رۆڵی كورد لە بوژاندنەوەی ئەدەب و رووناكبیری عەرەبیدا

جەواد حەیدەری 

كورد بە حوكمی ئەوەی نەتەوەیەكی رەسەنی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بووە، لەگەڵ ئەوەی نەیتوانیوە ببێت بەخاوەنی دەوڵەت و قەوارەیەكی سەربەخۆ لە مێژوودا، بەڵام رۆڵی كاریگەری هەبووە، لەسەرجەم بوارەكاندا، لەو وڵاتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە و لەو وڵاتانەشی كە كورد وەكو حوكمڕان یان خێزان و بنەماڵەی جیاجیا و بە هەر هۆكاری تر تێیدا نیشتەجێبوون، ئەگەر ئێمە تەنها باس لە رۆڵی كورد لە وڵاتانی عەرەبی و لەسەردەمی بوژاندنەوەی ئەدەبی و رووناكبیریدا بكەین، ئەوا ژمارەیەك نووسەر و ئەدیبی كورد وەكو ئەستێرەی درەوشاوە دەركەوتوون لەو وڵاتانە و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێـت ناویان وەكو رووناكبیر و چاكساز و بەتوانا ماوەتەوە لەو وڵاتانە.

سەردەمی بوژانەوەی ئەدەبی و رووناكبیری
رۆڵی كورد لە سەردەمی بوژاندنەوەی ئەدەبی و رووناكبیری عەرەبیدا ناونیشانی كتێبێكی نووسەر و رۆژنامەنووس گۆران فەتحی-یە،  كە لە دیزاینی ئومێد محەمەد و لە چاپخانەی پاندا لەماوەی رابردوودا چاپ كراوە، لە دوو توێی 106 لاپەڕەدا و باس لە رۆڵی ژمارەیەك روناكبیری بەرەگەز كورد دەكات، لەو جووڵە و هەستانەوە ئەدەبی و رووناكبیرییەی كە لە وڵاتانی عەرەبی روویانداوە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەوە، رۆڵێكی گەورەیان بینی لە پێشكەوتنی ئەدەبی و رووناكبیری عەرەبیدا.
نووسەر لە كتێبەكەیدا بەوردی باسی لە هەوڵ و رۆڵی ئەو كەسایەتیانە كردووە كە ژمارەیان 16 رووناكبیرە و لەو سەردەمەدا، لە شیعر و چیرۆك و نووسیندا، ناویان دەركەوتووە و توانییان، كاری گەورەو باش بكەن و ببنە هۆكار بۆ پێشكەوتنی شیعر و چیرۆك و نووسین لە وڵاتانی عەرەبی، هاوشێوەی ئەو رێنیسانسەی پێشتر ئەوروپای گرتبۆوە.
گۆران فەتحی سەبارەت بە بەشداری كورد لە سەردەمی بوژاندنەوەی عەرەبیدا لە پێشەكی كتێبەكەیدا دەڵێت:» كورد بە جۆرێك لە جۆرەكان لە كۆمەڵگەی كوردی چوار پارچەی كوردستانیدا بەشداری كردووە لە رێنیسانسدا، بەڵام بە هۆی نەبوونی دەسەڵات و حوكمڕانی كورد و نەبوونی دەوڵەت، ئەو رۆڵە بە هەمان شێوەی كارەكتەرانی رێنیسانسی نێو وڵاتانی تر جێی خۆی نەگرتەوە، لە كاتێكدا ئەو رووناكبیر و شاعیر و نووسەرانەی بە رەگەز كورد بوون لە وڵاتانی تری ناوچەكە لەنموونەی وڵاتانی عەرەبی، رۆڵی زۆر گەورەیان لە پێشخستنی بواری ئەدەبی و رووناكبیری ئەو وڵاتانەدا بینیوە و پێشەنگ بوون لە بوارەكانیاندا و ناویان بە بەرزی و پرشنگداری لە سەردەمی بوژانەوە و پێشكەوتنی وڵاتەكانیان تۆمار كراوە».
كتێبەكەش بە شێوەیەكی باش و بە پشتبەستن بە سەرچاوەی رەسەن» ژیاننامە و رۆڵی ژمارەیەك نووسەر و روناكبیر و شاعیر و چیرۆكنووسی بە رەگەز كوردی وڵاتانی عیراق و سوریا و میسر باس دەكات لە سەردەمی بووژاندنەوەی ئەدەبی و رووناكبیری عەرەبیدا، لەوانەی كوردبوونیان لەسەر زاری خۆیان و یان لە سەرچاوەكانی سەردەمی خۆیاندا باسكراوە، كەسانێك كە تا ئێستاش ناو و ناوبانگیان لەو وڵاتانە و هەروەها ناوچەكە و جیهانیش ماوەتەوە، وەكو كەسانی كاریگەر لە بوارەكانی خۆیانداو لە رێنیسانسی عەرەبیدا، هاوشێوەی جەمیل سدقی زەهاوی و مەعروف رەسافی و ئەحمەد شەوقی و بنەماڵەی تەیموری و عەباس مەحمود عەقاد و محەمەد كوردعەلی، كە پێویستە شانازییان پێوە بكەین، چونكە بەشێك لەوان شانازییان بەكوردبوونی خۆیانەوە كردووە».
نووسەر لە كتێبەكەیدا باس لەو رووناكبیرانە و نووسینیان بەعەرەبی دەكات كە ئەوەش هۆكار بووە بۆ ئەوەی رەگەزیان بشاردرێتەوەو دەڵێت: « ئێمە لەنێو بەشێكی كتێبە مێژوویی و ئەدەبییەكانی گەلانی ناوچەكەدا ناوی كوردمان بەرچاو كەوتووە كە هەڵكەوتوون و ناوبانگیان دەركردووە، بەڵام بە زمانی غەیرە كوردی و زمانی نەتەوەكانی ئەو ناوچە و وڵاتانە نووسیویانە، بۆیە زۆربەیان لە لایەن ئەو نەتەوە و وڵاتانەوە بە رۆڵەی ئەوان دەناسرێنرێن‌و كوردبوونیان دەشاردرێتەوە، هەرچەند ئەوان كوردبوونە بە خوێن ‌و رەگەز»، ئاماژە بەوەش دەكات و دەڵێـت كە «باسی ئەو نووسەر و ئەدیبانە دەكەین، كە بە عەرەب لە قەڵەم دراون، ئەوەش تەنها لەبەرئەوەی بە زمانی عەرەبیی نووسیویانە، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێكی وەكو، ئەو ژینگە عەرەبییەی تیایدا ژیاون و هەروەها زۆری مانەوەو نیشتەجێبوونیان لەو وڵاتانەی تیایدا دەركەوتوون، ئەمە چ جای فشاری سیاسی و رووناكبیری و كۆمەڵایەتی عەرەبی لەسەریان».

