ئا: لاوكۆ یاسین سەعید
دوای كۆبوونەوەی كۆمەڵەی بریكس لە شاری جۆهانزبێرگی ئەفریقای باشوور و قبوڵكردنی شەش ئەندامی نوێ بۆ كۆمەڵەكە، ئەو ئەندامە نوێیانە دەكەونە بەردەم ئاڵەنگارییەكی ئابووری و سیاسی ئاڵۆز و لە نوێترین ئاڵەنگاریشدا حكومەتی ئەرجەنتین رایگەیاند: رێژەی هەڵاوسان بۆ %133 بەرزبۆتەوە و دزی و تاڵانی لەو وڵاتە دەستیپێكردووە.
كۆمەڵەی بریكس كە پێكهاتووە لە وڵاتانی ئابوورییە گەورە تازەپێگەیشتووەكانی جیهان، لە كۆبوونەوەکەی رۆژی 22ی ئابدا وەرگرتنی شەش ئەندامی نوێی راگەیاند و بەوەش زیاتر لە دوو هێندە فراوانتر دەبێت وەك هەوڵێك بۆ دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی جیهانی و لە سەرەتای ساڵی داهاتووەوە هەریەكە لە ئێران، سعودیە، میسر، ئەرجەنتین، ئیمارات و ئەسیوپیا دەچنە پاڵ پێنج ئەندامە کۆنەكەی بریكس، كە بریتین لە بەڕازیل، روسیا، هیندستان، چین و ئەفریقای باشوور، بەوەش ئەو كۆمەڵەیە لە پێنج ئەندامەوە بۆ 11 ئەندام زیاد دەبێت و رێژەی دانیشتووانی كۆمەڵەكە لە کۆی دانیشتوانی سەر زەوی زیاد دەكات و لە %41.5وە دەبێتە %46.
ئەندامە نوێیەكان جیاوازن
رووبەری وڵاتانی بریكسیش لە %26.7وە بۆ %32 بەرزدەبێتەوە و قەبارەی ئابووریشیان 29 تریلیۆن دۆلار تێدەپەڕێنێت، شی جین پینگ سەرۆكی چین، فراوانبوونی كۆمەڵەكەی بە مێژوویی وەسفكرد، هەروەك چۆن دەستێكی باڵای هەبوو لە وەرگرتنی ئەندامانی نوێی كۆمەڵەكە، بەڵام روون نییە كە ئەم فراوانكردنە چۆن كاریگەری كۆمەڵەكە لەسەر شانۆی جیهان بە شێوەیەكی بەرچاو بەرز دەكاتەوە و چاودێرانی ئابووری دەڵێن: ئەوە بەندە بەوەی كە تا چەند ئەو كۆمەڵەیە دەتوانێت بە یەك دەنگی مامەڵە بكات، چونكە ئەندامە نوێیەكان جیاوازن و تێكەڵەیەكن لە ئۆتۆكراسییە بەهێزەكان لەگەڵ وڵاتانی داهات مامناوەند و ئەو وڵاتانەی لە گەشەسەندنی دیموكراسیدان.
هاوكات ئەو وڵاتە نوێیانەی كە بۆ كۆمەڵەكە زیاد دەكرێن هەریەكەیان چەند تایبەتمەندی و كێشەیەكیان هەیە، بۆ نموونە: سعودیە و ئیمارات دوو وڵاتی دەوڵەمەندن بە نەوت، ئەرجەنتین بەدەست رێژەی بەرزی هەڵاوسانەوە دەناڵێنێت و پێویستییەكی زۆری بە وەبەرهێنانی بیانییە لە وڵاتەكەیدا، هەروەها ئێران بەهۆی سزاكانی وڵاتانی خۆرئاواوە لە گۆشەگیریدا دەژی و ئەسیوپیاش تازە شەڕی ناوخۆی تێپەڕاندووە و لە قۆناغی خۆڕێكخستنەوەدایە، میسریش رووبەڕووی چەند قەیرانێك بۆتەوە، لای خۆیانەوە شرۆڤەكارانی ئابووری جەخت لەوە دەكەنەوە، كە تا ئێستا روون نییە ئەندامانی نوێی بریكس چی بەدەست دەهێنن لە ئەندامێتییان لە كۆمەڵەكەدا، بەڵام بۆ ئێستا ئەو هەنگاوە لە هەموو شتێك واتادارترە چونكە ئاماژەیە بۆ پشتگیرییەكی بەرفراوانی وڵاتانی باشووری جیهان، هاوكات ئەم هەنگاوە ئامانجی زیادكردنی كاریگەریی گروپی بریكسە وەك بلۆكێكی داكۆكیكارانی وڵاتانی باشووری جیهانی كە زۆرێكیان هەست بە مامەڵەی نادادپەروەرانە دەكەن لەلایەن دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانەوە.
