بەشداریی سوننەکان لە پڕۆسەی سیاسییدا

رزگار حاجی حەمید

دەشێت قۆنا‌‌غی سەرەتای عیراقی نوێ بۆ بەشێکی زۆر لە پێکهاتەی عەرەبی سوننە بە قۆناغی شۆک و حەپەسان لێکبدرێتەوە، بەتایبەتی کە ئەو پێکهاتەیە لەماوەی  زیاتر لە (80) ساڵی حوکمڕانیی    (1921 - 2003) بە رێژەی (کەمتر لە سێ یەکی کۆی عیراقەوە) سەردار و فەرمانڕەوای یەکەم بوون و لەدوای شۆڕش و کودەتا سەربازیی و سیاسییەکان و روخانی رژێمی پاشایەتیشەوە بیروڕای چەند نەوەیەکیان بە بیری نەتەوەیی عەرەبی تا ئاستی شۆڤێنیزم موتوربە کراوە و هەمیشە وا بەگوێیاندا خوێندراوە کە سەرانی کودەتاکان لەدژی دەسەڵاتی بیانی و داگیرکەر کودەتایان کردووە و بەهۆی گوێڕایەڵیشیان بۆ زۆربەی حکومەتەکان. هەمیشە زۆربەی هەرەزۆری کایەکانی دەسەڵاتی مەدەنی و  سیاسی و سەربازی و کارگێڕی و ئابووریی عیراق لەدەستی ئەو پێکهاتەیەدا بووە.
لەکاتێکدا بە گەڕانەوە بۆ مێژووی دروستبوونی عیراقی دوای داگیرکاریی عوسمانییەکان، یەکەم پێکهاتەی عیراق بوون کە نەک بێ گرفت و مقاوەمەت دەسەڵاتی ئینگلیزیان قبووڵ بووە و تەنانەت ئەوەشیان قبووڵ کردووە کە پاشایەکیان لە دەرەوەی عیراقەوە بۆ بهێنن بۆ فەرمانڕەوایی.
لە هەندێک قۆناغی دوای ساڵانی چلەکان و پەنجاکانی سەدەی رابردووەوە حزب و کەسایەتیی جیاجیا لەناو پێکهاتەی سوننەدا هەڵکەوتوون کە دژی حوکمڕانیی ئینتیدابی بەریتانی و پاشایەتی بوون لە ژێر کاریگەریی جیهانی دوو جەمسەریی و شۆڕشەکانی رزگاریی عەرەبی دژی ئینگلیز، بەڵام بەو پێیەی هەمیشە کایەکانی کارگێڕیی و سوپا لەدەستی ئەو پێکهاتەیەدا بووە، کاریگەریی ئەوتۆی نەکردۆتە سەر بەرژەوەندییە پێکهاتەییەکانیان، تا لە ساڵی 1968 و هاتنەوەی دووەمی بەعسییەکان بۆ دەسەڵات، هەموو ئەو دەنگە نیشتمانی و دیموکراتخواز و نیشتمانیانەش کە هەبوون لە پێکهاتەی سوننەدا یان پاکتاوکران، یاخود ئاوارە و دەربەدەری تاراوگە کران. 
لە روخاندنی رژێمی بەعسیشدا لە 2003، لەلایەک پێکهاتەی سوننە حزب و گروپێکی رێکخراوی ئۆپۆزسیۆنی رژێمی نەبوو کە بتوانێت زۆرینەی سوننەکان لەژێر چەترێکدا کۆبکاتەوە و تا بە مەرج و خواستی سیاسییەوە تێکەڵ بە پڕۆسەی سیاسی ببن، لەلایەکی دیکەشەوە روخانی رژێم تەنها رژێمە سیاسییەکەی نەگرتەوە، بەڵکو کۆی جومگەکانی دەسەڵاتی دەوڵەتی گرتەوە لە سوپا و هێزی ئەمنی و دەزگای دادوەریی و ئابووری کە زۆربەی دەسەڵاتدارەکانی ئەو کایانە لەدەستی پێکهاتەی سوننەدا بوون و نەبوونی یاسایەکی پێشوەختەش لەلایەن دەسەڵاتدارانی نوێوە بۆ لەخۆگرتنی ئەو سەرمایە مرۆییە و دنەدانی جەنگی تایفی لەلایەن ئەو گروپە چەکدارە تیرۆریستییانەوە  کە لەگەڵ روخانی رژێمدا بە ناوچە سوننە نشینەکاندا بڵاوبوونەوە، هەروەها بڵاوبوونەوەی بێکارییەکی لە رادەبەدەر لەنێو کارمەندانی دامەزراوە ئەمنی و سوپاییەکان و بڵاوبوونەوەی چەکێکی زۆری مەشجەبەکانی سوپا لەناو خەڵک و نەبوونی هیچ لێپێچینەوەیەک لە تۆڵە و تۆڵەکاری، هەر لە سەرەتاوە سوننەکانی لە پڕۆسەی سیاسی سڵەماندەوە و ئامادە نەبوون بەشداریی لە دەسەڵاتی نوێدا بکەن، تەنانەت ئەوانەش کە لەلایەن ئەمریکاییەکانەوە وەک نوێنەری ئەوان هێنرابوونە مەجلیسی حوکم و حکومەتی کاتی و راگوزەر و پەرلەمانی کاتییەوە، شەقامی سوننە بە نوێنەری خۆیان قبووڵیان نەدەکردن، بەوپێیەی زۆربەی ئەوانە دەیان ساڵ بوو لە تاراوگە بوون و هیچ قورساییەکی سیاسیان لەسەر ئەرزی واقیعدا نەبوو.
سەرەڕای کۆبوونەوەی ئەم هەموو هۆکارە، دنەدانی وڵاتانی عەرەبیی سوننە مەزهەب بەجۆرێک فووی لە ئاگری جەنگی تایفی دەکرد و سوننەکانی وەک هێزی (مقاومة المحتل) وەسف دەکرد، زۆرێک لەوانەش کە بەشداریی پڕۆسەی سیاسییان کردبوو، بەناچاری کەوتنە ژێر ئەو هەژموونەی میدیای عەرەبییەوە، لەکاتێکدا ئەگەر لە داگیرکاریی ئینگلیزدا شیعەکان لە باشوور و کورد بە رابەرایەتیی شێخ مەحمود مقاوەمەی ئینگلیزیان کردبێت، مێژووی سوننەی عیراق لە مێژووەکەیدا هیچ رووبەڕووبوونەوەیەکی سوننەکانی لە دژی ئینگلیز تۆمار نەکردووە. 

