ئەوانەی لە کایەی سیاسیدا ناو و ناوبانگ پەیدا دەکەن، لەسەر هەڵسەنگاندنی دۆستەکانیان بێت یان نەیارەکانیان، ئەوا ناویان لە مێژوودا دەمێنێتەوە، بێگومان ناوەڕۆکی ئەو هەڵسەنگاندنانەش لە گۆشەنیگای جیاوازەوەیە، بە دەگمەن هەڵدەکەوێت کەسانێکی وەک نیڵسۆن ماندێللا ببینینەوە لە مێژوودا کە دوژمن و نەیارەکانی بێدەنگی هەڵبژێرن و دۆستەکانیشی هەمیشە بە شانازییەوە باس لە رۆڵی شۆڕشگێڕانە و خەباتی پێش گرتنە دەستی دەسەڵاتی بکەن و ستایشی دیموکراتبوون و مرۆڤدۆستی و پابەندیی بە یاساوە لە دوای ئازادی و قۆناغی فەرمانڕەوایی بکەن.
دیوێکی سیاسەت دیوە تیۆرییەکەیەتی، بۆیە هێنری کیسنجەر بەر لە دەستپێکردنی خوێندن لە بواری سیاسیدا، سەربازێکی کایەی هەواڵگریی بووە و سەرودەرێکی ئەوتۆی لەگەڵ زانستی سیاسەت نەبووە، بەڵام بەو پێیەی بەشداریی جەنگی دووەمی جیهانی کردووە لە ریزەکانی سوپای ئەمریکادا و سیاسەتیش دیوێکی تری جەنگە بەشێوەی ئابووری و دیپلۆماسی و رشتەکەی ئەویش بواری هەواڵگریبووە، بۆیە دوای خزمەتی سەربازی کەڵکەڵەی خوێندن لە بواری زانستە سیاسییەکاندا لە زانکۆی هارڤارد دەکەوێتە سەرییەوە.
نووسین و کتێبەکانی لەبارەی ستراتیژی سیاسی و ئاسایشی نیشتمانییەوە، دەیکاتە ژمارە و دەم کوتانی لە هەموو دۆخێکی سیاسیی ئەمریکا و جیهان و رەخنەی لە کاندیدانی سەرۆکایەتی ئەمریکا، وایلێدەکات نەک هەر دەنگی بیستراوبێت، بەڵکو بە خۆنزیککردنەوەی لە تیمی بانگەشەی سەرۆک نیکسۆن بەو پاشخانە مەعریفییەی سیاسەتەوە، دەیکاتە راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانیی سەرۆک نیکسۆن و بگرە شەریکە بەشی لە بڕیارە چارەنووسسازەکاندا.
لەدوای نیکسۆنەوە بە دەیان کەس پۆستەکانی راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی و وەزیری دەرەوەی ئەمریکایان وەرگرتووە و هەموانیشیان لە چاکە و خراپەی سیاسەتی کابینەی حکومەتی واشنتۆندا نەخش و بڕیاریان هەبووە، کەچی هیچ کامیان لە کایەی سیاسیی جیهاندا وەک کیسنجەر ناویان بە زیندوویی نەماوەتەوە، ئەوێک کە ئێستا تەمەنی 100 ساڵە، هێشتا سەنتەرەکانی توێژینەوە لە ئەمریکا و جیهان و دیبەیتەکانی گروپی 20 و گروپی 7 و چەندین کۆڕبەندی دیکە سەبارەت بە دۆخی سیاسی و ئابووری و ژینگەیی جیهان دیبەیتی تایبەتی بۆ رێکدەخەن و هەمیشەش بیروڕاکانی بەهەند وەردەگیرێت و هەندێکیان دەبنە مانشێتی رۆژنامە بەناوبانگەکان، لەکاتێکدا هاوتا سیاسییە هاوتەمەنەکانی ئەو لە جیهانی سیاسەتدا یان نەماون، یاخود تووشی خڵەفان و بزڕکاندی قسە بوون و هیچیان لە سیاسەت لەبیر نەماوە، کەچی ئەو لەم سەدەمەدا دێت و قسە لەبارەی زیرەکیی دەستکردەوە دەکات.
دۆسێی ئەمجارەمان تەرخانکرد بۆ بابەتێکی توێژەری ئێرانی (علئ بندری) کە لەلایەن هاوکارمان جەواد حەیدەرییەوە وەرگێڕراوە و باس لە رۆڵی ناوبراو دەکات کە ماوەی 70 ساڵە قسە دەکات و قسەکانیشی جێی بایەخی هەموو ناوەندەکانە.
دۆسێ-جەمال دەروێش
علی بندری
لە فارسییەوە/ جەواد حەیدەری
هێنری كیسنجەر لە ئەڵمانیا لە دایكبووە، بنەماڵەكەیان لەو جووانەی ئەڵمانیا بوون كە لە ترسی هیتلەر و حزبی نازی بۆ ئەمریكا رایانكرد بوو. ساڵی 1938، واتا یەك ساڵ بەر لەوەی جەنگی دووەمی جیهان دەست پێبكات، كیسنجەر لە تەمەنی 15 ساڵیدا دەچێتە ئەمریكا. لە تەمەنی 46 ساڵیدا دەبێتە راوێژكاری سەرۆكی ئەمریكا بۆ كاروباری ئاسایشی نیشتمانی و لە تەمەنی 50 ساڵیدا لە ئیدارەكەی نیكسۆن بووە بە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، ماوەی چوار ساڵ لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە و پاشان دەڕوات.