سەرەتای سەردەمی بوژاندنەوە لای عەرەب
سەبارەت بە سەردەمی بوژاندنەوە لەوڵاتانی عەرەبی، نووسەر دەڵێت: هەندێك نووسەر و رووناكبیر، سەرەتای سەردەمی بوژاندنەوەی عەرەبی دەگەڕێننەوە بۆ هاتنی ناپلیۆن و سوپای فەرەنسا بۆ میسر لە ساڵی 1798 دا و كارە زانستی و ئەدەبی و چاكسازییەكانی ئەو سەركردە فەرەنسییە لەوڵاتی میسر، هەندێكی تریش سەردەمی محەمەد عەلی پاشای گەورە بە سەرەتای سەردەمی بووژاندنەوەی عەرەبی هەژماردەكەن»، دووپاتیشی دەكاتەوەو دەڵێت: «لە وڵاتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتیش بە تایبەت ئەو ناوچانەی لەژێر دەستی دەوڵەتی عوسمانیدا بوون، دەرهاویشتەی ئەو بزووتنەوە یان بوژاندنەوەیە پەیدا بوو، كە بە زمانی عەرەبی (النهضة العربیة) دوویان لێناوە و لە بواری ئەدەبی و رووناكبیریدا چەندین كەس دەركەوتن كە ئەركی تازەكردنەوەو چاككردنەوەی زمان‌و مێژو‌و ئەدەبی عەرەبیان لەئەستۆ گرت، جەرجی زیدان دەربارەی (سەردەمی بووژانەوەی عەرەبی)یش دەڵێت:- ئەو بوژاندنەوەیە لە دەرچوونی سوپای فەرەنسییەوە دەستپێدەكات لە میسر لە ساڵی 1801 و تا ئێستا (واتە ئەو ساڵەی خۆی كتێبەكەی تێدا چاپ كردووە لە 1914)، بەڵام ئەم بووژاندنەوەیە قۆناخ و بارودۆخی جیاوازی سیاسی و كۆمەڵایەتی بە خۆوە بینیوە، كە تیایدا جیهانی عەرەبی بە گۆڕانێكی گەورەدا تێپەری كە هەرگیز شتی وای بەخۆوە نەبینیبوو، لەم سەردەمی بوژاندنەوەیەدا كاریگەری مەدەنییەتی ئەوروپا بەسەر وڵاتە عەرەبیەكانەوە دەركەوت، هەروەها زۆربەی هۆكانی مەدەنیەتی نوێ گواسترایەوە بۆ وڵاتانی عەرەبی». 