دۆسێ-جەمال دەروێش

دەسەڵاتی یاسادانان لە عیراقدا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەشێكە لە سیستمی سیاسی دەوڵەت، هەنگاوی یەكەمی دامەزراندنی دەگەڕێتەوە بۆ كاتی كار پێ سپاردنی (فەیسەڵی كوڕی حسێن) یەكەم پاشای عیراق، هەنگاوی دووەمیش وەك تەواوكردنێك بۆ ئەو سیستمە، پاش یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەنی دامەزراندن دێت، كە لە (27ی ئازاری 1924)دا بە سەرپەرشتی (جەعفەر عەسكەری) سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتە رێكخرا و پاشان (عەبدولموحسین سەعدون) بە سەرۆكی ئەنجومەنەكە هەڵبژێردرا، كەواتە مێژووی هەڵبژاردن لە عیراقدا دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای دامەزراندنی، هەر لە راپرسییەكەی شا فەیسەڵ و دواتریش ئەنجومەنی دامەزراندن و پاشان (16) خولەكەی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە سەردەمی پاشایەتیدا بەڕێوەچوو.

لە سەردەمی كۆماریی-شدا و بەتایبەت لە سەردەمی فەرمانڕەوایی سەدامدا، پێنج خولی دیكەی هەڵبژاردنی (ئەنجومەنی نیشتمانی) بەڕوەچوو، كۆی ئەو خولانەی هەڵبژاردن لە بەرژەوەندیی پێکهاتەی عەرەبی سوننەدا بوو، كە ئەودەمە بە خواستی خۆیان هەر کاندیدێک ئینتیما و رێژەی دڵسۆزیی زیاتری بۆ دەوڵەت هەبوایە، ئەوا سەركەوتنی مسۆگەر بوو، ئەمە پێوەری یەكلاییكردنەوە بوو نەوەك كەم و زۆریی دەنگ و رای دەنگدەران، كەواتە نوێنەران لەلایەن دەسەڵاتەوە دەسەپێنران و تەنیا نوێنەرایەتی دەسەڵاتیان دەكرد، ئیدی ئاساییە بێ دەنگبن بەرامبەر مافی گەل و بێباك بن لە ویستی دەنگدەران، بەو پێیە دیموكراسی جگە لە ڕووكەش و خۆڵ لەچاوکردن هیچی تر نەبوو. 
 ئەمە لە كاتێكدا جیاوازییەكی ئاشكرا بەدیدەكرێت، چ لە سیستمی هەڵبژاردن و چ لە جۆری دەسەڵات و شێوازی دەنگدان و سەربەخۆیی دەنگدەراندا، تەنانەت لە ساختەكاری و پەراوێزخستن و نائامادەیی دیموكراسی و فەرامۆشكردنی دەنگی هاووڵاتیاندا، بەڵام لە سەردەمی هەردوو سیستمی پاشایەتی و كۆمارییدا لە بارێكدا ئەگەر ئەنجومەنی نوێنەران هەبووبێت، یاخود نا، ئەوا هیچی لە راستییەكان نەگۆڕیووە، سەرۆكی دەوڵەت ئەگەر پاشا یان سەرۆك كۆمار بووبێت دەسەڵات و توانای ئەوەیان هەبووە، ئەنجومەنی وەزیران هەڵبوەشێننەوە، وەزیر دووربخەنەوە، بەبێ گوێدانە دەستوور، ئەو حاڵەتە لە سەردەمی كۆماریدا چەندین جار روویداوە، لەبەرئەوەی زۆرجار یەك كەس هەم سەرۆك كۆمار و هەمیش سەرۆك وەزیران بووە، هەربۆیە گۆڕینی سەرۆك وەزیران كارێكی ئێجگار دژوار بووە، كەواتە هەر لەو كاتەوە لە (1921-2003) پێكهاتەی عەرەبی سوننەی كەمینە، زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان و سەرۆكایەتی و تەنانەت پۆستە باڵاكانی حكومەت و سوپاشیان بەدەستەوە بووە، كە سەرووی (86 %) ی كۆی پۆستەكانیان بۆ خۆیان پاوان كردووە، ئەوەی دەمێنێتەوە بۆ كورد و پێکهاتەکـانی دیكــــــە، رێـژەی (14 %) بووە، كە پشكی كوردیش بە درێژایی دەسەڵاتی عەرەبی سوننە، تەنها بە رێژەی ( 13 %) بووە، كە دەكاتە (162) پۆست لە كۆی (1259) پۆست لە ماوەی (83) ساڵ حوكمڕانیاندا كە (77) كابینەی وەزارییان پێكهێناوە و (21) خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی تێیدا بەڕێوەچووە. ئەگەر سەیری خشتەی ژمارە (1) بكەین، ژمارەكان خۆیان دەدوێن:  
عەرەبی سوننە (20 %)ی دانیشتوانی عیراق پێكدەهێنن بەڵام (80 %)ەكەی تر هێندەی نیوەی پشكی (20 %)ە كەیان لە ئەنجومەنی نوێنەران و پۆستە كارگێڕییەكاندا پێ نەبڕاوە، ئەوا لە پۆستە باڵا و سیادیی و سەرۆكایەتییەكان گەڕێ، هەربۆیە بە درێژایی ئەو ساڵانە سیستمی سیاسی لە عیراقدا بەو ناهاوسەنگییە سیاسییە پەیڕەودەكرا، كە تێیدا سوننەی عەرەب باڵادەست و كورد و شیعە پلە دوو بوون. لەسایەی ئەو دەسەڵاتە تۆتالیتارییەی عیراقدا، كورد و شیعە رووبەڕووی جینۆساید بوونەوە.
ئەگەر لە رووی ئایینی و مەزهەبییەوە شیكارییەك بكەین، ستەمی ئایینی و مەزهەبی زیاتر نەبێت كەمتر نییە لە ماوەی حوكمڕانی عەرەبی سوننەدا. لە ساڵانی (1920 - 2003)دا، لەكۆی (1259) پۆست سوننە (899) پۆستیان بۆ خۆیان بردووە كە رێژەكەی دەكـــــاتە (72 %)، لەكاتێكدا عەرەبی شیعەی زۆرینە ژمارەی پۆستەكانی دەكاتە (303) پۆست و بە ڕێژەی (22 %) بەشداریان پێكراوە لە حكومەتدا، ئەوەشی دەمێنێتەوە بۆ ئاینەكانی دیكە، تەنها (6 %) بووە وەك لە خشتەی ژمارە (2)دا دەبینرێت. 
