هێشتا ژمارەیان كەم بوو، پێ بە پێ زانرابوو زۆربەی ئەفسەرانی كوردی ئەو هێزەی لیڤی پشتی شێخیان گرتبوو، چونكە لە راستیدا زۆرەیان قەرزاری شێخ بوون كە لەسەر كاری دانابوون «.
راپۆرتە (55) لاپەڕەكەی كۆمیسێری ئینگلیزەكان، زۆر بە وردی باسی هۆكارەكانی هەڵگیرسانی شەڕی كردووە لەگەڵ حوكمداری كوردستان، بێگومان بە ئاوێنەی خۆیان، و لەم رووەوە دەڵێت:
«شێخ دوای ئەوەی هەستی كردووە دەسەڵات بەجێی دەهێڵێ، خۆی ئامادەكردووە بۆ كودەتا coup de tat وەك دواچاری بێ هیوایی بۆ بەدەستهێنانەوەی ئەو پلەوپایەیەی وا هەستی كردووە لەدەستی داوە. لەبەرئەوە لە 22ی مایسدا راپەڕینێكی رێك خست بۆ ئەو مەبەستەیش، پشتیوانیی سەرەكیی لە كوردانی ئەودیوی سنووری ئێران وەرگرت، بەتایبەت لە خێڵەكانی هەورامان و مەریوان كە دەكەونە دووریی نزیكەی 40 میلی باشووری رۆژهەڵات و رۆژهەڵاتی سلێمانییەوە. یارمەتیی لەو ناوچانەش وەدەست هێنا كە راست كەوتوونە باكوور و باكووری رۆژهەڵاتی شارەكە و هەروەهایش لە چەكدارە لات و پووتەكانی سلێمانی خۆی.
بەرپابوونی ئەو شەڕە، كت و پڕ زۆر چاوەڕواننەكراو بوو. هێزی بچووكی لیڤی دەم و دەست هەر لە شوێنی خۆیان بەزین و پەرەوازە بوون و ئەفسەرانی سیاسی و عەسكەریش لەماڵەكانی خۆیان بەسترانەوە، بەڵام لەوە نەچوو هیچ بەدڕەفتارییەكیان لەگەڵدا كرابێ. سەرەڕای ئەوە یەك شۆفێری ئوتومبیل كوژرا. شێخ مەحموود دەستبەجێ جڵەوی گشت كاروبارەكانی گرتە دەستی خۆی، قایمقامی خۆی لەسەر كار دانا و لەكاتێكدا پەیوەندیی تەلگرافی لەڕێوە لەگەڵ كەركووك دا داپچڕێنرا، دەستی بەسەر هەموو تۆمارەكانی حكوومەت و خەزێنەدا گرت. هەر ئەو كاتە كاروانێك كە لە كفری یەوە رووی كردبووە سلێمانی، بە پارە و چەك و ئەسپەوە لەلایەن لایەنگرانی شێخەوە گیران و بێ گومان پێشوازییەكی ملكەچانەی رەزامەندییان بۆ هێز و توانی شێخ دەستەبەر كرد «.
ئەگەر دوور بكەوینەوە لەم راپۆرتە ناوەڕۆك گوماناوییەی ئینگلیزەكان، هەرچەندە دەبێت خوێنەری كوردیش بیزانێت كە ئەمە مێژووەو شەرم لە كەس ناكات، كە ئینلگیزەكان بەم شێوەیە لە شێخ مەحمودیان روانیوە، ئەو شەڕەی باسی دەكات، سەرەتای بەرەنگاربوونەوەی شۆڕشەكەی شێخی نەمر بوو، كە توانی هەرچی سەرباز و فەرمانبەری ئینگلیز هەیە لە سلێمانی و ناوچەكە دەریان بكات، ئەمەش وایكرد كە چەند شەڕێكی خوێناوی لە نێوان جەنگاوەرەكانی شێخ مەحمود و ئینگلیزەكان رووبدات، كە دوا شەڕیش، شەڕی دەربەندی بازیان بوو، كە لەو شەڕە مێژووییەدا، كورد قارەمانێتییەكی زۆری نواند، بەڵام دواجار بەهۆی ناهاوسەنگی هێز و نەبوونی ئازووقە و چەكی پێویست و خیانەتی هەندێك سەرۆك هۆزەوە، پاشان برینداربوونی شێخ لە پاڵ بەردەقارەمان و دواتر بە دیل گیرا و ئینگلیزەكان حوكمی سێدارەیان بۆ دەركرد، پاشان، بڕیارەكەیان گۆڕی بۆ نەفیكردنی بۆ هیندستان، ئەوەبوو شێخ تا ساڵی 1922 لەوێ مایەوە.
بۆیە پێدەچێت ئەم راپۆرتە پاساوێك بێت بۆ حوكمی لە سێدارەدانی شێخ مەحمودی حەفید، كە لە ساتەكانی كۆتایی حوكمەكە، هەڵوەشایەوە بۆ دوورخستنەوە لە وڵات.
