دژایەتیی باشووری کوردستان لە بەڵگەنامەکانی بەریتانیادا

سەربەست کەرکوکی

بەریتانیا وەکو هێزێکی کۆڵۆنیالیست، لە سەدەکانی پێشوودا بەشێکی زۆری وڵاتانی جیهانی داگیرکردبوو. یەکێکیش لەو ناوچانە  کوردستان و عیراق بوو کە پێشتر بە ناوچەی «میسۆپۆتامیا» ناو دەبرا. 
بە هاتنی ئەم هێزە نوێیە و کۆتاییهێنان بە حوکمی چەندین ساڵەی داگیرکاریی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، گەلانی ناوچەکە بەتایبەتی کورد، دڵیان بەوە خۆشبوو کە هاتنی بەریتانیا، سەرەتایەکی نوێ دەبێت بۆیان و کۆتایی بە ستەمکاری  عوسمانییەکان دەهێنێت، کە جگە لە نەهامەتی و ستەم و برسێتی و کوشت و بڕ، هیچی تری پێ نەبوو. 
کورد لە مێژوودا خەباتێکی بەردەوامی بۆ ئازادیی و سەربەخۆیی کردووە، بەڵام هەمیشە بەوپەڕی دڕندەییەوە لەلایەن سوپای عوسمانییەوە، خەونەکانی بۆ ئازادی لەناوبراوە. بەهاتنی بەریتانیا بەتایبەتی بۆ باشووری کوردستان (ویلایەتی موسڵ)، خەونی دەوڵەتی کوردی دووبارە لە دوای روخانی میرنشینە کوردییەکان زیندوبۆتەوە، بەتایبەتی لەسەر دەستی شێخ مەحمودی حەفید، بەڵام بەریتانیاش  نەک هاوکاریی گەلی کوردستانی نەکرد بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی، بەڵکو دژیشی وەستاوەتەوە، بەتایبەتی لەدوای دروستکردنی دەوڵەتی عیراق.
هەڵدانەوەی ئەرشیفی بەریتانیا، هاوکاریی زۆرمان دەکات بۆئەوەی بەشێک لە مێژووی گەلەکەمان لە سەدەی بیستەمدا بزانین. خۆشبەختانە لەم چەند ساڵەی دواییشدا چەند مێژوونووسێکی کورد خەریکی ئەم کارەن. 
دۆسێی ئەمجارە لەلایەن نووسەر و لێکۆڵەر سەربەست کەرکوکییەوە ئامادەکراوە و تێیدا ناوەڕۆکی هەندێک لەو دیکۆمێنتانە ئاشکرادەکات کە سیاسەتی بەریتانیا بەرامبەر بە کورد دەردەخات، ئەمەش بەشێکە لە کتێبەکەی (باشووری کوردستان لە راپۆرتە کـــــارگێڕییەکـانی بەریتانیدا 1919 - 1920) کە بڕیارە بەم زووانە چاپ و بڵاوبکرێتەوە.