بۆیە بە كەوتنی سەدام، ئەو رقە زیندووبۆوە كە شیعە و كورد چەندین ساڵ لە رژێمەكەی بەعسیان هەڵگرتبوو، سەبارەت بە عەرەبی سوننەش، لە دوای نەمانی دەسەڵاتی بەعس، سەرلەبەری پڕۆسەی سیاسییان رەتكردەوە و سەرەتا بایكۆتی هەڵبژاردنیان كرد، تەنانەت لە راپرسییەكەی رەشنووسی دەستووردا، بەمەش توانا و دەسەڵاتی سوننەكان ئێجگار كەمی كرد لە گفتوگۆكان و پڕۆسەی نووسینەوەی دەستووری هەمیشەییدا، هەستكردن بەم هەڵەیە هۆكاری پشت بەشداریكردنیان بێت لە راپرسییەكەدا لە پارێزگا سوننەكاندا، كە زۆربەی هەرە زۆریان بە نەخێر دەنگیاندا، بە نموونە هەریەك لەو دوو پارێزگایەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەرەبی سوننەن، وەكو پارێزگای ئەنبار بە رێژەی (96.9 %) و پارێزگـــای ســەلاحەدین بــــە رێژەی (81 %) لە دژی دەستوور دەنگیاندا، لەپارێزگا تێكەڵەكانی وەكو (بەغدا و دیالە و كەركوك) دەنگدان بە بەڵێ‌ بە رێژەی (50 %) زیاتر بوو، بۆیە دەستوورەكە بە پەسەندكراو ئەژمار كرا، بەڵام بە پێچەوانەوە شیعە و كورد زۆربەی هەرە زۆریان بەشداریی پرۆسەكەیان كرد و بە بەڵێ‌ دەنگیاندا، هەریەك لەو سێ پارێزگایەی كۆی دانیشتوانەكەی كوردن بەرێژەی سەرووی (98 %) بە بەڵێ‌ دەنگیاندا، بەهەمان شێوە لە پارێزگاكانی باشووردا كە شیعەنشینن لە نێوان رێژەی (95 بۆ 98 %) بوو، كەواتە بەهۆی بەشداریی لە رادەبەدەری شیعەكان و كوردەوە دەستوورەكە بە بەڵێ‌ بە رێژەی (78،59 %) پەسەند كرا، كە رێژەی دەنگی شیعە و كورد پیشان دەدات، لە بەرامبەریشدا (21،41 %)  نوێنەرایەتی سوننەكان كەمێك بە زیادەوە دەكات بۆ رەتكردنەوەی دەستوورە پەسەندكراوەكە کە رێگەی خۆشكرد بۆ هەڵبژاردنی گشتی (كانونی یەكەمی 2005).

هەڵگەڕانەوەی گەنجانی هۆزە عەرەبەکان لە قاعیدە و خۆ ناونووسکردن بۆ پێکهێنانی سەحوەکان

هەڵوێستی سوننەكان لە دوای 2003
لەدوای رووخانی رژێمی بەعس دەسەڵات ئاڵوگۆڕی پێكرا، بەڵام ئەقڵییەت و ئەوەی پێویست بوو نەگۆڕا، ئەو گۆڕانەی كە كراویشە ترسە لە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی، لە هەمان كاتدا هیچ یەك لەو هێزانە بە هەوڵ و تێكۆشانی خۆیان نەیانتوانی بەعس بڕووخێنن، ئەوانەش كە ناویان ئۆپۆزسیۆنی عیراق بوو، ئەوانیش زیاتر لە ئەوروپا و ئەمریكا و ئێران و هەرێمی كوردستان نیشتەجێبوون و چاوەڕێی ئەوە‌ بوون ئاخۆ كەی ئەمریكا بەعس دەڕووخێنێت، بۆیە هیچ هێزێك ناتوانێ‌ بڕیاری یەكەم لەسەرتاسەری عیراقدا بدات.
رزگاربوون لە دەسەڵاتی بەعس خەونێك بوو بەتایبەتی بۆ كورد و شیعە، ئەوەی خۆی بە ستەملێكراو دەبینی سوننە بوو، هەربۆیە هەڵوێستی سوننەكان لە دوای (2003)ەوە بەم شێوەیە بوو:
1 -بەرنگاربوونەوەی هێزەكانی ئەمریكا و بە گژاچوونی دەسەڵاتی ئەمریكا و هەموو ئەوانەش كە لە سایەی ئەمریكادا حوكم بە دەستبوون، یان هاوكارییان دەكرد.
2 -بایكۆتكردنی هەڵبژاردنەكانی (2005) و هەموو ئەو ئەنجومەن و دەستە بەڕێوەبەرییانەی پێش ئەو كاتە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت و كاروباری دەزگاكانی دەوڵەت پێكهاتبوون، لە هەمووی گرنگتر كۆنگرە و كۆمیتەكانی لیژنەی نووسینەوەی دەستوور.
3 -پشتیوانیكردنی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی ئەو گروپە یاخیبووانەی لە دوای داگیركردنی عیراق سەریان هەڵدا و درووستبوون بە گروپە تیرۆریستەكانەوە.
4 -راگەیاندنی شەڕ دژی حكومەت، كە شیعە و كورد باڵادەستبوون تێیدا لەلایەك و شەڕ لە دژی پێكهاتەی شیعە بەگشتی لەلاكەی دیكە.
-5ئەگەر چوار خاڵی یەكەم خۆی لە رەفتاری سوننەكان بەگشتی لە بەرامبەر ئەوانی دیكەدا ببینێتەوە، ئەوا خاڵی پێنجەم پەیوەندیی بە رەفتاری حكومەتەوە هەبوو، بەتایبەتی بڕیارەكانی ریشەكێشكردنی بەعس و هەڵوەشانەوەی سوپای عیراق و دامەزراوە ئەمنییەكان، ئەمانە بەسەریەكەوە ئاراستەی دواڕۆژی سوننەكانی بۆ ماوەیەك دیاریكرد.  
