رەهەندە بایۆلۆجییەكانی جەنگ

پ.ی.د.كارزان عەبدوڵڵا محەمەد*




 ئایا تەنها مرۆڤ شەڕ دەكات؟ لە كاتێكدا زەوی جمەی دێت لە جۆرەكانی زیندەوەر، لە ئاوی و وشكانی و ئاسمانی كە هەریەكەیان سەدان جۆر ژیانیان تێدایە و بە ملیاران جۆر زیندەوەر لەم سێ جۆرە ژینگەیەدا جمەیان دێت. 
ئایا هێزی شەڕ لە مرۆڤ و زیندەوەراندا بنچینەیی ترە یان ئاشتی؟ رۆڵی شەڕ لە پەرەسەندنی مرۆڤ و زیندەوەراندا چییە و چۆنە؟ هەر بەڕاستی وایە شەڕ یەخەت دەگرێت؟ یان بەشێكە لە رەفتاری ئێمە و ویستی ئێمەی لەسەر نییە و لەسەر جینەكانمان كۆدكراون و دەبێت بیكەین؟

کردنەوەی گرێکوێرەکان
میكانیزمی سەرهەڵدان و پەرەسەندنی ژیان و زیندەوەران هەموو شتێكی ئەم ژیانەی روونكردۆتەوە، هەموو مەتەڵەکانی ژیانی ئاشكراكردووە و گرێكوێرەكانی كردۆتەوە. ململانێ، كێبڕكێ و جەنگ سروشتی بەم حاڵەی ئێستا گەیاندووە، هەر لە بنەڕەتدا ژیان ئەگەر كێبڕكێی لەناودا نەبێت، هەمەجۆر نابێت، كاتێك هەمەجۆریش نەبوو، هێزی بەردەوامی لەدەست دەدات.  كەواتە هێزی بەردەوامیی ژیان لە كێبەركێدایە.
ناوەڕۆكی ئەو هێزەش «شەڕ لە پێناوی مانەوەدا» دروستی دەكات، ئەوەش هەڵبژاردنی سروشتی دەهێنێتە كایەوە.
هەڵبژاردنی سروشت، تاكە بنەمای بایۆلۆجی كە هەموو ژیانی روونكردۆتەوە، بنەڕەتی ئیرادە و رەفتار و شێوازی زیندەوەران دیاریی دەكات.
زیندەوەران، یەك ئامانجی هاوبەشیان هەیە، ئەویش مانەوەی خۆیان و پاراستنی جۆری خۆیانە، ئەویش لە رێگەی پاراستنی بۆماوە مادەكەیانەوە لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر. 
ئەوەی بۆ بیركردنەوەی تۆ ئەستەمە، ئەوان ئەو قوربانییە دەدەن بۆئەوەی بمێننەوە و ئەو ئامانجە گەورەیە بەدیبهێنن كە بۆی دەژین. قوربانیی زۆر دەدەن، زۆرترینیان شەڕە لە پێناوی مانەوەدا، بەڵام بە پێوەرەكانی ئێمەی مرۆڤ، بێبەزەییانەترین شەڕدەكەن لە سروشتدا بۆ مانەوە.

جینی خۆپەرست
ئەوەی گرنگە بزانیت ئەو رەفتارانەی كە دەینوێنن بۆئەوەی بمێننەوە، خۆنەویستانە دەیكەن، یان دەتوانم بڵێم جینێك پێیان دەكات، بۆئەوەی خۆی بمێنێتەوە نەوە لە دوای نەوە بگوازرێتەوە.
ریچارد داوكینز لەساڵی 1976دا كتێبێكی نووسیووە لەمبارەیــــەوە، ناوی ناوە (Selfish gene) جینی خۆپەرست، ئەم بابەتە بۆتە جێی سەرنجی و بە وردیی شییکردۆتەوە كە ئەم جینانە بۆ پاراستنی خۆیان چ كەتنێك بە زیندەوەران دەكەن و دەیانخەنە دەیان و سەدان حاڵەتی شەڕ و كێبڕكێ و هەندێک خەسڵەتی ناباوەوە بەبێ ئەوەی هیچ ویستی ئەو زیندەوەرانەی لەسەربێت.
لێرەوە دەتوانین بڵێین شەڕ سروشتی زیندەوەرانە بە مرۆڤیشەوە، ناتوانێت هەرگیز لەم دیاردەیە دوور بكەوێتەوە، چونكە بكەر یان پاڵنەرێكی ناوەكی هەیە پێی دەكات، ئاگاداری دەكاتەوە كە تۆ لێرەدا دەبێت شەڕ بكەیت تا پارێزگاریی لە من بكەیت كە بتوانم نەوە دوای نەوە بڕۆم، مەبەست جینۆمی زیندەوەرانە بە مرۆڤیشەوە،  گرنگ ئەوەیە مەترسی لەسەر مانەوە و بەردەوامبوون نەمێنێت.