سەردەمی زەمەنی بوژاندنەوەی عەرەبی
نووسەر سەبارەت بەو ماوە زەمەنییەی كاری لەسەركردووە بۆ سەردەمی بوژاندنەوەی عەرەبی دەڵێت: «ساڵانی نێوان 1801-1951 م داناوە بە سەردەمی بوژاندنەوەی عەرەبی و بەپێی توانا و بابەتیانە هەوڵمداوە لەسەری بنووسم، بۆ ئەوەی رۆڵی كورد بزانرێت لەو بزووتنەوە گەورەیەو بۆ ئەوەی لێهاتووەكانمان بناسین كە خزمەتی گەورەی شارستانیەت و رووناكبیری و مرۆڤایەتیان كردووە لە ناوچەكەدا».
گۆران فەتحی لە كتێبی (رۆڵی كورد) بە پشت بەستن بە سەرچاوەی رەسەن و دەستنووس رچەڵەكی راستەقینەی ئەو ژمارە كەسایەتی و روناكبیرەی خستۆتەڕوو كە باسی لێكردوون، ئاماژەی بەوەش كردووە كە كەسایەتی تریش هەن كە رەنگە بەرەگەز كوردبن، بەڵام ئەم نەیتوانیوە سەرچاوەی باش لەسەریان پەیدا بكات بۆ ناوهێنانیان لەم كتێبەیدا كە هەریەك لە  «ئەحمەد شەوقی، قاسم ئەمین، محەمەد عەبدە، عەبدولرەحمان كەواكیبی، جەمیل سدقی زەهاوی، مەعروف رەسافی، محەمەد كوردعەلی،  بنەماڵەی تەیمور(ئەحمەد تەیمور و عائیشە تەیمور و مەحمودو محەمەد تەیمور)،  ئەحمەد ئەمین، وەلیەدین یەكەن، عەباس مەحمود عەقاد، خەیرەدین زەركەلی»ین.

خستنەڕووی رەچەڵەكی بنەماڵەی كەواكیبی و سەفەوی
خاڵێك كە جێگەی سەرەنجە و گەواهییە بۆ هەوڵەكانی نووسەر، خستنەڕووی رەچەڵەكی بنەماڵەی بەناوبانگی كەواكیبییە لە سوریا، كە بە پشتبەستن بەدەستنووسێكی كۆن كە ئیبن بەزاز نووسیویەتی، دەریدەخات كە ئەم بنەماڵەیە و بنەماڵەی حەیدەرییەكانی كوردستان و بنەماڵەی سەفەوییەكان لە ئێران، كە دەوڵەتیی سەفەوییان لەو وڵاتە دامەزراند، بە بنەچە دەچنەوە سەر كەسایەتییەكی ئاینی سوننەی كورد بە ناوی سەفیەدینی ئەردەبیلی كە ئەویش نەوەی پیرۆزشای كوردی سنجانییە، ئەمەش واتای ئەوە دەگەیەنێت كە بنەماڵەی كەواكیبی و سەفەوی و حەیدەری دەگەڕێنەوە سەر یەك باپیر كە ئەویش كەسایەتییەكی ئایینی كورد بووە.
نووسەر لە كۆتایی كتێبەكەیدا، ئەلبوومێكی وێنەی كەسایەتیی و هەروەها دەستنووس و بەرگی كتێبی بڵاوكردۆتەوە بۆ دەوڵەمەندكردنی بابەتەكانی نێو كتێبەكە، كە دوا بەرهەمی نووسەر گۆران فەتحی-یە، كە خاوەنی چەندین كتێبی تریشە بە كوردی و عەرەبی.