ئەردەڵان عەبدوڵڵا

یەکێک لە هۆکارەکانی شڵێوی رەگ داچەقانی هەستی نەتەوەیی، لە بیروبۆچوونی تاکەکانی نەتەوەی کورددا، لەبەر دەست نەبوون و گرنگی نەدانە بە زۆرێك لەو راستییانەی کە سەروەرییەکانی مێژووی ئێمەی نەتەوەی کورد پێكدەهێنن. پێچەوانەی ئەو بۆچوونەش دۆزینەوەی زۆرێك لەو لاپەڕە پرشنگدارانەیە، کە سووربوون و شانازیکردن لە دڵ و دەروونی خەڵکەکەماندا دروست دەکەن. 
کاتێک دەڵێم دۆزینەوەی لاپەڕەی پرشنگدار، مەبەستم دۆزینەوەی راستییەکانە؛ هەموو راستییەکان، نەك دروستکردنی مێژوویەکی ئارەزوومەندانە، کە هەندێک لە نەتەوەپەرستەکانی جیهان و بەتایبەتیش ئەوانەی داگیرکەری کوردستانن، لە قۆناغەکانی بوغرابوونیاندا بە ناوی (نووسینەوەی مێژوو)ەوە تۆماریان کردووە.
نووسینەوە مێژوو، دەبێت وەکو خۆی بنکۆڵ بکرێت، واتا وەکو زانستی مێژوو، دوور لە چوارچێوەی سیاسی و بۆچوونی حزبی و لایەنگریی رەگەزپەرستانە، بە مەحەکی راستبێژی، بە پێوانەی ژیریی، بە لۆژیکی عەقڵ رێکبخرێت و هەوڵی لێکۆڵینەوەی بدرێت و شیکاریی بۆ بکرێت و ئینجا بگاتە پڕۆسەی بوێریی نووسینەوەی. 
لە هەموو ئەو کردانەدا، مێژووی باو و باپیران و خەڵکانی کۆنمان، دەبێت بەپێی هاوکێشەی (ئەوان و زەمانی خۆیان)، نەک بەپێی (ئەوان و زەمانی ئێمە) بنووسرێنەوە. لەم پڕۆسەیەشدا، دۆزینەوە و هەڵهێنجانی راستییەکان دەبێت ببنە تەنیا بناغەی کاری بەسوود و سەرکەوتوو. 
هەڵبەتە دۆزینەوەی وردەکاری رووداوەکان و هەڵهێنجانی راستییەکانیش، مەیسەرنابن و ناکرێن، بەبێ لێکۆڵینەوەی قووڵ و بنکۆڵکردنی سەرچاوە مێژووییە جۆراوجۆرەکانی هەموو ئەو نەتەوانەی رۆژێك لە رۆژان پەیوەندییان لەگەڵماندا هەبووە؛ ئیتر ئەو پەیوەندییە ئەگەر دۆستایەتی و هاموشۆی بازرگانی، یان جەنگ و داگیرکردن بووبێت. 
شایانی باسە بەشێکی زۆری ئەو سەرچاوانەی مێژووی ئێمەیان تێدا شاردراونەتەوە، دیکۆمێنتەکانی داگیرکەرانی کوردستانە؛ ئەو دیکۆمێنتانەی کە بە دەستی دوژمنان و بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندیی داگیرکارانمان نووسراونەتەوە. واتا ئەو دیکۆمێنتانەن کە ئێمە دەبێت بە چاوی گومانەوە سەرنجیان بدەین و تێیان بڕوانین و بیانخەینەوە سەر سکەی خزمەتکردن و دەوڵەمەندکردنی رێڕەوی مێژووی نەتەوەکەمان. 
دیکۆمێنتەکانیش هەڵبەتە هەموو ئەم شێوازانە دەگرنەخۆ؛ نامەکان، یادداشتەکان، راپۆڕتە کارگێڕیی و لەشکریی و هەواڵگرییەکان، خاڵبەندییەکانی رێکەوتن و گرێبەستەکان، بڕیارە دادوەریی و ئیدراییەکان، نووسراوەکانی دیوانەکانی (حەسبە) و ( ئینشا) و (موکاتەبات)ی قۆناغە جیاجیاکانی دەوڵەتە ئیسلامییەکان، کە (ئیبن خەلدون)ی فەیلەسوف و بیرمەندی ئیسلامی لە (المقدمة) کەیدا، رستەی (هەڵدانەوەی لاپەڕەی نووسینەکانی دیوانەکان)ی بۆ بەکارهێناون. 
جگە لەوانە لەم دوو سەدەیەی دواییشدا، ئەرشیفی دەوڵەتانی وەك دەوڵەتی عوسمانی، دەوڵەتی سەفەویی ئێران، دەوڵەتی قەیسەریی روسیا، هی بەریتانیا و فەرەنسا، لە دوو تۆێی چەندین تۆن دیکۆمێنتدا، گرنگترین و پڕبەهاترین زانیاریی مێژووییان سەبارەت بە کورد و رووداوەکانی خاکی کوردستان لەخۆگرتووە. 
  