ئەو گیانەوەرانەی نێرەکانیان دەخۆن
لێرەدا هەندێك رەفتاری توندئاژۆیانە و شەڕانگێزیی لەنێوان زیندەوەراندا باس دەكەین كە هیچ كات لەكاتی روودانی ئەو دیاردانەدا ویستی خۆیانیان لەسەر نییە و جینەكان پێیان دەكەن بۆ پاراستنی خۆیان و رەچەڵەكیان.
لەخۆوە نییە مێیەی هەندێك گیانەوەر یەكەم كاریان دوای سێكسكردن، خواردنی نێرەكانیانە! ئەم كردارە پێشینەیەكی پەرەسەندنی بایۆلۆجی هەیە، ئەگەر چەند هۆكارێك لە پشت ئەم بابەتەوە بن، زۆرینەیان یان دەتوانین بڵێێن هۆكاری بنەڕەتی پاراستنی جۆرەكەی خۆیانە، ئەمە بەمانایەكی تر پارێزگارییە لە جینۆمەكەی كە ون نەبێت و نەوە لەدوای نەوە دەیپارێزێت.
نموونە زۆرە لەو گیانەوەرانەی ئەم رەفتارانەیان لێبینراوە، بە ناوبانگترینیان حاجیلە، لەناو ئێمەدا كوللە حاجی پێدەڵێن، لە هەر نەتەوە و زمانێکی جیهاندا، ناوەكەی مۆركێكی ئایینی وەرگرتووە، پێموایە لەبەر هەڵكەوتەی مۆرفۆلۆجی لاشەیەتی بە شێوەی كەسێكە دەستە و دوعا وەستاوە روو لە ئاسمان، بەڵام دیوەكەی تری بە پێوەرە كۆمەڵایەتییەكەی ئێمە، گیاندارێكی زۆر دڕندەی خۆپەرستە، ناهێڵێت نێرەی داماو هەناسەیەكی رەحەت هەڵمژێت دوای كرداری جووتبوون، هێشتا بە كۆڵیەوەیەتی لادەكاتەوە و دەست دەكات بە خواردنی.
 ئەم مێرووە لەو جۆرانەیە كە ملی بە 360 پلە دەسووڕێتەوە، بۆیە ئەو كردارە بۆ ئەو ئاسان هەڵدەسووڕێت .

رەفتاری خۆنەویستانە
گیاندارەكانی تریش وەك جاڵجالۆكەی رەش و جاڵجاڵۆكەی بازدەر، دووپشك و ئۆكتۆپەس و تەنانەت جۆرێك ماری ئاناكۆندا كە بە ئانا كۆندای سەوز ناودەبرێت ئەم رەفتارەیان تێدا تێبینی کراوە.
ئەگەر ئەم رەفتارانە لە رەهەندی كۆمەڵایەتیی ئێمەوە بپێورێن، رەفتارێكی نامۆ و زۆر دڕندانەن، بەڵام لە رەهەندە بایۆلۆجییەكانەوە شەڕێكە دەیكەن بۆ پاراستنی ئەو جینۆمەی كە هەڵیانگرتووە. رەفتارێكی تەواو خۆنەویستانەیە، ئەو زیندەوەرە كەلەپچەی كۆمەڵێك ئاماژە و سیگناڵی كیمیاییە و دەبێت جێبەجێی بكات بۆ دەستخستنی ئەو ئامانجەی سەرەوە.
توێژەران زۆر لەسەر ئەم رەفتارە و هۆكاری ئەم خۆخۆرییە هەڵوێستەیان کردووە کە ئاخۆ چیبێت لەو كاتە ناسكەدا؟ زۆرینەیان گەیشتوونەتە ئەو ئەنجامەی كە بۆ مانەوە و بەدەستهێنانی خۆراك ئەو كارە دەكەن، نێرەكە پاروویەکی چەور و حازرە لەسەر كۆڵی وەستاوە، خەریكی عەیش و نۆشی خۆیەتی، ئەمیش وەك سەرچاوەیەكی خۆراكی باش لێی دەڕوانێت و دەیكاتە ژەمێكی باش بۆ بەدەستهێنانی وزە بۆ دانانی گەراو پەروەردەكردنی وەچەكانی.
 هۆكاری تریش هەن رەفتارناسەكان باسی دەكەن، بەڵام ئامانجە سەرەكییەكەی ئەم جەنگی مانەوەیەیە.