کەسایەتییەکی ناسراو
بۆچی لەناو هەموو ئەو وەزیرانەی كە لە كابینە جیاجیاكانی ئەمریكادا هاتوون و رۆیشتوون، تەنها هێنری كیسنجەر لە هەموویان بە ناوبانگترە؟ تەنها كیسنجەرە كە هەموو خەڵك ناوی دەزانن.
کیسنجەر ئێستا تەمەنی 100 ساڵە، بەڵام لەهەر گۆشەیەكی ئەم جیهانە كێشەیەك دروست دەبێت، یەكێك لەو كەسانەی كە سۆراخی دەکەن و را و بۆچوونی وەردەگرن، كیسنجەرە.
ئەگەر لە ئینتەرنێت بگەڕێی ئەوە كیسنجەرە باس لە جەنگی ئۆكرانیا دەكات. ناوە ناوە لەبارەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و چین وەك كەسێكی خاوەن بۆچوون رای وەردەگیرێت و حساب بۆ قسەكانی دەكرێت.
كیسنجەر لەبارەی چینەوە كتێبێكی نووسیوە، كە بە راستی كتێبێكی باشە. هەرچەندە پێگەكەی زۆر گرنگ بوو، بەڵام ماوەی كاركردنی لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا زۆری نەخایاند. لە راستیدا ئەو پیاوێكی خۆشەویست نییە و زۆریش دژایەتی دەكرێت بەتایبەتی لەلایەن کەسانێکی رووناكبیری وەك كریستۆڤەر هیچنز، ئەو كەسانە پێیانوایە كە كیسنجەر تاوانباری جەنگە. هەرچەندە خەڵاتی نۆبڵیان بۆ ئاشتی پێداوە، بەڵام كەسێكی ئاژاوەچی و بازاڕشێوێنە.
ئاژاوەچییەكی بەتاڵ نییە، كاری وایكردووە هەر مەپرسە، بیرۆكەی وای هەبووە كە رۆڵیان لە دەقگرتنی جیهانی ئەمڕۆدا هەبووە. بیرۆكە سیاسی و جیۆپۆلەتیكەكانی كیسنجەر لە سەردەمی جەنگی سارددا، رۆڵێكی گرنگیی لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان و بەتایبەتی لە ئاسیادا گێڕاوە.
بەرلەوەی باسی چیرۆكی ژیان و كارە گرنگەكانی بكەین، سەرەتا دەبێت باس لە چوارچێوەی بیركردنەوەی كیسنجەر بكەین، چونكە ئەو لەو كەسانەیە كە زۆر باوەڕی بە ریالیزمی كۆن و كلاسیك هەیە، ریالیزمی كلاسیكی واتای چییە؟ كاكڵ و ناوەڕۆكی باوەڕی ئەو، بەرژەوەندیی نیشتمانیی وڵاتانە، كە پەیوەندیی وڵاتان رێکدەخات و دینامیكی هێز لە جیهاندا دەردەخات.
هەر وڵاتێك بەرژەوەندییەكی نیشتمانیی هەیە كە نەگۆڕ و جێگیرە. بەگشتی لەسەر بنەمای پێگە و هەڵكەوتەی جوگرافییە، بەتایبەتی جوگرافیای سیاسی. لەپێناوی ئەو بەرژەوەندییانەدا كە وڵاتان لە ئاستی نێودەوڵەتی گەمە دەكەن و ئەسپی خۆیان تاو دەدەن.
هینری كیسنجەر و ماو تسی تۆنگ
ژیانی كیسنجەر
لە تەمەنی 15 ساڵیدا لەگەڵ بنەماڵەكەی دەچێتە ئەمریكا. منداڵێكی شەرمن و كەمدوو بووە. رەنگە هەر ئەوەش وایكردووە كە فۆنەتیکی زمانی ئەڵمانی بە سەر زمانە ئینگلیزییەكەوە دیارە و ئیستاش كە تەمەنی بۆتە 100 ساڵ، هێشتا فۆنەتیکی ئەڵمانییەكەی هەر ماوە.
زۆر بە باشی خوێندوێتی و چۆتە زانكۆ و بەشی ژمێریاریی تەواوكردووە.
ساڵی 1943 لە گەرمەی جەنگی دووەمی جیهاندا دەبێت بە سەرباز، لە سەربازی دەچێتە بەشی زانیاری ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان و جارێكیش لە ئۆپەراسیۆنێكی گرنگی سەربازی ئەمریكادا دژی سوپای ئەڵمانیا بەشداریی كردووە. دواتر گەشە دەكات و پێشدەكەوێت، لە سیخوڕییەوە بگرە هەتا پۆستە باڵاكان، هەنگاو بە هەنگاوی بڕیوە.
لەكاتی شكستی سوپای ئەڵمانیادا كە شارەكان یەك لە دوای یەك دەستیان بەسەردا دەگیرێت، كیسنجەر لەو كەسانە بووە كە بەرپرسی بەشی سڕینەوەی نازییەكان بووە لە شار یان لە ویلایەتەكان.
