عومەر ئیسماعیل باوزێی*
نووسەر و شوێنەوارناس مەلا ئیسماعیل نورەدینی هاوڕێم لەپەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووك ئەم دەستنووسەی بەوەرگێڕانی كوردی بڵاوكردبۆوە، كە پێشتر لە كتێبخانەی كۆچكردوو (مەلامحەمەدئەمین هێرۆیی)دا پارێزرابوو، لە بەڵگەنامەكەدا هێرشێكی سوپای قاجاری و والی ئەردەڵان پشتڕاست كراوەتەوە بۆ سەر میرنشینی بابان، بۆیە بە پێویستم زانی پشتبەست بە چەند سەرچاوەیەك و لە كورتە لێكۆڵینەوەیەكدا پاڵنەر و هۆكارەكانی پشتی ئەو هێرش و پەلامارانە بخەمەڕوو.
دەستنووسەكە بە زمانی فارسی نووسراوە و مێژووەكەی بۆ ساڵی (1821) دەگەڕێتەوە و تێیدا هاتووە: (هاتنی شازادە عەبدوڵڵا لەگەڵ ئەمانوڵڵاخان و هەڵاتنی مەحمود پاشا كوڕی عەبدولڕەحمان پاشا بۆ ویلایەتی موسل و هەڵكوتانەسەر و تاڵانكردنی ویلایەتی شارەزور – شهربازاڕ – شارباژێڕ و سورداش و بازیان و قزلەر و زێوێ و هۆمەرگدرون و چۆخماخ و مێوڵاكە و سنگەر و كۆڵەڕد و تەواوی گوندەكانی كرد و بەدیلگرتن و هەڵكوتانەسەر شارۆچكەی سلێمانی).
هۆكاری هێرشی سوپای قاجاری بۆ سەر سلێمانی و میرنشینی بابان
لە ساڵی (1820)دا شازادەی قاجار (محەمەدعەلی میرزا 1805-1821)ی والی كرماشان، نوێنەرێكی خۆی بەناوی (باقرخان) دەنێرێت بۆ سلێمانی، بەمەبەستی رادەستكردنی یەكێك لە كوڕەكانی (مەحمود پاشا 1813-1841)ی میری بابان وەك بارمتە، هەروەها لەگەڵیشیدا ناردنی بڕی (30) هەزار تمەن لەبری باجی ساڵانەی میرنشینەكە، بەڵام مەحمودپاشا لەبەرامبەر ئەو داوایەی والی كرماشان، نێردەكە دەستبەسەر دەكات و بۆ ئازادكردنیشی، داوای هەماهەنگی و ناردنەوەی حەسەن بەگی برا بچووكی لە محەمەدعەلی میرزا كرد، كە ماوەی ساڵێكبوو (داودپاشا 1816-1831)ی والی بەغدای عوسمانی لەلای خۆی گلیدابۆوە. دوای گەڕانەوەی حەسەن بەگ و جێبەجێكردنی بەڵێنەكە، بەڵام مەحمودپاشا ئەو بڕەپارەیەی نەبوو، كە والی لەبری باج داوایلێكردبوو، هەرچەندە (ئەوڕەحمان بەگ)ی كوڕی، كە تەمەنی تەنها (7) ساڵ بوو، رۆژی چوارشەممە (4/10/1820) وەك بارمتە نارد بۆ كرماشان.
رادەكات بۆ كرماشان
دوای گەیشتنی كوڕەكەی مەحمودپاشا، بە بێ پارەی باجی میرنشینەكە، ئەمە هۆكارێكی سەرەكی بوو بۆ تێكچوون و ساردبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوانیان، بۆیە محەمەدعەلی میرزا نامەیەكی نهێنی بۆ عوسمان بەگ دەنێرێت و داوای لێدەكات لەكەمترین ماوەدا سەردانی بكات، بۆ ئەوەی لەشوێنی براكەی بیكات بەمیری بابان، بەڵام كاتێك عوسمان بەگ بەدەم پێشنیازەكەی والی كرماشانەوە ناچێت، بەهەمان ناوەڕۆك و داواكارییەوە نامەیەكی دیكە بۆ عەبدوڵڵابەگی مامی مەحمودپاشا دەنێرێت و رەزامەندی دەردەبڕێت. ئەگەرچی دوای ئاشكرابوونی پیلانەكە، عەبدوڵڵابەگ چەند مانگێك زیندانی دەكرێت، بەڵام دواتر رادەكات بۆ كرماشان.