کێ سوودمەندە؟
هەرچی سەبارەت بە سوودمەندانی ئەو فراوانكردنەیە شرۆڤەكاران ئاماژە بەوەدەكەن، ئێران كە لەژێر سزاكانی خۆرئاوادایە لەگەڵ چین كە ئەندامێكی بەهێزی ئەو كۆمەڵەیەیە و زۆر دەمێكە هەوڵ بۆ فراوانكردنی ئەو كۆمەڵەیە دەدات، لە سوودمەندانی سەرەكی ئەو هەنگاوەن، لەلایەكیترەوە چین و بەڕازیل و هیندستان لە رووی دەستڕاگەیشتن بە شێوەیەكی ئاسان بە نەوت و غاز و ئەرجەنتین و بەتایبەتیش ئێران لە رووی دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ و وەبەرهێنانی راستەوخۆی دەرەكی سوودمەند دەبن لەو فراوانكردنە، هاوكات بڕیاری وڵاتانی بریكس بۆ بانگهێشتكردنی چوار وڵاتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بۆ بوون بە ئەندامی كۆمەڵەكە، هێندەی تیشك دەخاتە سەر گۆڕانی جیۆپۆلەتیكی ئەوەندەش رەنگدانەوەی دەرفەتێكە بۆ یەكگرتنی ئابووریی نزیكتر لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە.
فراوانكردنی كۆمەڵەكە لەگەڵ ئەوەشدا کە چەندین سوود بە ئەندامەكانی دەگەیەنێت، لە هەمان کاتدا كۆمەڵەكە دەخاتە بەردەم چەندین ئاڵەنگاری نوێوە، كە پێدەچێت هەندێكیان زۆر قورسبن، گروپی ئێستای بریكس كە پێنج ئەندامی تێدایە و نزیكەی چارەكێكی سامانی جیهان پێكدەهێنێت و نزیكەی %42ی دانیشتووانی جیهان كۆدەكاتەوە رووبەڕووی ئاڵەنگاری نوێ دەبێتەوە كە گرنگترینیان هەمەچەشنی و گەشەكردنی نایەكسان و بەرژەوەندیی ركابەرییانەی كۆمەڵەكەیە، لەو چوارچێوەیەدا گرنگی چین كە %70ی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی كۆمەڵەكە پێكدەهێنێت كێشەیە بۆ هیندستان، لەلایەكیترەوە هەندێك لە وڵاتانی بریكس لەوانەش ئەفریقای باشوور دەیانەوێت پەیوەندییە بازرگانییەكانیان لەگەڵ ئەمریكا پارێزراوبێت و نایانەوێت بكێشرێنە ناو ئەو ستراتیژەی كە روسیا پەیڕەوی دەكات.
هاوبەشەکانی ئەرجەنتین
لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت، كە ئایا وڵاتانی ئەفریقا دەیانەوێت بێنە ناو ئەو كێبڕكێیەی كە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست روودەدات؟ یاخود دەیانەوێت وڵاتەكەیان بەشێوەیەكی ئارام بەرەوپێش ببەن و لە حاڵەتێكدا ئەگەر ویستیشیان بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیل بكەن كێشەیان بۆ دروست نەبێت، ئەرجەنتین كە لە پلەی سێیەمی گەورەترین ئابووری ئەمریكای لاتین لە دوای بەڕازیل و مەكسیكەوە دێت، پشتیوانەكانی لە بریكس بریتین لە هیندستان و بەڕازیل كە گەورەترین هاوبەشی بازرگانییان هەیە بەیەكەوە، لە لێدوانێكیدا ئەلبێرتۆ فێرناندێز سەرۆكی ئەرجەنتین رایگەیاند: چوونە ناو بریكس دەرفەتێكی ئابوورییە بۆ وڵاتەكەی كە ئێستا بە یەكێك لە خراپترین قەیرانە داراییەكاندا تێپەڕ دەبێت، ئەویش رێژەی بەرزی هەڵاوسان و قەرزە داراییەكانییەتی، دوابەدوای داواكاری ئەندامێتی لە بریكس رێژەی هەڵاوسان لەو وڵاتە بۆ %133 بەرزبووەوە و دزی و تاڵانی لەو وڵاتەدا بۆ ئاستێكی پێوانەی زیادیکرد.