كیسنجەر خۆی دەڵێت: «ئەزموونە سەربازییەكەی زۆر كۆمەكی كردووە كە زۆر جوان هەست بە ئەمریكایی بوونی خۆی بكات». ئەوەشمان لە بیر بێت كە كیسنجەر هەرگیز كەسێكی سەربازی نەبووە هەمیشە بە جلی مەدەنییەوە لە خزمەتی سوپای ئەمریكادا بوو لە جەنگ دژی وڵاتی یەكەمی (ئەڵمانیا).
کاتێک كە جەنگ كۆتایی هات، چۆتە زانكۆی هارڤارد و زانستە سیاسییەكانی لەوێ خوێندووە و بڕونامەی دكتۆرای وەرگرتووە.
شتێك كە زۆر سەیرە ئەوەیە ئەو بیرۆكە و چوارچێوە تیۆرییە سیاسییانەی كە نزیكە 70 ساڵە پێشهات و رووداو و گۆڕانكارییەكانی جیهانی پێ شرۆڤە و راڤە دەكات، هەمان ئەو بیرۆكە و تیۆرییە سیاسییانە كە لەناو تێزی دكتۆراكەیدا نووسیوێتی.
دەڵێن لە دكتۆراكەیدا باس لە شەرعیبوونی وڵاتان دەكات، چ وڵاتێك شەرعییە و چ سیستمێك دەبێت بە شەرعی؟ ئەوە كاتێك دەبێت بە شەرعی كە وڵاتە زلهێزەكان قبووڵی بكەن، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە سیستمێكی نوێ بێتە ئاراوە، ئەگەر یەكێك یان چەند وڵاتێكی زلهێز و بەهێز قبوڵی نەكەن، ئەوا شەرعییەت وەرناگرێت. ئەمەش زۆر مەترسیدارە. ئەمە شۆڕشگێڕانەیە، بەڵام ئەگەر ئەو وڵاتانە قبوڵی بكەن، ئەوا ئیتر تەواوە،
ئەم قسەیە واتای چییە؟ واتای ئەوەیە هەر شتێك وڵاتە زلهێزەكان پەسەندیان كرد و قبووڵیان كرد، ئیدی قبووڵە.
زلهێزەكان واتای چییە؟ واتا كەسانی بڕیاردەر لەناو زلهێزەكاندا، كاتێك كە شتێكیان قبووڵ و پەسەند كرد، لەوەی كە بەلایانەوە گرنگ نییە خەڵكی ئەو وڵاتە چۆن بیردەكەنەوە، ئەخلاق لەو بارەیەوە هەرچی بڵێت بەلایانەوە گرنگ نییە، ئەمانە دواتر كاریگەرییەكانی لەسەر داڕشتنی سیاسەت و پەیڕەوكردنی سیاسەتەكان دەردەكەوێت.
كیسنجەر و نیکسۆن
دوای ئەوەی كە خوێندن تەواو دەكات هەر لە زانكۆ دەمێنێتەوە، دەستدەكات بە نووسینی كتێب و كتێبێكی زۆریش دەنووسێت، هەروەها راوێژ دەدا بە دامودەزگا حكومییەكان. كتێبێكی لەبارەی سیاسەتی ئەتۆمی نووسیوە. كتێبێكی لەبارەی هاوسەنگیی هێز لە ئەوروپا لەدوای ناپلیۆنەوە نووسیوە. پاشان وردە وردە خۆی لە دەسەڵات نزیك دەكاتەوە و لە سێ هەڵبژاردندا راوێژكاری سیاسەتی دەرەوەی راكفلەر بووە. راكفلەر كاندیدی كۆمارییەكان بووە. كیسنجەر لە سێ هەڵبژاردنی یەك لە دوای یەكدا بەشداری دەكات و سەرناكەوێ. ركابەرەكەی نیكسۆن بوو، كە كاندیدی كۆمارییەكان بوو. كیسنجەر لە تیمەكەی راكفلەر بوو، دژی نیكسۆن قسەیەكی توندی كرد، وتی: «مەترسیدارترین كەسەكان لەناو كاندیدەكان نیكسۆنە»، بەڵام هەر كە بینی نیكسۆن لە قۆناغی سەرەتاییدا لە پێشەوەیە، پەیوەندیی بە نووسینگەی تیمەكەیەوە دەكات و دەڵێت: «بۆچوونم گۆڕاوە، هەر كارێكم لەدەست بێت ئامادەم بیكەم و ئێوە لە كۆتاییدا دەیبەنەوە»، بۆیە دەچێتە ناو تیمەكەی نیكسۆن و بە راستیش یارمەتیان دەدات. دواجار نیكسۆن براوەی هەڵبژاردنەكە دەبێت. نیكسۆن كە بوو بە سەرۆكی ئەمریكا، كیسنجەریش بوو بە راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی. دەبێت بە یەكێك لە بەهێزترین كەسەكان كە توانی فۆڕم بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بدات. كەسێكە ساڵانێكە لەوبارەیەوە بیر دەكاتەوە و روانگە و را و بۆچوونی خۆی دەردەبڕێت. لەگەڵ نیكسۆندا دەرفەتی جێبەجێكردن و پیادەكردنی بیروڕاكانی پەیدا دەكات و هەروەها پەیوەندیشی لەگەڵ سەرۆك كۆمار زۆر زۆر باش دەبێت. بەشێوەیەك دەڵێی وەزیری دەرەوەی ناردۆتە كوشنی دواوە و خۆی و سەرۆك دوو قۆڵی سوكانی ئۆتۆمبێلەكەیان گرتووە و لێیدەخوڕن. هەر خۆیان دوو قۆڵی دەیبڕن و دەیدوورن و بەرەو پێشەوە دەڕۆن. هەر چەندە وەك یەك نەبوون، بەڵام تەواوكەری یەكتر بوون.