دیکۆمێنتەکانی ئەرشیفی بەریتانیا
ئەم کتێبە، سەبارەت بە کۆمەڵێ  لەو دیکۆمێنتە هەرە گرنگانەی حکومەتی پاشایەتی بەریتانیایە، هی ئان و ساتێکی زۆر هەستیاری بڕیاردانە لەسەر دوا رۆژی سیاسی ناوچەی میسۆپۆتامیا و کوردستان بە گشتی و باشووری کوردستان بە تایبەتی. 
ئەم راپۆڕتانە کە هەندێکیان نوسخەی کۆپیکراوییان لە ئەرشیفی کتێبخانەی کوردستانی (مەڵبەندی رۆشنبیریی کورد- لەندەن Kurdish Cultural Centre) دا هەڵگیراوە، ئەسڵەکانیان بە زۆریی لە ژێر ریفرەنسی FO. 371/  لە ئەرشیفی وەزارەتی دەرەوە و لە (پەبلیك ئۆفیسی) بەریتانی پارێزراون.
ئەو راپۆرتانەی لەم کتێبەدا ئامادەکراون، بە زۆری راپۆڕتی کارگێڕیی و هی بابەت و رووداوەکانی ساڵانی 1919 و هەندێک جاریش هی ساڵی 1920 -ن. لەلایەن کاربەدەستان و ئەفسەرانی سیاسی ئەو ساتانەی دەڤەرەکانی کوردستان؛ کەرکوک (کەرکوک، کفری، خورماتوو، ئاڵتونکۆپری)، ئەربیل - هەولێر، سلێمانیە (سلێمانی و هەڵەبجە)، کۆیسنجەق، رواندز، خانەقین (خانەقین و مەندەلی و قزڵڕەبات) و موسڵ (شەنگال، زاخۆ، دهۆك و عەقرە و عەمادییە) و هەندێ ناوچەی میسۆپۆتامیا (بەغداد، نەجەف و کەربەلا)، وەك راپۆڕتی کارگێڕی و هەوڵی لەشکری بۆ وەزارەتی دەرەوە و هەندێ وەزارەتی تری بەرپرسی بەریتانی نووسراون، بە زۆریش پێکهاتوون لەم بەش و بابەتانەی خوارەوە:
سنووری هەر دەڤەرێك (ناوچەیەك)، رێگاوبان و جۆری پەیوەندی و گواستنەوە لە هەر دەڤەرێکدا، ژمارە و پێکهاتەی خەڵکەکانی هەر دەڤەرێك، فەرمانبەران، هۆزە (عەشیرەتە) ناودارەکان، (یاسا و رێسا)، دادوەری و دادگاکان، لێڤی و پۆلیس، کشتوکاڵ، ئاودێریی، کەشوهەوا، داهاتەکانی حکومەت (وەك داهاتی زەوی، کۆدە، باجی کانزاکان، گومرک)، تاپۆ ، وەقف و ئەوقاف، پەروەردە و خوێندن، نەخۆشخانە و تیمارخانەکان، پاکوخاوێنی و تەندروستی بازاڕ و کۆڵانەکان، شارداری (شارەوانی)یەکان، رووداوەکان و بابەتی هەمەجۆرە.