دۆخی عیراق بە جۆرێك شكایەوە كارەساتی مرۆیی بەشێكی زۆری وڵاتی گرتەوە و گەلانی عیراق لە رەوشێكی ترسناكدا دەژیان، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرت كە زۆربوون ئەوانەی ئەمریكا و هێزی هاوپەیمانانیان بە داگیركەر دەزانی نەك رزگاركەر، هەربۆیە هێزە توندئاژۆ و رادیكاڵە سوننەكانی نموونەی قاعیدە و سەلەفیی جیهادی و پاشماوەکانی بەعس دەستیانکرد بە روبەڕوبوونەوەی چەکداری، لەژێر ناوی مقاوەمەی داگیركەردا، ئیدی جەنگی سڕینەوەی یەكتریی دەستیپێكرد، بەتایبەتی ئەو كۆنە قینەی لەنێوان هەردوو مەزهەبی سوننە و شیعەدا خەفەکرابوو، سەری هەڵدایەوە، رۆژانە دەیان تەقینەوە و كردەوەی خۆكۆژی و ڕفاندنی دەیان كەسی بێ تاوان و كوشتنیان، تەنانەت تەقینەوە لە مزگەوت و حسەینییە و مەزارە ئاینییەكان و گۆڕەپانی كرێكاران و تا گەیشتە كافتریای پەرلەمان لە( نیسانی 2007)دا، بۆیە رۆژ لەدوای رۆژ دەرفەتی پێكەوەژیان كەمتر دەبۆوە، بە پێچەوانەوە لێك دووركەوتنەوە و گەڕانەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم زیاتر خۆی نمایش دەكرد، لەگەڵ دەركەوتنی مەیلی سیاسیی نەتەوەیی و مەزهەبی دەمارگیر..هتد، بەهەمان شێوە دەست خرایە ناو عەشیرەت و کۆچەرییە عەرەبیەکانەوە، بۆ نموونە لەلایەك توندڕەوەكان دەیكردنە زرێی مرۆیی بۆ خۆحەشاردان لەناویاندا و لەلایەكی تریشەوە هێزە نێودەوڵەتییەكان سیاسەتی كۆنیان بەرامبەر دووبارە دەكردنەوە وەك دابەزینی جۆرج بۆشی كوڕ لە فەلوجە و رۆیشتنی بۆلای ئەبو ریشە گەورە سەرۆك هۆزی ئەنبار و سەرۆكی هێزی سەحوە كە هێزێك بوو ئەوکاتە بە پێشنیازی ئەمریكییەكان دروستكرا:
1 -ئەمریكا پلانی (پەرتكە و زاڵبە)ی جێبەجێكرد، كە بووە هۆی سەنگەرگرتنی زۆرێک لە هۆزە سوننەكان لە دژی قاعیدە و هەروەها هەڵگەڕانەوەی بەشێك لە چەكدارەكانیان و هاتنە بەرەی هۆزەكانەوە.  
2 -بۆ روبەڕوبوونەوەی گروپە توندڕەوەكانی قاعیدە.
 -3بۆئەوەی هۆزە سوننەكان جارێكیتر ببنەوە بە خاوەن چەك لە بەرامبەر میلیشیا شیعەكاندا.
واتە بەو شێوەیە دڵی سوننەكان راگرن، بەڵام ئەوە هەمان ئەو هەڵسوكەوتە بوو كە ئینگلیز لەكاتی هاتنیدا بۆ عیراق لەگەڵ خێڵ و عەشیرەتەكاندا كردی، پێكهاتەی سەحوەی هۆزە سوننەكان وەك یاریزانێكی سیاسی لە گۆڕەپانەكەدا دەركەوتن كە بە پاڵپشتی و لەلایەن ئەمریكاوە دروستكرا و هەر ئەوانیش مووچە و چەكیان بۆ دابین دەكردن، ئەمەش هۆكاری سەرەكی بوو لە تاڕادەیەک باشتربوونی دۆخی ئەمنی، بەتایبەتی هەندێ‌ لە چەكداری هەڵگەڕاوەی قاعیدە هاتنە ناو سەحوەکانەوە و لوولەی چەكەكانیان لەبری ئەمریكی و عیراقییەكان کردە چەكدارانی قاعیدە، ئەمەش بووە هۆی پاشەكشەی رەوتی سەلەفی جیهادی لە عیراق، كە بە هۆیەوە گروپە چەكدارەكان بە رێژەی جیاواز زەرەرمەندبوون، چالاكیان لە ناوچەكەدا رووی لە كزی كرد، هەڵگەڕانەوەی سوننەكان لە قاعیدە لەبەر دڵسۆزییان بۆ ئەمریكییەكان و شیعەكان نەبوو، بەڵكو لەبەرئەوە بوو كە چەكدارەكانی قاعیدە بێ جیاوازیكردن هاووڵاتیانیان دەكوشت و هەروەها یاسا و دابونەریتە عەشایرییەكانیان پێشێل دەكرد، جیا لەمانەش هەلێكی باشبوو لەو رەوشە بێكارییەدا، بتوانن قوتی خۆیان و خێزانەكانیان دابین بكەن.

بەشداری سوننەكان لە هەڵبژاردنەكاندا
ئەو هەڵبژاردنانەی لە پاش رووخانی رژێمی بەعس، چ ئەوانەی كاتی ژێر سایەی ئەمریكا و چ ئەوانەی دوای دەرچوونی ئەمریكاش، بەردەوام وەك قۆناغەكانی پێشووتر پچڕ پچڕی و دابەشبوونی كۆمەڵگەی عیراقی لەسەر هێڵی مەزهەبی و نەتەوەییەكان پیشاندەدا، ئەم دابەشبوونانە لە نەخشەی دەنگدانەكانی (كانونی دووەم و كانونی یەكەمی 2005)دا بە زەقی دەركەوتن، گۆڕەپانی سیاسی عیراق گۆڕانی زۆری بەخۆییەوە بینی، چالاكییەكانی قاعیدە لە سێگۆشەی سوننەكاندا دەستیپێكرد، پاشان هەڵایسانی شەڕی سوننە و شیعە، دواجاریش ناكۆكی نێوان سوننەكان و گوتار و ستراتیژی قاعیدە، هەروەها تێڕوانینی كۆی ئەوانە لەسەر حكومەت و هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانان، هەربۆیە سوننەكان بایكۆتی هەڵبژاردنەكانی كانونی دووەمیان كرد، زۆرینەیان رەتیان كردەوە هەر بەركەوتەیەكی سیاسی لە دەستی داگیركەر وەربگرن، ئەمەش بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە كە دیارترینیان زەرقاوی بەیاننامەیەكی دەركرد و رایگەیاند بەشداریكردن لە هەڵبژاردن وەكو كاندید یان دەنگدەر كوفرە و مسوڵمانی پێ لە ئیسلام دەردەچێت، هاوكات پەیامەكەی بن لادن كاتێ‌ وتی: (هەر كەس بەشداربێت لەو هەڵبژاردنەدا، كافر بووە، چونكە ئیسلام تاكە سەرچاوەی یاسادانان نییە لە دەستووری نوێی عیراقدا).