كیسنجەر ئەهلی زانكۆ و كتێب و خوێندنەوە بوو، لەكاتێكدا نیكسۆن نە ئەو كەسایەتییەی هەبوو، نە كەسێكی ناودار بوو. سەرەڕای جیاوازیی گرنگ و بەرچاو، لە زێدەخوازی و بەرزە فڕی و پلان داڕشتنی ستراتیژی لەدژی چین، سیاسەتكردن، تەبا و گونجاو و دوو تای یەك تەرازوو بوون. سەیركەن ئەمە چ رۆژگارێكە كە كیسنجەر تێیدا بووە بە راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی، بەڵام ئێستا ئەو كەسە هەركەسێک بێت، هەر شتێک بزانێت و بیكات، گرنگ رۆژگارە.
جیهانێکی ئاڵۆز
كیسنجەر لە ساڵی 1969 دەبێت بە راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی، جیهان لە چ دۆخێكدایە؟ سەردەمی جەنگی ساردە، كام قۆناغی جەنگی سارد؟ قۆناغی لابردنی ئاڵۆزی و گرژی سڕینەوە. لە قۆناغی دووەمی جەنگی سارد، ئەمریكا و یەكێتیی سۆڤیەت دەیانوت با گرژی و ئاڵۆزییەكان كەم بكەینەوە. لە راستیدا بە هاتنی تیمی نیكسۆن- كیسنجەر قۆناغەكە دەستیپێكرد. بۆئەوەی نەبا كار بگات بە جەنگی ئەتۆمی. وتیان وەرن پێكەوە زیاتر قسە و گفتوگۆ بكەین، هەر لەبەر ئەمەشە كە بەراستی لەسەردەمی جەنگی سارددا بوو كە كیسنجەر سیاسەتكردنی دەستپێكرد، بەڵام ناوبانگ و میراتی كیسنجەر سەبارەت بە پەیوەندی لەگەڵ یەكێتیی سۆڤیەت زۆر باسی لێوە ناكرێ.
ناوی كیسنجەر زیاتر چین-مان بەبیر دەهێنێتەوە، هەڵبەتە ڤێتنام و شوێنەكانی دیكەش. ئێستا ئێمە دانە دانە بابەتە گرنگەكانی سەردەمی كیسنجەر تاوتوێ دەكەین. بەڵام ئەوە گرنگە كە بزانین بۆچی لە سەردەمی جەنگی سارددا وێنەكەی كیسنجەر یەكێتیی سۆڤیەت و پەیوەندیی لەگەڵ ئەو وڵاتەمان بەبیر ناهێنێتەوە؟
سەبارەت بە ژیان و تیۆرییە سیاسییەكانی كیسنجەر، كتێب و دیكۆمێنتاری زۆرە، دەتوانین بیانخوێنینەوە. بۆ ماوەیەك ژیانی تایبەتی كیسنجەر زۆر ئاڵۆز دەبێت. لەگەڵ كاراكتەرەكانی سینەما كەین و بەینی دەبێت، بەڵام لێرەدا ناچینە ناو وردەكارییەكانەوە، تەنها ئاماژە بە چەند هۆكارێك دەدەین سەبارەت بە ناو و ناوبانگی ئەو کارەکتەرە. سێ خاڵی گرنگی كارنامەی كیسنجەر بە كورتی ئاماژە پێدەدەین:
بەنگلادیش
بەنگلادیش ئەو وڵاتەی كە ئەمڕۆ بەو ناوە دەیناسین، تا ساڵی 1971، بەشێك بووە لە خاكی پاكستان، واتە 50 ساڵە بووە بە دەوڵەت. خودی پاكستانیش تا ساڵی 1947 بەشێك بووە لە خاكی هیندستان. خودی هیندستانیش تا ئەو كاتە ژێردەستی بەریتانیا بووە. ئەو ناوچەیە مێژوویەكی ئاڵۆزی هەیە، ئەوەی لێرەدا گرنگە، ئەوەیە كە لە ساڵی 1971دا حكومەتی پاكستان كە سەرۆكەكەی یەحیاخان بوو و لە نیكسۆن و كینسجەریشەوە نزیك بوو، ئۆپەراسیۆنێكی لە دژی بەنگالییەكانی خۆرهەڵات دەستپێكرد كە دواتر ناسرا بە جینۆسایدی بەنگلادیش. ئەوانیش دەیانویست سەربەخۆ بن. هیندستان بە سەرۆكایەتی ئەندێرا گاندی پشتیوانی لە سەربەخۆخوازانی بەنگلادیش دەكرد. لە كۆتاییدا جەنگی پاكستان و هیندستانی لێكەوتەوە و دواجار پاكستان بەزی.