محەمەدعەلی میرزا، بە بیانووی پێشێلكردنی فەرمانەكەی لەلایەن مەحمودپاشا، بڕیاریدا هێرش بكاتە سەر میرنشینی بابان و بۆ ئەو مەبەستەش داوای لە عەبدوڵڵابەگ كرد ئامادەكاری بكات، هەروەها بەڵێنیشی پێدا بیكات بە میری بابان. دوای ئەوەی والی، هەزار سواری تایبەت و تیپێك سەربازی گۆرانی پێدا، خۆیشی نزیكەی هەزار چەكداری بابانی لەگەڵدابوو، بەخێرایی بەرەو سلێمانی كەوتەڕێ، بەڵام لەئەنجامدا عەبدوڵڵابەگ و هێزەكەی تووشی شكستێكی گەورە بۆوە.
دوای بڵاوبوونەوەی ئەو هەواڵە
لە بەهاری ساڵی (1821)دا و لە تۆڵەی ئەو شكستە، محەمەد عەلی میرزا بە سوپایەكی (15) هەزار سەربازی و بە پشتیوانی (10) تۆپهاوێژی گەورە، بە فەرماندەیی خۆی لە كرماشان بەرەو سنوورەكانی میرنشینی بابان بەڕێكەوت.
دوای بڵاوبوونەوەی ئەو هەواڵە، مەحمودپاشا داوای هاوكاری سەربازی لەوالی بەغدا كرد، بۆیە بەفەرمانی داودپاشا سوپایەكی گەورەو تۆكمەی (10) هەزار سوارەو پیادەی سەربازی بە فەرماندەیی محەمەدئاغای كەهیە و بە پاڵپشتی (30) تۆپهاوێژ بۆ بەهاناوەچوونی مەحمودپاشا نێردرا. هاوكات، عەبدوڵڵابەگ بەهێزێكی (500) چەكداری خۆی و پاڵپشت بە سوپایەكی (5) هەزار سەربازی قاجاری گەیشتە شیوی (خواجایی) لە ناوچەی هەورامان، هەمانكات كەیخەسرەوبەگی سەرۆكی هۆزی جاف، كە زڕخاڵی مەحمودپاشا بوو، لەهێزی بابانیەكان جیابۆوە و بە (10) هەزار سوارەوە چووە پاڵ بەرەی عەبدوڵڵابەگ و ئێرانییەكان. ئەمەش كاریگەریەكی خراپی كردە سەر مەحمودپاشا، بەڵام كە هەواڵی گەیشتنی سوپای والی بە گوندی (تەپەڕەش) گەیشت، میری بابان هیوایەكی زۆری بۆ گەڕایەوە.
بۆ سەرخستنی پلانەكە
كاتێك تەواوی سوپاكە برایە گوندی باریكەی نزیك ناحیەی عەربەت، مەحمودپاشا و محەمەدئاغای كەهیە لەسەرئەوە پێكهاتن، بەهۆی ئەوەی شیوی خواجایی شوێنێكی گونجاو نییە بۆ هەڵكوتانەسەر دوژمن، باشتر وایە رێگە بدرێت بێنە ناوقووڵایی دەشتی شارەزور، ئەوانیش بۆ سەرخستنی پلانەكە لەگوندی (یاسین تەپە)ی شارەزوور سەنگەریان گرت و تۆپهاوێژەكانیان ئامادەكرد.