شێخ مەحمودی حەفید

  گرنگیی ئەم دیکۆمێنتانە

  گرنگیی ئەم دیکۆمێنتانە، جگە لە فراوانی و راشکاویی بابەتەکانیان، خۆیان لە گەلێک خاڵی تریشدا دەبیننەوە، کە ئەمانە هەندێکیانن:
1– بۆ کاروباری سنووری کارگێڕی دەڤەرەکان. لەم راپۆڕتانەدا ئاماژە بەو بڕیارانەی بەریتانیا کراوە، کە تێیاندا ئەو بەشە کارگێڕییانەی وەختی عوسمانی تێدا هەڵوەشێنراوەتەوە. سەرەتاکانی ئەو کارگێڕیی و ئیدارییە نوێیانە دەستنیشانکراوە، کە پاشان بە ناوی لیوا (واتە ئوستان/ موحافەزە) یا بە قەزا ناونراون؛ وەك لیوای کەرکوک، لیوای ئەربیل، قەزای خانەقین، قەزای رواندز.  خرانە سەر نەخشەی تازەی ئەو دەوڵەتەی ناوی دەوڵەتی پاشایاتی عیراقی لێنرا. 
هەڵبەتە زۆربەی ئەو گۆڕانکارییە ئیدارییانە تا دەسەڵاتی دووەمی بەعسییەکان لە بەغدا، هەر وەکو خۆیان مابوونەوە. 
2– راپۆڕتەکان بە باشی باسی هەنگاوەکان و سەرەتاکانی دروستکردنی رێگاوبان و ئامڕازە نوێباوەکانی پەیوەندیی ئەو ساڵانە دەکەن. وەک هێڵی شەمەندەفەر، پۆست و تەلەگرام. ئەم زانیاریانەش دەشێ بکرێن بە بنەما و سەرەتا مێژووییەکانی دیراسەکردنی بابەتی رێگاوبان و ئامڕازەکانی پەیوەندی، چ  لەناو دەڤەرێک و چ لە پەیوەندیی نێوان دەڤەر و لیواکان و هەروەها پەیوەندیی ناوچەی باشووری کوردستان بە دنیای دەرەوەی سنوورە دەستکردەکەی. 
3– هەر بە هەمان شێوە، دەکرێت ئەم راپۆڕتانە بکرێن بە سەرەتای مێژووی نوێی هەموو ئەو بابەت و باسانەی هاوپەیوەندن بە مێژووی دەڤەرەکانەوە، بۆنموونە باس و خواستی ئەم بابەتانەی خوارەوە لە پارێزگاکانی ئەمڕۆی باشووری کوردستان:
-سەرەتاکانی دامەزراندنی سیستمی نوێی دادوەریی و دادگاکان.
-سەرەتاکانی دامەزراندنی دەزگاکانی هێزی پۆلیس و لێڤی و جاش پۆلیس و جاش.
-زانینی وردەکاریی شێوازەکانی باج و جۆرەکانی وەرگرتنی باج و گومرک و تاپۆ.
-سەرەتاکانی دامەزراندنی سیستمی نوێی پەروەردە و خوێندن و قوتابخانەکان لەو دەڤەرانەدا. 
-زانیاری سەبارەت بە سەرەتاکانی سیستمی نوێی پزیشکی، نەخۆشخانە و تیمارخانەکان لە دەڤەرەکاندا. 
-زانیاری سەبارەت بە چۆنێتی گۆڕینی ئەرك و دەسەڵاتەکانی شارەوانییەکان، لە شارەوانیی حکومەتێکی ئۆتۆکراتی عوسمانییەوە، بەرەو دەوڵەتێکی عەلمانیی ژێر چاودێریی دەوڵەتێکی خۆرئاوایی. 
-ئاماژەکردن بە هەندێک لە هەوڵە سەرەتاییەکانی کاری رۆژنامەوانی لە دەڤەرەکاندا.
4–زانیاری سەبارەت بە ژمارە، مەزەندە و خەمڵاندن و سەرژمێرییەکانی دەڤەرەکان و ئەو نەتەوە و مەزهەبانەی نیشتەجێیان بوون. 