لە كۆتاییدا دەوڵەتی بەنگلادیش سەربەخۆیی وەرگرت. لەو دۆخەی ناوچەكەدا بەنگلادیش بوو بە دەوڵەت و بوو بە حەوتەمین وڵاتی گەورەی جیهان لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە.
ئەو وڵاتە چ پەیوەندیی بە كیسنجەرەوە هەیە؟ پەیوەندییەكەی لەسەر ئەوەیە كە ئەوكاتە ئەمریكا دەترسا كە هیندستان خۆرئاوای پاكستان داگیربكات. ئەوان دەیانویست لە پاكستان جیاببنەوە، ئێستا ئەگەر هیندستان بچێت ئەو شوێنە داگیربكات چی دەبێت؟ هیندستان كە نزیك بوو لە یەكێتیی سۆڤیەت، دەتوانین بڵێین هاوپەیمانی سۆڤیەت، بەم شێوەیە هەژموونی سۆڤیەت لە ناوچەكەدا زیاد دەبوو و ئەمریکاش نەیدەویست ئەوە روو بدات.
لە راستیدا بەبێ بڕیاری كۆنگرێس، نیكسۆن و كیسنجەر پشتیوانییان لە پاكستان دەكرد و تەنانەت لە رێگەی ئێرانەوە چەكیشیان بۆ دەنارد. هەم ئەمریكا چەكی دەنارد و هەم بە چینیشی وت كە چەك بۆ پاكستان بنێرێت.
یەكێك لە گرنگترین قۆناغەكانی ئەو جـــــەنگە یان یەكێك لــە قورسترین دیمەنەكانی، پەیامێكی زۆر نـــــــــاودارە بـە ناوی
(THE BLOOD TELEGRAM) دەڵێن ئەوە توندترین پەیامێك بووە كە لە مێژووی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكادا دەرچووە. پەیامێكی ناوخۆیش هەیە لە كۆنسوڵگەری ئەمریكا لە شاری دەكکا، لە خۆرهەڵاتی ئەوكاتی پاكستان و بەنگلادیشی ئەمڕۆ. 20 كەس لە كارمەندانی كۆنسوڵگەری ئیمزایان كردووە. بە زمانێکی توند كە دەڵێت: «حكومەتی ئەمریكا كەمتەرخەمی كردووە، ئێمە سەركوتكردنی دیموكراسیمان ئیدانە نەكردووە و خوێنڕشتنمان شەرمەزار نەكردووە». ئەمە مایەپووچبوونێكی ئەخلاقییە، لێرە كۆمەڵكوژی كراوە. حكومەتی ئێمە بڕیاریداوە خۆی لە گێلی بدات و پشتیوانی لە حكومەتی پاكستان بكات. زۆر پەیامێكی گرنگ و ناخهەژێن بووە. لەڕاستیدا یەك پەیام نییە، بەڵكو دوو پەیامە. یەكێك لە پەیامەكان وردەكاریشی هەیە.
شێوازی دەربڕینەكە توندە لە شەرمەزاركردنی حكومەتی ئەمریكا، ئەو دەقە جۆرێكە دەڵێی دەقی خوتبەی نوێژی هەینییە. بەڵام لە راستیدا پەیامێكی ناوخۆیی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكایە و لە راستیدا رووی لە خودی كیسنجەرە و هاوكاتیش شەرمەزاركردنی كیسنجەریشە. ئەو خاڵەی كە دەتوانین وانەی لێ وەربگرین كە ئەمریكاییەكان ئەو بڕیارە نائەخلاقییەیان داوە. لە مێژوودا لە دادگای ویژدان و ئەخلاق مەحكوم بوون. پشتیوانیان لە كەسانێك كرد كە لە پشت تاوانی كۆمەڵكوژییەوە بوون، بۆئەوەی براوە بن، بەڵام لە راستیدا شكستیان هێنا. واتا لە كۆتاییدا پاكستان سەرەڕای ئەم هەموو كوشتارە نەیتوانی بزوتنەوەی سەربەخۆییخواز سەركوت بكات و بەنگلادیش سەربەخۆیی خۆی وەرگرت. ئەمەش بوو بە یەكێك لە رەشترین لاپەڕەكانی كارنامەی كیسنجەر لە ساڵی 1971 دا.