وێڕای ئەو دۆخە پڕ لە كێشە و ناسەقامگیرە و بەشداری نەكردنی سوننەكان، هەڵبژاردن لە (كانونی دووەمی 2005) بەڕێوەچوو، كە لەو هەڵبژاردنەدا شیعە و كورد بە پەرۆشەوە بەشدارییان كرد، كە لەو (275) كورسییەی دیاریكرابوو لیستە شیعەكان (146) كورسییان بردەوە، كە دەكاتە رێژەی (53 %) و نیوەی زیاتری كورسییەكانی پەرلەمان، لیستی هاوپەیمانی یەكگرتووی عیراق كە حزبە شیعە ئاینییەكانی لەخۆدەگرت، هەروەها لیستە كوردییەكان (77) كورسیان بەدەستهێنا واتە لە ریزبەندی دووەمدا بوو بە رێژەی (26،4 %)، كە لەو ژمارەیە دوو كورسی بۆ لیستی كۆمەڵی ئیسلامی كوردستانە، ئەو لیستەی سوننەكان كە بەشداریان كرد، تەنیا (6) كورسیان بە دەستهێنا، ئەمەش لەچاو رێژەی دانیشتوانیاندا كە خۆی لە (20 %)دەدا زۆر كەم بوو، هەروەها لیستی نیشتمانیی عیراقییە كە بانگەشەی بان مەزهەبوونی دەكرد، ئەمانیش (40) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەركرد، كە لە ریزبەندیی سێیەمدا بوو، هاوكات لەم هەڵبژاردنەدا شیعە و كورد بەشێوەیەكی بەرچاو بەشدارییان كرد، بە پێچەوانەوە سوننەكان زۆرینەیان بایكۆتی هەڵبژاردنەكەیان كرد كە رێژەی بەشداری كردنیان تەنیا (20 %) بوو، بەڵام زۆنی شیعەنشین (75 %) و كوردیش (89 %) بوو، لەسەرانسەری عیراقیشدا رێژەی بەشداریكردن نزیكەی (60 %) بوو، بەگوێرەی ئەو رێكەوتنەی لە نێوان شیعە و سوننە و كورد دا كرابوو بۆ سێ سەرۆكایەتییەكە، دەرەنجام هەرئەوەش جێبەجێكرا، سەرۆك وەزیران درایە شیعە و (ئیبراهیم جەعفەری) پاڵێوراویان بوو، هاوكات (مام جەلال) بە سەرۆك كۆمار و سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانیش درایە سوننەكان و (حاچم ئەلحەسەنی) رێكەوتنی لەسەر كرابوو، پاشان ئەندامانی پەرلەمان دەنگیان لەسەردا، هەرچەندە لە نێوان هەردوو لیستی براوەی یەكەم و دووەم (لیستی هاوپەیمانیی یەكگرتووی عیراق و هاوپەیمانی نیشتمانیی كوردستان)دا هاوپەیمانییەك پێكهێنرابوو، بەپێی هاوپەیمانییەكە (ئیبراهیم جەعفەری) كرایە سەرۆك وەزیران، بەڵام هەرزوو لەكاتی سوێندخواردندا، دەقەكەی گۆڕی و ئامادە نەبوو سوێند بۆ عیراقیكی فیدرالی بخوات، لەدوای ئەمەش لە 28ی نیسانی 2005)دا حكومەتی كاتی پێكهێنرا. 
پاشان عەرەبی سوننە بە هەڵوێستیاندا چوونەوە و لە هەڵبژاردنەكەی (كانونی یەكەمی 2005) و ئازاری 2010 و نیسانی 2014) و هەڵبژاردنەكانی دواتردا بە گوڕ و تینەوە و بەشێوەیەكی فراوان بەشدارییان كرد، هەرچەندە قاعیدە و گروپە سەلەفییە جیهادییەكانی تر دژایەتی پڕۆسەی هەڵبژاردنیان كرد بە پاساوی ناشەرعیبوون، هەندێك گروپی تریش بە پاساوی دژایەتی داگیركەر دژی پرۆسەكە بوون، بەڵام هێرشێكی ئەوتۆ نەكرایە سەر ناوەندەكانی دەنگدان، لەڕووی كرداریشەوە قاعیدە نەیتوانی رێگربێت لە بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە لە ناوچە سوننە نشینەكان.  
پێویستە ئەوەش بووترێ‌ لە هەڵبژاردنەكانی (2010 - 2021)دا پێكهێنانی حكومەت درێژەی دەكێشا و زۆری دەویست تا دەگەیشتنە رێكەوتن، ئەوەش بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە هیچ حزب و لیست و هاوپەیمانییەك ئاسان نەبوو بەتەنیا زۆرینە پێكبهێنێت، ئەوا رەزامەندی و دەستوەردانی ئەمریكا و ئێران و وڵاتانی دەوروبەر لەولاوە بووەستێت، بەو شێوەیە هەر لە سەرەتای هەڵبژاردنەكانەوە ناكۆكی و ململانێ و دووبەرەكی و توندوتیژی ئامادەیی هەبوو، هەروەها ساڵی (2010) سەرەتای دەورانێكی نوێ بوو لە تەنگژەی سیاسی لە وڵاتدا. لە دوای دەركەوتنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەکەی 7/3/2010 كاتێك لیستی (العراقیة) 91 كورسی و لیستی (دەوڵەتی یاسا)یش توانی (89)كورسی بەدەستبهێنن، ئەم وایکرد لیستی عیراقییە ئاهەنگی بردنەوە بگێڕن