لەولاشەوە، هێزێكی (ئەمانوڵڵاخان 1799-1824ز)ی والی ئەردەڵان، كەوتنە تاڵانكردنی چەند خێڵێكی ئاژەڵداری هۆزی جاف و كوشتارێكی زۆریانكرد، كە دەستكەوتەكەیان بە (50) هەزار تومان دەخەمڵێنرا. دوای گەیشتنیشیان بە دەشتی شارەزوور و نزیكبوونەوە لەبەرەكانی پێشەوەی هێزەكانی والی بەغدا و مەحمودپاشا. هاوكات، زۆرێك لە سەربازەكانی سوپای داودپاشا بەهۆی خواردنی بەرسیلە و خواردنەوەی بەفراوی روبارەكانی نزیك لەسەربازگەكە، تووشی سكچون و رشانەوەبوون، بەشێوەیەك نەخۆشكەوتن، رۆژانە زیاتر لە (20) كەسیان لێ دەمرد! بۆیە سوپاكە لەسەر چەمی بێستانسور پاشەكشەی كرد بۆ نزیك گوندی قەرەگۆل. هەمانكات، هێزەكەی عەبدوڵڵابەگ و سوپا پشتیوانەكەی، ئەو نەخۆشی و سەرلێشێوانەیان بەدەرفەت دانا و پەلاماری بەرەكانی پێشەوەی شەڕگەكەیاندا.
بە خێرایی گەڕایەوە سلێمانی
دوای ئەوەی شەڕ لەبەیانی ئەو رۆژە هەتا ئێوارە درێژەی كێشا، مەحمودپاشا و كۆمەڵێك سواری ئازا و كارامە توانیان ماوەیەكی باش، جوامێرانە رووبەڕوویان ببنەوە و بەر بە پێشڕەوییەكەی عەبدوڵڵابەگ و قاجارییەكان بگرن، بەڵام لە ئەنجامدا هێزەكەی مەحمودپاشا و سوپا پشتیوانەكەی رووبەڕووی زەرەر و زیانێكی زۆربوونەوە و چەك و تۆپهاوێژەكانیان دەستیان بەسەردا گیرا.
دوای ئەو رووداوە، مەحمودپاشا بە خێرایی گەڕایەوە سلێمانی، بەڵام محەمەدعەلی میرزا بە سوپاكەیەوە دوایكەوت، ئەویش بەرەو كەركوك هەڵات. دوای ئەوەی بە فەرمانی شازادەی قاجاری عەبدوڵڵابەگ وەك میری بابان دەستنیشانكرا، كە هاوكاتبوو لەگەڵ یادی شینگێڕی (عاشورا)، بۆیە والی ئەو چەند رۆژەی لە سلێمانی بەسەربرد.
هەمانكات، نامەیەكیشی بۆ (ئەحمەدپاشای جەلیلی 1812-1821) والی موسڵ نارد، كە تێیدا دوای سەركۆنەیەكی زۆری داودپاشا، كوڕانی ئەوڕەحمان پاشاش بەوە تاوانباردەكات، ئاژاوە لە نێوان دەوڵەتی قاجاری و عوسمانیدا دەگێڕن، بۆیە داڵدەی مەحمودپاشا نەدات.
دوای ئەوەی مەحمودپاشا لە كەركوك نیشتەجێببوو، هێزەكەی رێكخستەوە و ئامادەباشیەكی تەواوی سەربازی كرد و دوای چەند مانگێك، بەیارمەتییەكی باشتر و تۆكمەتری سوپای داودپاشا، بە مەبەستی وەرگرتنەوەی دەسەڵات و لادان و دوورخستنەوەی عەبدوڵڵاپاشای مامی، هێرشیكردە سەر سلێمانی و شەڕ و رووبەڕووبوونەوەیەكی سەخت روویدا. سەربازەكانی توانیان هێزەكەی عەبدوڵڵاپاشا بشكێنن، بەرەو سنوورەكانی ئێران ناچار بە پاشەكشەیان كرد. ئینجا مەحمودپاشا رۆژی هەینی (3/5/1822) دەسەڵاتی میرنشینەكەی گرتەوە دەست.
سه‌رچاوه‌كان:
1. كلاودیوس جه‌یمس ریچ: گه‌شتنامه‌ی ریچ بۆ كوردستان 1820، و: محه‌مه‌د حه‌مه باقی، ب1، چ1، چاپخانه‌ی شڤان، به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خانه‌ی وه‌رگێڕان، (سلێمانی، 2012)، ل126-127، 305: محه‌مه‌د حه‌مه باقی: میرنشینی ئه‌رده‌ڵان-بابان-سۆران له‌به‌ڵگه‌نامه‌ی قاجاریدا، چ1، چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس، (هه‌ولێر، 2002)، ل84.