ڤێتنام
جگە لەمە، بابەتی ڤێتنامیش هەیە. جەنگی ڤێتنام لەلایەن نیكسۆن و كیسنجەرەوە دەستیپێنەكرد، ئەوان كە هاتنە سەر دەسەڵات، ماوەی 20 ساڵ بوو كە ئەمریكا تووشی جەنگ ببوو. جەنگی ڤێتنام یەكێك لەو جەنگانەیە، كە جەنگی سارد، هەرگیز سارد نەبووە. جەنگێكە سەرەتا بۆ سەربەخۆیی وەرگرتن لە فەرەنسای داگیركەر و دواتریش لە ستالین و ماو، دواتر ستالین و ماو دێن پشتیوانی لە «هۆشی منە» دەكەن. دواتریش ئەمریكا پشتیوانی لە فەرەنسا دەكات. ئەمەش لە راستیدا دەبێت بە گۆڕەپانێكی جەنگ لە نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوادا لە سەردەمی جەنگی سارددا. جەنگی ڤێتنام كاریگەرییەكی زۆری لە ناوخۆی ئەمریكادا هەبوو. ئەو جەنگە، جەنگێكی درێژخایەن و زیانبەخش بوو بۆ ئەمریكا، بەشێكی زۆر لە كۆمەڵگەی ئەمریكا دژی ئەو جەنگە بوون، بزووتنەوە مەدەنییەكانی ئەمریكا گوڕوتینێكیان تێكەوت. بزووتنەوەی «هیپییەكان» سەریهەڵدا. كیسنجەر بەدوای رێگەچارەیەكدا دەگەڕا بۆ كۆتاییهێنان بە جەنگەكە. هەروەك چۆن ئەمریكا بە دوای رێگەچارەیەكەوە بوو بۆ كۆتاییهێنان بە جەنگەكە. كیسنجەر بەرلەوەی بگاتە دەسەڵات، ئەوكاتەی كە لە زانكۆش بوو، لەسەر ئەو پرسە كاری كردبوو، ئەوكاتەی كە هاتە سەر دەسەڵات، گفتوگۆكانی ئاشتی لە پاریس لە نێوان ئەمریكا و ڤێتنامییەكان دەستپێكردبوو. نیكسۆنیش لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا رایگەیاندبوو كە ئێمە درێژە بەو گفتوگۆیانە دەدەین. نەك لەڕێی سەربازییەوە، بەڵكو لە رێگەی دیپلۆماسییەوە.
كۆمەڵگەی ئەمریكاش ئیتر پشتیوانی لە دەستوەردانی سەربازی ئەمریكا نەدەكرد. كۆنگرێسیش پشتیوانی نەدەكرد. نیكسۆنیش دەیویست باشووری ڤێتنام وەك خۆی بپارێزێت وەك هاوپەیمانێكی ئەمریكا و خۆرئاوا. دەیانویست ئاگربەست بكەن و لەو ناوچەیە بێنە دەرەوە. بەڵام لە پشت پەردەوە نیكسۆن پێیوابوو دەبێت رێگەی گەیاندنی چەك و تەقەمەنی بۆ هێزەكانی باكوور دابخەن، بۆ داخستنی ئەو رێگەیە بژاردەیەكی كە لەسەر مێزەكە بوو، كە بەردەوام بەرەوپێش دەچوو، ئەویش ئەوە بوو كە بچن كەمبودیا بۆردومان بكەن. بیرۆكەیەكی دیكەی نیكسۆن ئەوەبوو كە ئەگەر یارییەكە بشێوێنێ، ئەوا ئەوانی دیكە دەستیان لە هەمبانەكە دەردەچێت، ئەگەر ئەو ئاژاوە و كەتن دروست بكات و لە گۆڕەپانەكەدا، گورزی خۆی بوەشێنێ لە گفتوگۆكانی ئاشتی لە پاریس دەتوانێت ئیمتیازیان لێ وەربگرێت. وا بیر مەكەنەوە، شەڕە ئیتر بۆردومانیش دەبێت، ئەوەندەش نهێنیكاری و بیركردنەوەی ناوێ. ئەو رووداوە بۆ ئەوەندە ناشیرینە. بۆمبارانكردنی وڵاتێك كە لە شەڕەكەدا نییە. كەمبودیا وڵاتێكی بێلایەن بوو. دواجار بۆردومانەكەیان هەر كرد، بەبێ ئاگاداریی كۆنگرێس.
نیكسۆن بڕیاری بۆردومانكردنی كەمبودیای دەركرد و كیسنجەریش هاوڕای بوو. لەمێژبوو كیسنجەر لەگەڵ ئەو بڕیارەدا بوو. لە دوای بۆردومانەكەش زانیاری هەیە كە رازی و شاگەشكە بووە. خاڵێكی گرنگ، ئەوەیە كە ئەوان چۆن ئەو كارە بە نهێنی بكەن و بڕیاریاندا بەڵام لە راپۆرتەكانیاندا شاردیانەوە.
ئەم چیرۆكە بۆ خۆی گێڕانەوەیەكی سەیر و سەمەرەبوو، چوار ساڵی خایاند تا لە راپۆرتە رەسمییەكاندا ئەو بابەتە ئاشكرا بوو و كیسنجەر رۆڵێكی سەرەكی هەبووە لە بۆردومانكردنەكەدا. هەڵبەتە لە گفتوگۆكانی ئاشتی لە پاریس رۆڵی هەبووە.
لە كۆتاییدا كیسنجەر لە ڤێتنامدا توانی لەگەڵ لایەنەكان بۆ راگرتنی جەنگ بگاتە رێكەوتن و ئەمەش بوو بە هۆكارێك كە هەم كیسنجەر و هەم لایەنی ڤێنتامی خەڵاتی ئاشتی نۆبڵیان پێ ببەخشرێت.