و خۆیان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی حكومەت ئامادە بكەن و بەڵێنی جیاجیا بە دەنگدەر و جەماوەری خۆیان و گەلانی عیراق بدەن، لەمەشدا بە هەڵەدا نەچووبوون، بەو پێیەی لە زۆربەی سیستمە دیموكراتەكانی جیهاندا لایەنی براوەی هەڵبژاردن حكومەت وەردەگرێت، بەڵام ئەوەی لە عیراقدا شتێكی چاوەڕوان نەكراوبوو، كاتێك دادگای فیدراڵی لە راڤەكردنی مادەی (76)ی دەستووردا، دەستەواژەی كوتلەی نیابی خاوەن زۆرترین ژمارەی لێكدایەوە و بە فراكسیۆنی پەرلەمانی زۆرینە ئەمەش رێگەی خۆشكرد بۆ لیستی دەوڵەتی یاسا كە لە رێگەی پێكهێنانی هاوپەیمانییەوە لەگەڵ لیستە شیعەكانی تردا رێژەی كورسییەكانیان بۆ (143) بەرزبكاتەوە و هیچ دەستكەوتێك بۆ بردنەوە لە هەڵبژاردندا نەهێڵێتەوە، لەپاش هەڵبژاردنەكە، جارێكیتر نوری مالیكی وەك شیعە پۆستی سەرۆك وەزیرانی وەرگرتەوە، تاڵەبانیش وەك كورد پۆستی سەرۆك كۆماری وەرگرتەوە و ئوسامە نوجەیفی لە پشكی سوننە كرایە سەرۆكی پەرلەمان، دوای ئەوەی لیستی (العراقیة) لە ریزبەندیی یەكەمدا بوو، ئەو لیستەی سوننەكان بەشداربوون تێیدا و تاكە لیست بوو هەر لە نەینەوا و كەركوكەوە تا دەگاتە بەسرە نوێنەریان هەبوو، بەڵام تاكوتەرا نەبێت هەر هەموویان سوننە بوون، سوننەكان ئەمجارە بەهەموو رەنگەكانییەوە لە دەوری یەك لیست كۆبوونەوە، هەروەها لیستە كوردییەكان (58) كورسییان بەدەستهێنا لە ریزبەندیی چوارەمدا بوون، كە لەو ژمارەیە هاوپەیمانیی كوردستان (43) كورسی و گۆڕان (8) كورسی و یەکگرتووی ئیسلامی (4) كورسی و دوو کورسی بۆ كۆمەڵی ئیسلامی (1) كورسی قەرەبوو، كەواتە لیستە كوردییەكان لە چاو هەڵبژاردنەكانی پێشوودا ژمارەی كورسییەكانی دابەزیووە، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە بۆئەوەی بە چوار لیست بەشداربوون و دەنگێكی زۆریان بەفیڕۆ چوو، جگە لە چەند هۆكارێكی تر، وەل لە خشتەی ژمارە (3)دا ئەنجامی هەڵبژاردنەكە خراوەتەڕوو.
لەپاش هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە (ئازاری 2010)دا و پێكهێنانی حكومەت لەلایەن لیستە شیعەكانەوە، هەرچەندە دوای كێشمەكێشێكی زۆر و هاتنە سەر هێڵی وڵاتانی دەوروبەر، هێشتا پێكهێنانی حكومەت نزیكەی ساڵێكی خایاند، ئەمجارەش موقتەدا سەدر فریای مالیكی كەوت و پێكەوە هاوپەیمانییەكیان گرێدا، ئەو ئاڵەنگارییانەی رووبەڕووی دەوڵەتی یاسا و شیعەكان بۆوە، زەنگێكی ترسناك بوو لەسەر شانۆی سیاسی، ئەمەش وایكرد لە پایەكانی دەوڵەتدا جێی خۆیان قایم بكەن، تەنیا هەر ئەوە نەبوو لیستی عیراقییە پەراوێز بخەن و رێگربن لە دروستكردنی كابینەی حكومەت لەلایەن سوننەوە، بەڵکو كەوتنە وەدەرنانی سیاسەتوانە دیار و ناسراوە سوننەكان و زیادكردنی ژمارەیان لە زیندانەكاندا، دواتریش رەتكردنەوەی داواكاری بۆ بە هەرێمبوونی پارێزگا سوننە نشینەكان و هەروەها بێ ئومێدكردنی سوننەكان لە پڕۆسەی سیاسیدا، هاوكات گەلی كوردیش بەردەوام سووتەمەنی و قوربانی ئەو دۆخەن، هیچ كام لەو کابینانە تەواوی ئەو مافە نەتەوەییانەی كوردیان نەسەلماند کە لە دەستووردا پەسەندکراوە، تا ئێستاش كۆمەڵێك خاڵ هەن بەهەڵپەسێراوی ماونەتەوە و ئامادەنین جێبەجێی بكەن، ئەگەرچی دەسەڵاتی زۆرینە سوننە لە (2003)دا رووخا، بەڵام عەقڵییەتێکی لەو جۆرە هێشتا لە جەمگە هەستیارەکانی دەسەڵات و بڕیاردا ئامادەیی هەیە  کە شۆڤێنیزم زاڵە بەسەریدا، بە هۆكاری ئەوەی نەتەوەپەرستی، تا ئێستا پشتیان بە خۆیان نەبەستووە و ئیرادەی خۆبەڕێوەبردنی دیموكراسیانەیان نییە و بەردەوام هێزەكانی دەرەوە دنەیان دەدەن،    بۆیە پێداگری دەكەن لەسەر قووڵكردنەوەی قەیرانەكان و بێ چارەسەر هێشتنەوەی كێشە هەڵپەسێراوەكان، لەكاتێكدا دەستوور چارەسەری بۆ زۆرێك لەو كێشانە دۆزیوەتەوە. 