واشنتۆن چاودێری دەكات
لەلایەكیترەوە لە دەرەوەی پرسی ئەندامێتی پێویستە گروپی بریكس بە جددی وەربگیرێت و ئامادەبوونی ئاستی باڵا لە سەرۆك وەزیرانی هیندستان تا سەرۆكی چین بەشێك لە خواستە گەورەكانی بلۆكەكە ئاشكرا دەكات، بۆ بنیاتنانی گروپێكی بەهێزی فرەلایەن، واشنتۆن لە نزیكەوە چاودێری دۆخەكە دەكات و لە كاتی دەستپێكردنی كۆبوونەوەی کۆنگرەكەی كۆمەڵەكەدا ئیدارەی جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا ئامادەیی خۆی بۆ بەهێزكردنی توانا داراییەكانی سندوقی نێودەوڵەتی نەخت و بانكی نێودەوڵەتی راگەیاند، جەیك سولیڤان، راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا لە روونكردنەوەیەكدا وتی: پێشنیازەكانی سندوقی نێودەوڵەتی نەختینە و بانكی نێودەوڵەتی تەنها لە ئەمریكاوە نزیكەی 50 ملیار دۆلار لە قەرز بۆ وڵاتانی داهاتی مامناوەند و هەژار بەدەست دەهێنێت.
جێگرەوەی دۆلار
لەم كۆبوونەوەیەی جۆهانسبێرگدا سەركردەكانی بریكس باسیان لە زیادكردنی بەكارهێنانی دراوێكی هاوبەش كرد بۆ كەمكردنەوەی پشتبەستن بە دۆلار و تەئكیدیان لەوە كردەوە، كە ئەوە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە كەمكردنەوەی لاوازی ئابوورییان، لەلایەكیترەوە وەبەرهێنەران رایانگەیاندووە، بوونی نەوتێكی زۆر لە نێو ئەو وڵاتانەی كە تازە هاتوونەتە ناو كۆمەڵەكەوە، پێدەچێت رێگا بۆ سعودیە خۆشبكات كە زیاتر روو لە دراوی غەیرە دۆلاری بكات لە بازرگانی نەوتدا، چونكە بە بۆچوونی شرۆڤەكارانی ئابووری، دەتوانرێت دەرئەنجامە كورتخایەنەكانی لە نەوتدا ببینرێت و ئەگەر نرخی نەوت بە دراوێكی تر بێجگە لە دۆلار دابنرێت، یان ئەگەر لانیكەم بەشێكی ئەو نەوتە بە دراوێكی تری بێجگە لە دۆلار مامەڵەی پێوەبكرێت، ئەوە نوێنەرایەتی گۆڕانكارییەكی گەورە دەكات، هاوكات زۆرێك لە شرۆڤەكاران ئەوە دەخەنەڕوو كە بەهێزبوونی كۆمەڵەی بریكس كارێكی گرنگە و نابێت لەلایەن گروپی حەوت و هێزە جیهانییەكانی تری باكوورەوە رەتبكرێتەوە، چونكە ئەو ئەم ئەندامە نوێیانە بە تایبەتی ئەوانەی كە بەرهەمهێنەری سەرەكی نەوتن لەناو كەشتییەكەدان و نوێنەرایەتی پشكێكی زۆر بەرچاوتر لە ئابووری جیهان دەکەن.
ئیندۆنیزیا وەرنەگیرا
لەلایەكترەوە، دەیان وڵات بە رەسمی داواكارییان پێشكەش كردبوو بۆ بوون بە ئەندامی ئەو كۆمەڵەیە، بەڵام دەبوو كۆدەنگی لە نێوان پێنج ئەندامی ئێستای كۆمەڵەكەدا هەبێت بۆ ئەوەی وڵاتانی كاندید وەربگیرێن و پێشتریش سەرۆكی ئەفریقای باشوور، سیریل رامافۆسا وتی: ئەندامانی كۆمەڵەكە لەسەر بنەما و رێنماییە ستانداردەكان و پێوەرەكان و رێكارەكانی پڕۆسەی فراوانكردنی بریكس رێككەوتوون، بەڵام ئەو پێوەرانە روون نەكرانەوە و هیچ شتێكیان لەبارەوە نەخرایەڕوو بۆئەوەی بزاندرێت كە وڵاتێكی وەك ئیندۆنیزیا، كە ژمارەی دانیشتووانەكەی 274 ملیۆن كەسە و هێزێكی گەورەی لە ئاسیادا هەیە، داوای بەشداریكردنی لە كۆمەڵەكەدا كرد، بەڵام بۆچی وەرنەگیرا.
هاوكات پێناچێت سوودێكی ئابووری دەستبەجێ و کورت مەودا لە ئەندامێتی بۆ ئەندامان هەبێت، بانكی گەشەپێدانی نوێی كۆمەڵەكە، هێشتا بچووكە و هەنگاوێكی تاڕادەیەك رەمزییە، بەڵام بەو مانایە نییە كە گرنگ نییە.