هەرچەند لایەنی ڤێتنام خەڵاتەكەی قبوڵ نەكرد، چونكە وتیان نایانەوێت ناویان لە تەنیشت ناوی كیسنجەرەوە بێت، دوو ئەندامی كۆمیتەی نۆبڵ ناڕەزایی خۆیان لە وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ لەلایەن كیسنجەرەوە دەربڕی. بەڵام كیسنجەر سەری بەرز كردەوە و چوو خەڵاتەكەی وەرگرت. ئەمە دوو كاری گرنگ و بەناوبانگی كیسنجەر بوو.
پەیوەندیی لەگەڵ چین
پەیوەندیی لەگەڵ چین، ئەمەیان گرنگترینیانە، بەڵام كیسنجەر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشدا شوێن پێی هەیە. لە جەنگەكانی نێوان عەرەب و ئیسرائیل، لە ئەمریكای لاتین و لە ئەوروپا و لە ئێرانیش. لەناو بیرەوەرییەكانی پیاوانی سەردەمی پەهلەویدا، شوێن پێی دەبینرێت. لە داڕشتنی سیاسەتەكانیشدا رۆڵی هەیە. بەراستی گاڵتە نییە، كیسنجەر ئیستا تەمەنی 100 ساڵە، ماوەی 70 ساڵە قسە دەكات و دەنووسێ و كار دەكات. كارەكانیشی لانیكەم لە هەندێك قۆناغدا كاریگەری هەبووە. بۆ نموونە قسەكانی لەسەر راوێژكارەكانی كاریگەری هەبووە. دەبێ زۆر بخوێنینەوە و ببیستین هەتا هەموو رەهەندی كارەكانی كیسنجەرمان بۆ دەركەوێ بە چاك و خراپییەوە. بەڵام گرنگترین خاڵی كارنامەی كارەكانی كیسنجەر، لە پەیوەندی لەگەڵ چین دایە. نیكسۆن كە دەسەڵاتی گرتە دەست، «ماو» لە چین سەرۆك بوو. پەیوەندییەكانی نێوان چین و ئەمریكاش باش نەبوو. بابەتی سەرەكی ناكۆكی نێوانیان پرسی تایوان بوو. كورتەی ئەمەش ئەوەبوو كە لە چین شەڕی ناوخۆیی هەبوو، ئەمریكا پشتیوانیی لەوانە دەكرد كە لە جەنگدا لەگەڵ ماو شكستیان خواردبوو. چوون لە ناو دوورگەیەكدا بە ناوی تایوانەوە گیرسانەوە. وتیان ئێمە حكومەتێكین لە تاراوگەدا. ئەمریكا درێژەی بە پشتگیرییەكانی دا. ماو بەردەوام بەهێزتر دەبوو. ئەمریكاییەكانیش درێغیان لە پشتگیرییەكانی خۆیان بۆ تایوان نەدەكرد. هێزە سەربازییەكانی خۆیان لە پاڵ سەری چیندا جێگیر كرد. ئەمەش یەكەمین و گرنگترین كێشەی نێوان چین و ئەمریكا بوو، جگە لەم پەیوەندییە خراپە، لەناوخۆی هەردوو وڵات چ باسە؟ لە چین یەكێك لە شۆڕشە قورسەكانی ماو لە ئارادایە، شۆڕشی كەلتوری، لە ئەمریكاش كێشەی ناوخۆیی لەبەر شەڕی ڤیتنام لە ئاستێكی بەرزدایە. 23 ساڵە ئەمریكا و چین پەیوەندییەكانیان نەیارانەیە. نیكسۆن سوورە لەسەر ئەوەی كە ئەو دۆخە بگۆڕێ و بۆ دروستكردنی پەیوەندی، ئەركێك دەخاتە سەر شانی كیسنجەر. ناوبژیوانی ئەو كارەش پاكستانە. پەیوەندیی ئەمریكا و پاكستان باش بوو. نیكسۆن خۆی بە سەرۆكی پاكستانی وتبوو، بە ماو بڵێ كە نیكسۆن پێی خۆشە ماو ببینێ. هۆكارەكە چییە كە نیكسۆن و كیسنجەر دەیانەوێ لە چین نزیك ببنەوە؟ ئەمەش لەبەر ئەوە بوو كە دەیانویست پەیوەندیی نێوان چین و یەكێتیی سۆڤیەت تێكبدەن و سەریشكەوتن لەو پڕۆژەدایە، لانیكەم لە دەستپێكردنەوە و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان، بەڕاستی بوو بە یەكێك لە گەورەترین دەستكەوتەكانی نیكسۆن. سەیر لەوەدایە كە هەندێك لە موحافیزەكارانی ئەمریكا ئێستا سەركۆنەی نیكسۆن دەكەن و دەڵێن: «ئەم زلهێزبوونەی چین خەتای نیكسۆنە». نیكسۆن سەرۆكی كۆمارییەكان بوو، بەڵام ئەمان سەركۆنەی دەكەن و دەڵێن سەرۆكێكی باش نەبوو، لەبەرئەوەی كە دەرگای جیهانی بە رووی چین دا كردەوە و خەریكە چین جیهان دەخوات.
شی جین پینگ و هینری كیسنجەر
لە ساڵی 1972دا نیكسۆن سەردانی چینی كرد و چاوی بە ماو كەوت. ئەمەش یەكەمین سەردانی سەرۆكێكی ئەمریكا بوو بۆ كۆماری چین. دەستكەوتێكی گەورە بوو. هەڵبەت پێشتر كیسنجەر بە نهێنی چەند جارێك سەردانی چینی كرد بوو، بەڵام ئەمانە هەموو زەمینە خۆشکەربوون بۆ سەردانەكەی نیكسۆن كە ماوەی هەفتەیەكی خایاند.