درووستكردنی هەرێمی سوننە
لەبنەڕەتدا بیرۆكەی درووستكردنی هەرێمێكی سوننە، یاخود دابەشكردنی عیراق لەسەر بنەمای رەگەزی (كورد و عەرەب) و مەزهەبی و ئاینی (شیعە و سوننە)، بەشێوەیەكی سەرەكی لە ساڵی (2006)دا لەلایەن سیناتۆری دیموكراتەكانی ئەوكاتە و سەرۆكی ئێستای ئەمریكا (جۆزیف بایدن)ەوە خرایەڕوو، هەربۆیە بایدن بە داڕێژەری پلانی دابەشكردنی عیراق لەسەر بنەمای نەتەوەیی و مەزهەبی (كورد - شیعە - سوننە) ناسێنرا، بەڵام ئەوكاتە لەلایەن سەركردە سوننەكانەوە رەتكرایەوە و كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە، بۆ نموونە ساڵح موتڵەگ سەرۆكی كوتلەی حیواری نیشتمانی یەكێك لە گەورەترین كوتلەی سوننەكان لە پەرلەمان، لەوكاتەدا وتی (ئەو پلانەی بایدن نائومێدكەرە، چونكە خولقێنەری بیرۆكەی دابەشكردنی عیراقە)، لەبنەڕەتدا پلانەكەی بایدن زادەی جەنگی ناوخۆیی عیراق بوو، كە لە راستیدا دابەشكردنی عیراق هەر لەسەرەتای دامەزراندنی عیراقەوە تا ئێستا و كاتی جێبەجێكردنی زەمینەسازی هەیە و ئەگەرێكی كراوە و دروستە، لە كاتێكدا پێشتریش شیعەكان لە ساڵی نەوەدەكاندا دوو گردبوونەوەی گەورەیان لە شاری لەندەن بەڕێوەبرد، لە هەردوو گردبوونەوەكەدا رەخنەیان لە باڵادەستیی عەرەبی سوننە دەگرت لە عیراقدا، بەیاننامەیەكیان دەركرد بە (اعلان الشیعة)ناسراوە، لەوێدا ئارەزووی خۆیان لە بیرۆكەی فیدراڵیزەکردنی عیراق نەشادەوە و، دەیانوت: ئەو شێوەی فیدراڵیزمەی داوای دەكەین، فیدراڵیزمی كارگێڕی و جوگرافییە، پاشان لە دوای پڕۆسەی ئازادیی لە سەرەتادا و لە پێش سوننەكان، شیعەكان دەیانویست هەرێمێكی فیدراڵی بۆ باشووری عیراق هەبێ كە ناوەندەكەی پارێزگای بەسرە بێت، دوای ئەوەی شیعەكان دەنگی پێویستیان بەدەستهێنا لە هەڵبژاردندا و مالیكی لە حزبی دەعوە كرایە سەرۆك وەزیران، ئیدی ئەو دەنگانەی كپكرد كە داوای فیدراڵی و لامەركەزییان دەكرد.  ناڕەزاییەكانیانی ئەو ناوچانە پەیوەست بوون بە حزبی فەزیلەوە، بەهەمان شێوە رووبەڕووی سوپای مەهدی بۆوە كە پەیوەست بوون بە موقتەدا سەدرەوە لە ناوەڕاست و باشووری عیراق، ئەوانیش بێدەنگ كران، بۆیە چیتر دەسەڵاتدارانی شیعە باسی هەرێمی فیدراڵیان نەكردەوە، ئێستا خواستیان لەسەر عیراقێكی ناوەندییە، ئەگەر بۆیان بلوێت دەخوازن فیدراڵیی هەرێمی كوردستانیش نەمێنێت، كە راستییەكەی فیدراڵی هەرێمی كوردستان بەری سیستمی سیاسیی دوای رژێمی سەدام نییە، بەڵكو ئەو هەرێمە لەلایەن ئیرادەی میللییەوە لە ساڵی (1992)ەوە لە پەرلەمان بڕیاری لەسەر دراوە، وەك شێوەیەك بۆ دیارییكردنی پەیوەندی لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا، بەوپێیەی عەقڵییەتی ناوەندگەرایی لای زۆربەی لایەنە سیاسییەكانی عیراق ئامادەییەكی بەهێزی هەیە، بۆیە كە باس لە بەهەرێمكردنی هەر پارێزگایەك دەكرێت، زۆرترین رەخنە و دژایەتی رووبەڕوو دەبێتەوە، بەڵام لەدوای دوو خولی هەڵبژاردن و دوو خولی حوكمڕانی مالیكی، نەك هەر بۆچوونی سوننە و سەركردەكانیان سەبارەت بە پڕۆژەی دروستكردنی هەرێمی سوننە گۆڕا، بەڵكو بەشێكیان راپەڕینی چەكدارییشیان دژ بە حكومەت بەرپاكرد.   
 هەروەها گۆڕانێك لە بەرژەوەندیی مالیكی سەرۆك وەزیران و شیعەكاندا هاتە كایەوە كە دوای ئەوەی لە (كانونی یەكەمی 2011)دا هێزەكانی ئەمریكا عیراقیان بەجێهێشت، هێزەكانی ئاسایشی عیراق ئەو هەلەیان قۆستەوە و پەلاماری چەند بارەگایەكی سیاسەتمەدارە دەركەوتووەكانی سوننەیان دا، تەنانەت (ئوسامە نوجەیفی) سەرۆك پەرلەمان و (تاریق هاشمی) جێگری سەرۆك كۆمار بە تۆمەتباركردنی بە كودەتای (2006) و پشتگیریكردنی تیرۆرستی بانگێشتی دادگاییكردنی لەلایەن دەسەڵاتی دادوەرییەوە کرا لە(کانوونی یەکەمی 2011)دا، هەربۆیە (تاریق هاشمی) هەڵهات بۆ توركیا، هەروەها هەڕەشەی لە سەركردەكانی عیراقییە كرد لەوانە (ساڵح موتڵەگ و ئوسامە نوجەیفی و رافیع عیساوی)، هاوكات هەربە بە وتەی سوننەکان و میدیا نزیکەکان لێیانەوە (زیادكردنی ژمارەی گیراوەكانیان  کە زۆرێك لە گیراوەكان پەیوەندییان بە رێكخراوە توندڕەوەكانەوە نەبووە و دەستگیرکردنی سەرۆكی كۆمیسیۆنی باڵای  سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی لە (2012)دا و تۆمەتبارکردنی بە تێوەگلان لە گەندەڵییەوە). 
ئەمەش وایکرد بەشێک لە لایەنی دەسەڵاتی کوردی لەگەڵ بەشێک لە عەرەبی سوننە لێكنزیكببنەوە لە دوای تاوانباركردنی (تاریق هاشمی) و گەیشتنی بە هەولێر، هێندەی دیكە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی ئاڵۆزتر كرد، ئەمە جیا لە پێشێلكردنی مافە دەستوورییەكان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هیچ ئاماژەیەك بەدەرنەكەوت كە سوننەكان بە تایبەتی لیستی ئەلعراقیە لە هەڵوێستیاندا گۆڕانی بەسەردا هاتبێت، لە ئاست مەسەلە چارەنووسسازەكانی گەلی كوردستاندا، بەتایبەتیش لە ئاست پرسی ناوچە جێناكۆكەكاندا.  