5– هەروەها دیکۆمێنتەکان، چەندین بەڵگەی حاشاهەڵنەگر دەخەنە بەر دەستی لێکۆڵەرانی مێژووی هاوچەرخی کوردستان، بەتایبەتی هی باشووری کوردستان، کە چۆن دەسەڵاتی ئیمپریالیی بەریتانیا، هەر لە سەرەتاوە، وەکو دەسەڵات و وەك بۆچوونی ئیستیعماریش، هەوڵی ئەوەی داوە، قۆناغ بە قۆناغ بە بیانووی بێکەڵك، داوا نەتەوەییەکانی سەردارانی کورد پشتگوێ بخات. تا بیگەیەنێتە ئاکامی ئەو چاوەڕوانییە سیاسی و ئابووری و عەسکەرییەی بە تەمای بوو، لە کێشەی موسڵدا بەدەستی بهێنێت، بۆیە یەکسەر، بەبێ وەرگرتنی پرسوڕای گەلی باشووری کوردستان، بە زۆر و زۆردارەکی ویلایەتی موسڵی زۆرینە کوردنیشینی لکاند بە بەغداوە و پیلانەکانی خۆی لە دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقی عەرەبیدا کردە ئەمری واقیع. 
لەمەشەوە ئەو راستییە تاڵە و ئەو وانە دژوارەی بە گەلی کورد بە گشتیی و بە سیاسەتوانانی کورد و هەروەها بە لێکۆڵەرەوە و بە مێژوونووسانی کورد پیشان دەدات، کە لەمەوپاش بە روونی هێڵی جیاوازی ببینن، لە نێوان قسە و بۆچوونەکانی هەندێک ئەفسەر و  بەرپرس و سیاسەتمەداری ئەوسا و ئێستای بەریتانییەکان و وڵاتانی تری زلهێز، بەرامبەر بە سیاسەت و بۆچوونی رەسمی کە لە راپۆڕتە نهێنیەکانیاندا حەشاردەدرێن و لە پاش چەندین دەیە پەردەیان لەسەر لادەدرێت و ئاشکرا دەکرێن بۆئەوەی سادە لەوح و سادە هەڵوێست نەبن، سەبارەت بە بۆچوونە میدیاییەکان.
 دەبێت ئەوە بزانین، کە هەڵویستی راستیی بەریتانیای جاران و ئەمڕۆش تەنیا و تەنیا لەناو راپۆڕت و دیکۆمێنتە رەسمییەکاندان و هەر ئەوانەش دەقی پلان و ویست و پیلانی دەوڵەتی بەریتانیان. هەر هەموو ئەو وتەو بۆچوونانەی لە دووتۆیی کتێبەکانی نووسەرەکانیاندا، بەتایبەتی ئەو نووسەرانەی لەو کاتانەدا، واتا لە ساڵانی 1918 تا کۆتایی 1930 لە میسۆپۆتامیا و لە کوردستان و عیراقدا بەرپرس بوون و ئەرکی ئیمپریالیانەیان هەبووە. وەك لۆنگریك، میجەرسۆن، نۆئیل، های و هامڵتن و...هتد، هەر هەموو بۆچوونی بێ برەوی شەخسی خۆیان بوون و لە رەوی کیسەڵ بێ هەنگاوتر بوون.  
بۆئەوەی خوێنەری ئەم کتێبەی بەنیازین لە داهاتوویەکی نزیکدا بڵاوی بکەینەوە، چاك لەم چەند بۆچوونەمان و لە دیکۆمێنتەکان تێبگات، بە سوود دەبێت ئەگەر لە پێشدا هزری خۆی بخاتە ناو واقیع و چوارچێوەی مێژووی رووداوە سەرەکییەکانی ساڵانی 1918 تا 1920، ئەوکات بەراوردێکی ژیرانە لە نێوان ویست و داخوازی و هەڵەکانی سەرانی کورد و بۆچوون و پیلانەکانی بەریتانیادا بکات. تا ئاگاداری  ئەوە بێت کە سیاسەتوانان و بەرپرسە ئینگلیزەکانی ئەو کاتانە چ جۆرە گۆبەندێکی نەبڕاوەیان بۆ گەلی کورد ناوەتەوە و چ بناغەیەکی پڕ نەفرەتی کارەسات و نەهامەتی تەواونەبووی سەدەی بیست و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، بۆ  هەموو تاکەکانی نەتەوەی کورد و نەتەوەکانی تری ناوچەکە دابەستووە!