بە وتەی نیكسۆن ئەو سەردانە جیهانی گۆڕی. بەڵام بە راستی قسەیەكی نابەجێ نییە. ئەگەر سەیری ئەمڕۆی جیهان بكەین، ئەو سەردانە و كرانەوەی دەرگای پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و چین وایكرد دەرگاكانی چینی بەڕووی جیهاندا كردەوە و زەمینەیەكی سازكرد بۆ دۆخی ئابووریی چین. لەوكاتەوە تا ئەمڕۆ لەناو سەركردەكانی ئەمریكادا تەنها جێمی كارتەر سەردانی چینی نەكردووە، هەموویان رۆیشتوون بەرلە هەمووشیان نیكسۆن. هەربۆیە ئەو سەردانانە گرنگترین سەردانە دیپلۆماسییەكانن لە مێژوودا.
ئێستا بووە بە مەتەل، كە دەڵێن: «تەنها نیكسۆنە دەتوانێ بچێ بۆ چین. «چوون بۆ چین پیاوێكی وەك نیكسۆنی دەوێ». ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە نیكسۆن پیاوێكی موحافیزەكار و سەرسەخت بوو. كەس نەیتوانی بە سازشكردن تۆمەتباری بكات. ئەو سەردانە و ئەو پڕۆژەیەی كە كیسنجەر بەڕێوەی برد، هاوسەنگی هێزەكانی لە جەنگی سارددا گۆڕی. ئەمریكا و چین لەبەرامبەر یەكێتیی سۆڤیەتدا بوون بە هاوپەیمان و ئاڵوگۆڕی كەلتوری و ئابووری لە نێوان ئەمریكا و چین دەستیپێكرد. كاتێك كتێبەكەی كیسنجەر لەبارەی چینەوە دەخوێنینەوە، دەبینین كە كیسنجەر چ روانینێكی بۆ چین هەیە و لە چ گۆشەنیگایەكەوە و بە چ مەبەستێك بە دوای ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و چینە و كیسنجەر لە چین بە دوای چیدا دەگەڕێت؟ ئەمڕۆش سەیرە هەر بەو چاویلكەیە چین و پەیوەندییەكانی نێوان دوو وڵات دەبینێ و شرۆڤەیان دەكات. لەوبارەیەشەوە راوێژ بە دەسەڵاتدارانی ئەمریكا دەدات.
ئەنوەر سادات و هینری كیسنجەر
هەڵسەنگاندێکی رەخنەگرانە
هێنری كیسنجەر لە ناودارترین سیاسەتمەدارەكانی سەدەی بیستەمە، چەند ساڵێك لەمەوپێش لە چەند مێژووزانێكی جیهانیان پرسی كە ئایا كیسنجەر كەسێكی باشە یان خراپ؟ میراتی كیسنجەر چییە؟ بەم بۆنەوەیە ژیاننامەیەكی نوێ لەبارەی كیسنجەرەوە بڵاوكرایەوە كە هەمووی لەبارەی ئەو ساڵانەی پێش چوونێتی بۆناو دەسەڵات. لەو ژیاننامەیەدا دەتوانین بیروڕای كەسانی جیاواز، كە كیسنجەریان خوێندۆتەوە بزانین، زۆرێك لەو كەسانە لەم ساڵانەی دواییدا دەڵێن: لەڕاستیدا ئەم هەموو هەرا و بگرەیە لەبارەی ئەو كەسەوە زیاد لە پێویستە، چونكە لەبارەی چینەوە زۆربەی دەستپێشخەرییەكان هی نیكسۆنە نەك كیسنجەر، شانازییەكەی زیاتر بۆ نیكسۆن دەگەڕێتەوە. سەرەڕای ئەو ئیمتیازانەی كە نیكسۆن بە چینی دا، دەڵێن تا ئەم ساڵانەی دوایی نیكسۆن باسی لەو ئیمتیازانە نەكردووە و بە كەسی نەوتووە. هەر لەبەر ئەوەیە كە دانوستانەكەی زۆر لەوە لاوازتر بوو كە ئێمە بیری لێدەكەینەوە. دەوترێت ئەو وێنەیەی كە لە كیسنجەر هەیە زیاتر دروستكراوی خۆیەتی. دیدگاكانی نوێ و رەسەن نەبوون، شێوە و شێوازەكانی نوێ نەبووە، بیركردنەوەكانی نوێ نەبوون. ئەگەر لە روانگەی ئەخلاقەوە داوەری بۆ بكرێ بە گشتی نمرەی باش وەرناگرێ. بەڵام لە سوود و كاریگەربوونی سیاسەتەكانی ئێستا لەلایەن شارەزایانەوە جێی گومان و پرسیارە. بە تایبەتی ئەوەی لەبارەی پاكستان و بەنگلادیشەوە باسی لێوە كرا.
ماو تسی تۆنگ و هینری كیسنجەر
سەرچاوە:
/www.youtube.com/watch?v=JdyhlKBLsZw