هەرچی بەرەی عەرەبی سوننەیە كە زۆرترین هێز و لایەنە توندڕەوە مەزهەبیی و ناسیونالیستەكانی گرتۆتەخۆ، لە دوای بێئومێد بوون لە بانگەوازی ناوەندێتی بەهێز لەژێر دروشمی یەكپارچەیی خاك و گەلی عیراق دوای قبوڵكردنی ئەو راستییەی كە لەسەر بنەمای هاوكێشە و پارسەنگی مەزهەبی جارێكی تر سوننە ناتوانن لەسەر ترۆپكی دەسەڵات بن، وەك ئەوەی لە ماوەی 80 ساڵ لە مێژووی رابردووی بەرلە رووخانی رژێم پیادەیان دەكرد، پڕۆژەی بە هەرێمكردنی هەندێك پارێزگایان پێشكەش بە حكومەت كرد، بڕیارەكە پارێزگای سەلاحەدین لە (تشرینی دووەمی 2011)دا تەلیسمی ترسی لە فیدراڵی شكاند و بەدوایدا پارێزگای دیالەش لە (كانونی دووەمی 2011)دا هەمان بڕیاریدا و پارێزگای ئەنباریش لە سەرەتای (تشرینی دووەمی 2011)دا بە زمانێكی هەڕەشە ئامێزەوە بانگەوازی بە هەرێمبوونی دا، هەروەها لێدوانەكانی (ئوسامە نوجەیفی) سەرۆكی پەرلەمان لە حوزەیرانی هەمان ساڵدا لە بارەی پەراوێزخستنی لیستی ئەلعراقیە و پێشنیازكردنی هەرێمێكی سوننە، زیاتر مانایەكی لە خۆگرت و وەك خاڵی وەچەرخان لە سیاسەت و هەڵوێستی ئەلعراقیە و سوننەكان بە سوود وەرگرتن لە دەستوور لە مادەی حوكمی هەرێمایەتی لامەركەزی بۆ پارێزگاكان لە هەریەك لە ئەنبار، سەلاحەدین، دیالە، خۆپیشاندانی جەماوەریی گەورەیان كرد و پێشنیازی خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆیی هەرێمیان دەكرد، چاوەڕێ دەكرا بە خۆپیشاندانی موسڵ سوننە بڕیاری هەرێمی فیدراڵی خۆیان بدەن، بەڵام هەڵوێستی ئەوكاتی حکومەتی عیراق کە هاوکات بوو لەگەڵ شەپۆلی بەهاری عەرەبیی وڵاتانی سوننە مەزهەب لە بەرامبەر داواكاریی مافی خۆبەڕێوەبردنی سوننەكاندا توند بوو، تەنانەت كاتێك ئەنجومەنی پارێزگای دیالە بڕیاری بە هەرێمكردنی پارێزگاكەی دا كۆمەڵێك خۆپیشاندەری شیعە هەڵیان كوتایە سەر بارەگای ئەنجومەنەكە و ماڵی پارێزگاری دیالە و پارێزگار و ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەنجومەن هەڵهاتن بۆ خانەقین و كورد لەوێ داڵدەیان دان. كەواتە لێرەوە دەردەكەوێت مەیلی شۆڤێنیزم لەسەردەمی حوکمی سوننەكان و شیعەشدا گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە، جگە لەوەی بوونەتە هۆكار بۆ قووڵكردنەوەی ناكۆكی و ئاڵۆزیی لەناو پێكهاتەكانی عیراقدا.

بەشێک لەو سوننانەی هاتنە ناو پڕۆسەی سیاسییەوە یان بەعسیەکان لەناویان بردن، یان بەتاوانی پشتگیریی تیرۆر دەستگیرکران یان هەڵهاتن بۆ دەرەوە

  دەرەنجام
دوای هێرشەكانی ئەمریكا بۆ بەئامانجگرتنی گروپە شیعەكان و سەركردەكانیان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق پڕۆژە یاسای دەركردنی هێزە بیانییەكانی لە عیراق بەبێ بەشداریی كورد و سوننە پەسەندكرد، ئەمەش نیگەرانیی گەورەی ئەمریكای لێكەوتەوە، كە وایكرد دووبارە پلانی دروستكردنی هەرێمی سوننە بخرێتەوە بەرباس، بۆیە پێدەچێت پڕۆژەی دروستكردنی هەرێمی سوننە، زیاتر كارتی گوشاری ئەمریكا بێت وەك ئەوەی بژاردە و خواستی خودی سوننەكان بێت، كەواتە پاڵنەرێكی بەهێز بۆ دروستكردنی هەیە، بەتایبەتی فاكتەرێكە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و دابینكردنی ئاسایشی وڵاتانی سوننەی هاوپەیمانی ئەمریكا لە هەژموون و دەستوەردانی ئێران، هەربۆیە ململانێی نەتەوەیی و مەزهەبییەكان بەشێكی گەورەی لە دەرەوە پۆست دەكرێن و مێژوویەكی دێرینیان هەیە و پێناچێت بە ئاسانی كۆتایی بێت، بەتایبەتی لە نێوان سیاسییە دەسەڵاتدارەکاندا و وڵاتانی دەوروبەریش هۆكاری سەرەكین و لێناگەڕێن ئاشتی و ئارامی لەم وڵاتەدا سەقامگیرببێت کە تەنیا گەلانی عیراق سووتەمەنی ئەو دۆخەن.
هەنووکە لەنێو خودی مەزهەبەكانیشدا ناكۆكی و ململانێ دەستیپێکردووە بەجۆرێک هێشتا  هیوایەك نییە بۆ پێكەوەژیان و سەلماندی مافە دیموكراسی و نەتەوەیی و مەزهەبییەكانی یەکتری، کە ئەگەر چارەسەر نەکرێت دوورنییە بگاتە ئاستی تەقینەوە و هەڵگیرساندنەوەی جەنگی تایفی لە نێوان خۆیان و مەزهەبەکانیش بەجیا، بۆیە رەنگە پڕۆژەكەی (بایدن) دوای هەندێک دەستكاری كارگێڕیی و جوگرافی لە نێوان هەرێمەكاندا، باشترین چارەسەر بێت. 
 
ســـەرچاوەكان 
1 - شێركۆ كرمانج، شوناسی عێراق ململانێ نەتەوەیی و مەزهەبییەكان، چاپخانەی سەردەم، چ1، سلێمانی 2017.
2 - ئاوات محەمەد ئەمین، هەرێمی كوردستان و ئیرادەی ئایندەسازی، چاپخانەی كارۆ.
 3- سەردار ستار، پێكەوە ژیانی دیموكراتیانەی گەلان و ئەرك و مافەكانی، چاپی دووەم، 2022 .
4 - فەرهاد حەسەن عەبدوڵڵا، گۆڤاری جۆرناڵ ، ژ (45) .
5 - دليل الوزارات العراقية (1920-2003) المركز العراقي للمعلومات والدراسات بغداد،ط1، دار نور الشروق للطباعة و النشر-2007.
6 - رزگار حاجی حەمید، عیراق مێژوویەك پڕ لە جەنگ و ململانێ‌، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی-2021.
7 - كەرەم حەفیان، و/ ئیدریس سیوەیلی، گۆڤاری جۆرناڵ، ژ (29).
8 - محەمەد فاتیح، دەسەڵات و ململانێی سیاسییەكان لە عێراق (1921-2003)، چ1، بێ چاپخانە، هەولێر-2022.