شا فەیسەڵی یەکەم

سیاسەتی (بەریتانیای عوزما)  بەرامبەر کورد

لە باری سیاسی و خوێندنەوەی مێژووییشەوە، بەریتانییەکان هەر لە سەرەتاوە بەم راستییانەی خوارەوەیان دەزانی، بەڵام هێشتا هەر سووربوون لەسەر گوێنەدان بە کورد و پشتگوێخستنی هەموو ئەو راستیانە و ئەو هەنگاوە سەرەتاییانەی خۆشیان:
لەگەڵ ئەوەی چەند کاربەدەستێکی ژیر و دووربینی ئەو ساتانەیان؛ وەك رائید (میجەر) نۆئێل، بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی دوور خایەنی سیاسەتی گشتیی بەریتانیا، وایان بە باش دەزانی کە لەو ناوچانەدا؛
-تورک لە سەرتاسەری کوردستاندا دەبێت دەربکرێت، کوردستان سەربەخۆ بکرێت و سنوورەکانی دەوڵەتی کوردی تا بکرێت ئەو سنوورانە بن کە دەبنە هێڵی جیاکردنەوەی خاکی نێوان تورک و عەرەب. (بڕوانە : جلال الطالباني؛ کردستان و الحرکة القومیة الکردیة. لاپەڕە 207) 
-لەگەڵ ئەوەی، بەپێی راسپاردەی (ویڵسن) جێگری حاکمی مەدەنی بەریتانی، لە رۆژی 1/11/1918دا بە مێجەر نۆئێل راسپێردرا کە بە رەسمی لەبەر دەرکی سەرای شاری سلێمانیدا، بۆ شێخ مەحمودی حەفید ئیعلانی حاکمییەتی شێخ وەک حوکمدار رابگەیەنێت.
-لەگەڵ ئەوەی بەپێی زانیارییەکانی بەڵگە رەسمییەکانی خۆیان؛ واتا لە نامە و یادداشت و راپۆڕتی ئیداریی و هەواڵگریی خۆیاندا، ئەوەیان دەزانی کە کورد وەک نەتەوەکانی تری ناوچەکە، هەستی نەتەوەییان بەهێزە و لەگەڵ هەموو  کێشە و ململانێ و ناتەبایی ناوخۆشیاندا، هەر هەموو بڕوای پتەویان بە کەسایەتی نەتەوەیی خۆیان هەبووە و هەیە. 
-لەگەڵ ئەوەی زۆر بە روونی دەیانزانی کە کارێکی مەحاڵە عەشایری عەرەبی میسۆپۆتامیا یەکگرتوو بن لەسەر کەسێک تا بکرێتە پاشای دەوڵەتی چاوەڕێکراوی دەستسازی ئیستعماری بەریتانی. 

فڕۆکەیەکی بەریتانی لە سەر ئاسمانی سلێمانی

-لەگەڵ ئەوەی لە راپێدان (موبایەعە) بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقی عەرەبی و لە پڕۆسەی (موبایەعە)ی  پاشایەکی عەرەب بۆ ئەو دەوڵەتە نوێیە، سلێمانی، کەرکوک، دەنگی نەرێنی بوون و ناوچەکانی تری وەک هەولێر و دهۆک و زاخۆش مەرجی نەتەوەییان هەبوو سەبارەت بە قبووڵکردنی ئەو دەوڵەتە و ئەو پاشا عەرەبە هاوردەیە. 
-لەگەڵ ئەوەی بە پێی راستییە ئەتنۆگرافییەکانی زۆربەی هەرە زۆری ناوچەکانی ویلایەتی موسڵ، کە لە راپۆڕتی لیژنەی (کێشەی موسڵ) و پرسی سنووری نێوان تورکیا و عیراقدا هاتوون:   
  Question of the Frontier between Turkey and Iraq
دەیانزانی رێژەی کورد، بە ئێزدییەکانەوە نزیک بە حەوت لەسەر هەشتی ژمارەی گشتیی دانیشتوانی ولایەتەکەن و  دەبوو بەپێی ئەو ژمارە و رێژەیەش بڕیاری کۆمەڵەی نەتەوەکان دەربچێت. 
بەڵام بەریتانییەکان لە لایەکەوە بەردەوامبوون لە سەرخستنی پیلانەکانی خۆیان و جێبەجێکردنی خەونی دێرینەیان لە کۆنترۆڵکردنی ناوچە نەوتییەکانی میسۆپۆتامیا، بە رێگەی دەوڵەتێکی عەرەبی ژێر کۆنترۆڵی ئیداری و لەشكری و ئابووری خۆیان.
نموونەش ئەو بۆچوونانەیە کە تی. ئی. لۆرانس عەرەب لە ژمارەی رۆژی 30/5/1920 ی رۆژنامەی (سەندەی تایمس) دەریبڕیبوو، کە پوختەکەی لەم دوو رستەیەدا کۆبووەتەوە: (دەتوانین بەشێک لە کوردستان داگیربکەین و لەوێوە چاڵە نەوتەکان هەڵبکەنین و...هتد). بۆیە کاتێک بە پێی (رێکەوتنی ئەنگلۆ- فەرەنسی) راپرسیان بەسەردا سەپێرا، (ئەرنۆڵد ویڵسن) جێگری حاکمی گشتیی بەم سێ پرسیارە لایەنگرییەوە، راپرسییەکەی سەپاند بەسەر ئەشراف و خەڵکانی ناوداری هەرسێ ویلایەتی (بەغدا، بەسرە و موسڵ):
-ئایا رەزامەندی هەبوو لەسەر دانانی دەوڵەتێکی یەکگرتووی عەرەبی بۆ عیراق، بە ویلایەتی موسڵیشەوە، لە ژێر باڵی بەریتانیدا؟
_ئەو دەوڵەتە دەبێت سەرۆکێکی عەرەبی حوکمی بکات؟
پاشان لەگەڵ ئەوەی هیچ (میر)ێکی عەرەب، لە سەرتاسەری هەرسێ ویلایەتەکەدا نەبوو کە هەمووان پێی قایل بن، کەچی ویڵسن سێیەم پرسیاری بەم شێوەیە ئاراستەکردووە:
-کێ بە باشتر دەزانرێت وەکو میری ئەو دەوڵەتە؟ واتە چ میرێکی عەرەب بە چاک دەزانیت بۆ ئەو پۆستە؟
هەڵبەتە بەرامبەر بە راستی نیازی بەریتانییەکان، دەشێ ئەم پرسیارانە بە خۆڵکردنە چاوی خەڵک بژمێردرێت، چونکە ئەوان لە سەرجەمی کۆبوونەوە داخراوەکانیاندا، هەر سووربوون لەسەر ئەو پیلانەی خۆیان و تۆزقاڵێک گوێیان بە ویست و بە بۆچوونی نەتەوەکانی ناوچەکە نەداوە، بە تایبەتی نەتەوەی کورد. ئەوەتا لە پاش بڕیارەکانی کۆبوونەوەی رۆژی 13ی مانگی نیسانی 1920 ی (وایت هاوس) کە بە سەرۆکایەتی لۆرد جۆرج کورزۆنی وەزیری دەرەوەی ئەو سەردەمەی بەریتانیا بەڕێوەچووە، مس بێل دەڵێت: (راستی بنەڕەتی بۆ وەڵامدانەوەی هەموو رەخنەکان، ئەوەیە کە ئێمە بەڵێنمان پێیاندا، بەڵام نەک هەر هیچ هەنگاوێکمان بۆ جێبەجێکردنی نەنا، بەڵکو بە پێچەوانەی ئەوەوە کارمان کرد). 
لە لایەکی تریشەوە، کەوتنە دژایەتی گەلی کورد و سەرکردە ناودارەکانی، چ لە ناوچەکانی گەرمیان و چ لە سلێمانی و چ لە دەڤەرەکانی نێوان دوو زێی گەورە و بچووکدا. بۆ نموونە لە پاش بەدیلگرتنی شێخ مەحمود، بە تۆمەتی ئەوەی گوایە (بەیداخی بەریتانیای گەورەی دڕاندووە و لە بری ئەوە بەیداخی کوردستانی هەڵکردووە) لە دادگای لەشکریدا بە کوشتن مەحکوومیان کرد. 