هەرگیز نابێتە خاوەنی نێرینە
بڕوانن تاچەند ئەو جینانە ئەو زیندەوەرە دیل دەكات و ئاراستەی دەكات بۆئەوەی دایكانەكە باشتر سەرقاڵ بێت بە پەروەردەكردنی نەوەكانییەوە. 
جاڵجاڵۆكەی رەش كە پێشی دەوترێت (Black widow)  ئەم ناوەی لە رەفتارەكەیەوە سەرچاوەی گرتووە، وشەی widow  مێینەیەك دەگرێتەوە لەبەر هەر هۆكارێك بێت نێرەكەی لەدەستدابێت، لەبەرئەوە ئەو نازناوەی هەڵگرتووە، هەرگیز نابێتە خاوەنی نێر، چونكە دوای جووتبوون، نێرەكە بە قاچی خۆی دێتە بەردەم مێیەكە بۆئەوەی بیخوات، وەك سەرچاوەیەكی خۆراكی بەكاری بهێنێت بە پێچەوانەی كوللە حاجی-یەوە كە مێیە هەستی كرد جووتبوونەكە تەواوبووە، وەك نێچیرێك پەلاماری نێرەكە دەدات و دەیخوات.
ئەم جەنگە لەناو رووەكەكانیشدا هەیە، ئێمە رەنگە وا رووەكمان ناسیبێت زیندەوەرێكی بێ هەست و نە جووڵاو و چەسپاوە، لامانوایە تەنها كاری دابینكردنی خۆراكە بۆ ئێمە و گیانلەبەرانی دیکە، بەڵام لە راستیدا لە رووی پێكهاتە و فرمانەوە، زۆر شتیان لە گیانەوەرەران و تەنانەت ئێمەی مرۆڤیشەوە نزیكە، هەمان هەست و نەستیان هەیە، هەمان دەرك و ئاوەزیان هەیە و كاردانەوەی گەورەشیان هەیە بۆ دیاردەكان كە لە دەوروبەریاندا روودەدەن.

رووەکە هیتلەرییەکە
لە رووی رەفتاریشەوە، هەندێك لە رووەكەكان وەك مرۆڤ رەفتار دەكەن، رق هەڵدەگرن، هەندێك جار دەست دەدەنە یەخەی یەكتری، بۆیان بكرێت یەكتریی هەنجن هەنجن دەكەن، شەڕ دەكەن، وەك ئێمە هەندێكیان خۆشییان لەیەكتری نایەت، هەموو رێگایەك تاقیدەكەنەوە بۆئەوەی جۆرێكی دیاریكراوی ناوچەیەك كۆنتڕۆڵ بكەن، هەڵدەشاخێن بەیەكتریدا، چاودێریی یەكتری دەكەن و سنوور بۆ گەشە و چالاكیی یەكتریی دادەنێن.
لەلایەكی ترەوە هەیانە رێك وەك ئێمە هۆگری یەكتری دەبن، بێ یەك هەڵناكەن، یارمەتیی یەكتر دەدەن، دەستگیرۆیی یەكتر دەكەن و خواردن بۆ یەكتری پەیدا دەكەن.
هەر خەسڵەت و رەفتارێك لە ئێمەی مرۆڤدا هەیە، لە رووەكەكانیشدا تێبینی دەكرێت. خەسڵەتی شەڕانگێزی لەماندا زەقترە وەك لە مرۆڤدا، هەندێك درەخت هەیە هیتلەریی لێدەخوڕن، ئەگەر كارەساتە سروشتییەكان سنووریان بۆ دانەنێن، خۆیان دەكەنە پاشای مەملەكەت، ئەوان دەیانەوێت لەمسەری جیهان بۆ ئەوسەری، هەر خۆیان حوكم بكەن، هەر دارو دەوەن و گوڵ و گیایەك لە نزیكیانەوە بڕوێت، لە ئاسمانەوە كیمیایی بۆ دەبارێنن، ئەگەر دەرەقەتی نەیەن لە زەوییەوە ژەهری بۆ دەردەدەن تا لەناوی ببەن و تەنها خۆیان بمێننەوە.