2. حسێن نازم به‌گ: مێژووی میرایه‌تی بابان، و: حسێن حه‌سه‌ن كه‌ریم و سدیق ساڵح، چاپخانه‌ی شڤان، بنكه‌ی ژین، (سلێمانی، 2013)، ل340: كلاودیوس جه‌یمس ریچ: س.پ، ب1، ل163-164.
3. حسێن نازم به‌گ: س.پ، ل341: عه‌بدولقادر رۆسته‌م بابانی: ره‌وشی كوردان مێژووی كوردستان ئه‌رده‌ڵان بابان، و: كه‌ریم حیسامی، چ1، (تاران، 1393ه)، ل176-177.
4. حوسێن حوزنی: سه‌رجه‌می به‌رهه‌می، ب1، چ2، چاپخانه‌ی ئاراس، ده‌زگای چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی ئاراس، (هه‌ولێر، 2011)، ل511: نه‌جاتی عه‌بدوڵڵا: كوردستان و كێشه‌ی سنووری ئێرانی-عوسمانی 1639-1847، چ2، چاپخانه‌ی موكریانی، خانه‌ی موكریانی بۆ چاپ و بڵاوكردنه‌وه، (هه‌ولێر، 2015)، ل100-101.
5. جه‌مال بابان: بابان له‌مێژووداو گه‌وره پیاوانی بابان، چ1، چاپخانه‌ی ئه‌ندێشه، ناوه‌ندی بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌ندێشه، (سلێمانی، 2018)، ل164-165: حسێن نازم به‌گ: س.پ، ل343: حوسێن حوزنی: س.پ، ب1، ل511: سلیمان فائق بك: تاریخ بغداد، نقله: موسی كاڤم نورس، گبعه اول، الفرات للنشر والتوزیع، (بیروت، 2010)، ص77-80: عه‌بدولقادر رۆسته‌م بابانی: س.پ، ل177: محه‌مه‌دئه‌مین زه‌كی به‌گ: تاریخی سلێمانی وه وڵاتی، ئاماده‌كردنی: ره‌فیق ساڵح، ب3، چ2، چاپخانه‌ی شڤان، له‌بڵاوكراوه‌كانی بنكه‌ی ژین، (سلێمانی، 2006)، ل104: موسی كاڤم نورس: فه‌رمانڕه‌وایی مه‌ملوكه‌كان له‌عێراقدا 1750-1831ز، و: عوسمان عه‌زیز عه‌للاف، چاپخانه‌ی تاران، ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی مێژوویی جه‌میل رۆژبه‌یانی، (سلێمانی، 2017)، ل160، 217: نه‌جاتی عه‌بدوڵڵا: س.پ، ل102.
6. حسێن نازم به‌گ: س.پ، ل344: محه‌مه‌دئه‌مین زه‌كی به‌گ: س.پ، ب3، ل104: نه‌جاتی عه‌بدوڵڵا: س.پ، ل102-103.
7. حسێن نازم به‌گ: س.پ، ل344: عه‌بدولقادر رۆسته‌م بابانی: س.پ، ل177: محه‌مه‌دئه‌مین زه‌كی به‌گ: س.پ، ب3، ل104: نه‌جاتی عه‌بدوڵڵا: س.پ، ل102-103: نه‌وشیروان مسته‌فا ئه‌مین: به‌ده‌م رێگاوه گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایه‌تی بابان له نێوان به‌رداشی رۆم و عه‌جه‌مدا، ب1، كتێبی سێیه‌م، الدار العربیه للعلوم، (بیروت، 2013)، ل164.
8. بۆ خوێندنه‌وه‌ی ناوه‌ڕۆكی نامه‌كه، بڕوانه: (محه‌مه‌د حه‌مه باقی: س.پ، ل85-90).
9. حسێن نازم به‌گ: س.پ، ل347: حوسێن حوزنی: س.پ، ب1، ل512: محه‌مه‌دئه‌مین زه‌كی به‌گ: س.پ، ب3، ل107.
* به‌كالۆریۆس له‌مێژوودا.