دواتر هەندێک بێ پەردەتر، نیازەکانی خۆیان بەرامبەر بە کورد و کوردستان ئاشکرا دەکرد. هەوڵە دبلۆماسی و هەنگاوە ئاشتیخوازییەکانی نوێنەرانی نەتەوەی کوردییان بۆ سەربەخۆیی کوردستان بە ویستی شەخسی و بەرژەوەندیی کەسی لە قەڵەم دەدا. ئەوەتا لە دیکۆمێنتی ژمارە E2432/ 192  ی Eastern Turkey   سەبارەت بەو هەوڵانە ئەم رستانەیان بەکارهێناوە: (هەندێ کوردی خوێندەوار لە دەرەوەی کوردستان، بیرۆکەی جوداخوازی هەڵدەگرن. ئەم بیرکردنەوانەش رەنگدانەوەی تەنیا جۆری بیرکردنەوە و بەرژەوەندیی تاکەکەسی خۆیانە). 
لە تەلەگرامێکدا کە مێژووی 13/6/1919ی بەسەرەوەیە، جێگری حاکمی گشتیی  بەریتانیا لە بەغدا، کە بۆ وەزارەتی دەرەوە ناردوێتی، لە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقدا دەڵێت: (لەبەر چەند هۆکارێکی ئابووری و ستراتیجی، بۆئەوەی  دەوڵەتی عیراق کەڵک وەربگرێت و سوود ببینێت لە ناوچە شاخاوییە پڕ دارستانەکان، کە زۆربەی دانیشتوانی کوردن، نیاز وایە سلێمانیە و رانیە و کۆیسنجەق بخرێتە سەر میسۆپۆتامیا و پێویستە ئەربیل لە کوردستان جیابکرێتەوە و دهۆک و زاخۆش بخرێنە سەر میسۆپۆتامیا)!! واتا دەسەڵاتدارانی لەندەن هەر لە سەرەتاوە بە شارراوەییش بێت هەڵوێستی نەگۆڕی خۆیان هەبووە، بۆ ئەو پلان و پیلانەی بۆ دواڕۆژی میسۆپۆتامیا دایانڕشتبوو. ئەوەش لە بۆچوونێکی تری جێگری حاکمی گشتیی (ئارنۆڵد ویڵسن) دا هاتووە کە مام جەلال لە لاپەڕە 207 ی کتێبی (کردستان و الحرکة الکردیة) دەقەکەی گواستۆتەوە کە دەڵێت :(سێ ویلایەتی موسڵ و بەسرە و بەغدا دەبێت بکرێنە دەوڵەتێکی عەرەبی لە ژێر چاودێریی حکومەتی بەریتانیدا).

عادیلەخانم و وەفدێکی بەریتانی

ئەم نووسینە پارێکە لە بەشی یەکەمی کتیبی (باشووری کوردستان لە راپۆرتە کارگێڕییەکانی بەریتانیدا ١٩١٩- ١٩٢٠) کە ئامادەکراوە بۆ چاپکردن.