هەر پێنج هەستەکە لەڕووەکیشدا هەیە
بەكورتی هەر پێنچ هەستەكە لە رووەكەكانیشدا هەیە، ئەوەی ئەو هەستانە دروست دەكات لە گیانەوەراندا كۆ ئەندامی دەمارە، یان هۆرمۆنەكانن كە پێكهاتوون لە دەمارە خانەكان، كوێرە رژێنەكان و مێشك، رەنگە وەكو پێكهاتە هێشتا ساغ نەبووبێتەوە كە لە رووەكەكانیشدا ئەم كۆئەندامە هەبێت، بەڵام وەك فرمان و گواستنەوەی سیگناڵەكان و ئاگاداركردنەوەی یەكتر لە مەترسییەكان و هەواڵە خۆش و ناخۆشەكان سەلمێنراوە رێك وەك ئەو كارەی كۆئەندامی دەمار دەیكات لە گیانەوەران و مرۆڤدا لە رووەكەكانیشدا هەیە.
ئەمە هەمووی شەڕە لە پێناوی مانەوەدا، بۆ مانەوە و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، خەسڵەتی نوێ لەخۆیاندا پەرەپێدەدەن، لەسەر حسابی ئەوانی تر.
 ئەم خەسڵەتانە لە زانستی پەرەسەندن و رژێمی ژینگەییدا، گرنگیی تایبەتی خۆیان هەیە بۆ راگرتنی باڵانسی ژینگەیی و بەردەوامبوونی ژیان، بۆئەوەی ژیان بەردەوام بێت، پێویستە شەڕ و ئاشتی هەبن، رق و خۆشەویستی و دۆستایەتی و دوژمنایەتی پێویستن بۆ پاراستنی رژێمە ژینگەییەكانی گۆی زەوی. ئەمەش تەنیا تایبەت نییە بە جۆرێكی زیندەوەر، لەزیندەوەرە وردیلەكانەوە بگرە تا زیندەوەرە باڵاكان، ئەم خەسڵەتانەیان هەیە، چ لەناو جۆری خۆیاندا، یان لەنێوان جۆرێك و جۆرە جیاوازەكانی تردا.

گیانەوەران بۆ شەڕ دەكەن؟
بەگشتی گیانەوەران لە سێ كاتدا دەجەنگن، هەركاتێك هەست بە برسێتی بكەن بۆ پەیداكردنی سەرچاوەی خۆراكی راو دەكەن، بۆ پەیداكردنی خۆراك و سەرچاوەكانی ژیان، یان هەركاتێك هەست بەوە بكەن داگیر دەكرێن لەو جوگرافیایەی كە بۆ خۆیان كێشاوە، ئەم جەنگە دیاردەیەكی زۆر باوە بە تایبەتی لەو زیندەوەرانەی كە كۆمەڵایەتی دەژین، هەر زیندەوەرێكی نامۆ، ئەگەر لە جۆری خۆشیان بێت، بەڵام لە كۆمەڵگەیەكی جیاوازەوە سنووری كۆمەڵگەیەكی دیکە ببەزێنێت، كەوڵی دەكەن.

شەڕ لەسەر سێکس
 ئامانجی سێیەم مەسەلەی سێكسە، رووداوی سەیر و سەمەرە روودەدات بۆ رێكخستن و روودانی جووتبوون. ناز و  مەكری مێیەی گیانداران بە ئاسانی هەڵناگیرێت، ئەوان باشترین و ئازاترینیان دەوێت لەگەڵیاندابێت، لەناو هەندێكیاندا شەڕی گەورە روودەدات لە نێوان نێرەكانیاندا بۆ گەشتن بە مێیەكان، ئەم بابەتە قسەی زۆر هەڵدەگرێت.
راستە لەم شەڕانەدا سوود و قازانجی گەورەی ژینگەیی و ئیكۆلۆجی هەیە، وەك بەردەوامبوونی زنجیرەی خۆراك ، پاراستنی هاوسەنگی و بەردەوامبوونی رژێمە ژینگەییە جۆربەجۆرەكان، بەڵام لە سەروو هەموویانەوە بۆ پاراستنی جۆرە لە رێگەی دەستەبژێری سروشتییەوە.

مرۆڤ بۆ شەڕ دەكەن ؟
هیچ جیاوازیی نییە، هەمان جینە هەمان ئامانجە، بەڵام بە شێوازی جیاواز، عەقڵ تەنیا شێوازەكەی گۆڕیوە، نەیتوانیوە لە ژێر كاریگەریی جینەكاندا دەرمان بهێنێت و تاماویشین ناتوانین دەربازمان ببێت.
مایك مارتن یەكێك بوو لە سەربازە بەریتانییە كاریگەرەكانی جەنگی ئەمریكا و ئەفغانستان و ئێستاش وانەبێژە لە یەكێك لە زانكۆ بەناوبانگەكانی لەندەن، لێكۆڵەرێكی دیارە لە بواری جەنگ و هاندەرەكان و لێكەوتەكانی. 
ئەو لە روانگەی ئەزموونێكی زۆری مەیدانی و هەم ئەكادیمیش لە جەنگدا دەڵێت: «مرۆڤەكان شەڕ دەكەن بۆ بەدەستهێنانی پێگە و سەربەخۆیی» و دەشڵێت: «ئەوان ئەوە دەكەن، چونكە لەڕووی پەرەسەندنی مرۆڤەوە، ئەمانە دڵنیاترین رێگان بۆ مانەوە و وەچەخستنەوە، بۆیە ئەو جەنگانەی ئێستا روودەدەن لەنێوان وڵاتاندا، بەو ئامانجانەیە ئەگەر بە چاوێكی ئیكۆلۆژییەوە سەیری بكەین.

*زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی