نەخۆشیی هۆڵەندی

فوئاد عوسمان


لەم نووسینەدا مەبەستم نەخۆشیی جەستەیی نییە كە هۆڵەندا توشی بووبێت، بەڵكو مەبەست لێی ئەو نەخۆشییە ئابوورییەیە كە ‌لە ساڵانی (1900 ـ 1950) تووشی هات. 
ئامانج لەم نووسینەش سوود وەرگرتنە لە ئەزموونی گەلان بۆ ئەوەی لە هەڵەكان خۆمان رزگار بكەین و لایەنە باشەكانیشیان بكەینە بەرنامەی كاری حوكمرانییەكی باش و كاریگەر و لە سایەیدا گەلە ستەمدیدەكەمان بحەسێتەوە، دەبێ باس لە ئەزموونی گەلان بكەین و شی بكەینەوە و لەگەڵ پلان و بەرنامەی خۆماندا بیگونجێنین. ئێستاش باسی ئەو نەخۆشییە ئابوورییە دەكەین، كە هۆڵەندا لە سەرەتای سەدەی رابردوودا پێیدا تێپەڕی و هەڵەكانی بوونە دەردێكی گەورە کە تا ئێستاش پێوەی دەنالێنن.
مەبەست لە نەخۆشیی هۆڵەندی، بە ‌پێی زانستی ئابووری بریتییە لەو پەیوەندییە نەرێنییەی لە نیوان ئەو پەرەپێدانە ئابوورییەی كە بەهۆی زۆری سەرچاوەی سروشتییەوە دێتە كایەوە لەگەڵ نزمبوونەوەی پیشەسازی گۆڕدراو و كشتوكاڵدا دروست دەبێت. 

زۆربوونی بێكاری
دەستەواژەی نەخۆشیی هۆڵەندی، دەستەواژەیەكە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی 60 ساڵ دەبێت هاتۆتە نێو قاموسی دەستەواژە ئابوورییەكانەوە، ناوێكە بەو حاڵەتە سست و خاوە پیشەییە دەگوترێ كە گەلی هۆڵەندی لە نیوەی یەكەمی سەدەی رابردوودا تووشی بوو، دوای ئەوەی وڵاتەكەیان نەوتی لە دەریای باكوور دۆزییەوە.
پڕۆفیسۆر جوزیف ستیلیز كە ئابووریناسێكی دیار و خاوەنی خەڵاتی نۆبڵە دەڵێ: دوای دۆزینەوەی ئەو سەرچاوە سروشتییە زۆرە‌، هۆڵەندییەكان روبەڕووی زۆربوونی رێژەی بێكاری بوونەوە، ئەوەی دیاردەكەی زیاتر قووڵ كردەوە، ئەوە بوو ئەو سەرچاوە سروشتییانە بوونە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی مامەڵەكردن بە دراوی نیشتمانی هۆڵەندی ئەوەش وایكرد، كە نرخی ئەو كەل و پەلانەی كە هۆڵەندا بەرهەمی دێنا بەرز بێتەوە، زۆری تێچوونەكانیش وایكرد ئەو كەل و پەلانە نەتوانن كێبركێی كاڵا و كەرستەی هاوردەدا‌ بكەن، بەڵكو وای لێهات هاوردەكردنیان لە دەرەوە نرخەكەی كەمتر بێت و خواستی بەكاربەری ناوخۆیی لەسەر زیاتر بێت، لە ئەنجامدا بووە هۆی پووكانەوەی چالاكی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و پیشەسازی لە ناوەوەی هۆڵندا.

فراوانبوونی قورغكاری
نەخۆشی هۆڵەندی بە مانا فراوانەكەی دەچێتە چوارچێوەی بواری تێگەیشتنی پەیوەندی نێوان فراوانبوونی قورغكاری ئەو سەرچاوە سروشتییە وەك كانزای نەوت لەگەڵ پووكانەوەی بواری پیشەسازی تەحویلی (گۆراو)، كە هەمان پەیوەندییە لە ‌نێوان دەستكەوتی دارایی و كەمی هەلی كاری نیشتمانی روودەدات، یان بە ‌شێوەیەكی تر بلێین زۆربوونی هاوردەكردنی كەرستە و كەل وپەل لەگەڵ هێزی كاری بیانی كە پیشەیان بۆ دەستەبەر كراوە، ئەویش‌ لە ‌سایەی پووكانەوەی بواری هەناردەكردنی بەرهەمی دروستكراوی خۆماڵی دەبێت، بەوەش هاوسەنگی خۆی لەدەست دەدات و لەلایەكی تریشەوە ناتوانێت ململانێی نرخ و ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێودەوڵەتی بكات، هەمان ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان دەگوزەرێ، كە هەم بێكاریمان هەیە و هەمیش رێژەی كرێكاری بیانی كە لێرە كاریان هەیە زۆر زۆرە، ئەوەتا نەوت دەفرۆشین و قەرزارین و مووچەمان پێنادرێت، كۆمپانیاكان دەستكەوتیان لە خاوەن ماڵ كە حكومەتی هەرێمە زیاترە، كاڵامان لە دەرەوە بۆ دێت و كاڵای خۆمان لە بازاڕ ساخ ناكرێـتەوە و فڕێ دەدرێ، بۆ نموونە تەماتە. خۆشبەختانە، دوای هەستكردن بە دۆخەکە، حكومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاری داوە، لە دوای سەری ساڵەوە دەبێت %70 كرێكاری كۆمپانیاكانی كار دەستی كاری ناخۆ بێت ئەوەش بڕیارێكی دڵخوشكەرە.

نایجیریا بە نموونە
ئەگەر نایجیریاش بە نموونە وەرگرین، ئەو وڵاتە ئەفریقییە گەورەیە بە گوڕوتینەوە بەرەو نەوت و داهات و سەرچاوەكانی هەنگاوی نا، لە دوتوێی ئەو هەنگاونانەدا تۆشی هەموو نیشانەكانی نەخۆشیی هۆڵەندی بووە، سروشتیشە ئەوە ببێتە بوونی سەروەتێكی زۆر لە دەست كەسانێكی هیچ لەبارانەبوو، كە فەرمانگەی لابەلا و كۆمەڵێک بەرژەوەندخوازی عەشایەر و كۆمەلێكی بەرچاو تەسك دروست ببێ، بەڵام ئەوە یەكەم شت لەسەر حسابی پلانی پەرەپێدان دەبێ و دووەمیان دەبێتە هۆی سەرکەوتنی كەسانی گەندەڵ لە نێو ریزەكانی لێپرسراوان و دارێژەرانی سیاسەت و دروستكەرانی بڕیاردا، ئەوەش لە كۆتاییدا دەچێتە خانەی بەرژەوەندی قۆرغكاری جیهانی وزە و زۆرینەی گەلی ئەفریقا سوودێکی ئەوتۆی لێوەرناگرن كە شایانی باس بێت.

ململانێی دەسەڵات
ئەگەر باو بێت لەهەر نەخۆشییەك لێكەوتەی لاوەكی هەبێت، ئەوا لێكەوتەی نەرێنی تووشبوون بە نەخۆشیی هۆڵەندی ئەوەیە كە لە بواری ئابوورییەوە دەگوازریتەوە بۆ بواری سیاسەت و حوكمداری، لەو چوارچێوەیەدا ئەو لێكوڵێنەوە گرنگە دێت كە هەریەك لە (رێكی لام و لیناردۆ نتشیكون) لە بنكەی پەرەپێدانی ئابووری زانكۆی بییل پێشكەشیان كرد، ئەو دوو لێكۆڵەرە وای دەبینن ئەو سەروەتە زۆر و زەبەندەی بەدەست هاتووە تەنها نابێتە سستی هەنگاوەكانی پەرەپێدانی ئابووری و بەرهەمی كار و بەرهه‌مهێنان، بەڵكو دەبێتە هۆی دروستبوونی ژینگە و كەشێكی سیاسی، تێیدا ململانێی دەسەڵات و شێوازی حوكمرانی چەوسێنەر گەشە دەكات، هەروەك دەگوترێ دەبێتە هۆی هاوسەرگیری ناشەرعی لە نیوان سامان و دەسەڵاتدا، ئەوەش لە كۆتایدا دەبێتە هۆی وێرانبوونی وڵات، لەپاڵ ئەوەشدا دەبێتە هۆی هەڵاوسانی حساباتی سەركردە و وەزیر و جەنەراڵەكان لە بانکە ئەوروپایی و ئەمریكاییەكاندا، لەگەڵ نزمبوونەوەی چانسی هاووڵاتیان لە بەدەستهێنانی دەستكەوتی وڵات، کە سەرەنجام دەبێتە هۆی دروست بوونی هەستی تورەیی لە نێوان پشتگوێ خراوان و ئەوانەشدا كە لە رووی داراییەوە ئاست نزمن، بەوەش قۆرغكارانی سەروەت و دەسەڵات لەو شوێنانە شتێكیان بەدەست نامێنێ و پەنا دەبەنە بەر كۆمەڵێ رێوشوێنی سەركوتكارانەی دكتاتۆری بۆ مانەوەی خۆیان و درێژەدان بەو بارودۆخەی كە هەیە. 

كپكردنی تواناكان
بە كورتی دەڵێم نەخۆشی هۆڵەندی بریتییە لە پشتبەستنی وڵاتان بە سەرچاوە سروشتییەكانی وەك نەوت، بە جۆرێک وەكو ئەوەی جوتیارێكی خاوەن مانگا هەر شیری لێوەرگرێت و گوێ بە ئالیك و نەخۆشی و دروستكردنی كەشی باش و گونجاو نەدات، تا ئەو كاتەی مانگاكەی مردار دەبێتەوە و شیرەكەشی لە بن دێت. پشتگوێ خستنی سەرچاوە نوێبۆوەكانی وەك كشتوكاڵ و پیشەسازی و لێكوڵینەوەی زانستی، وێران كردنی هێزی نیشتمانی و كپكردنی تواناكان و هێنانە پێشی كەسانی ناشایستە، راگراتنی رەورەوەی پێشكەوتن و بڵاوكردنەوەی بێكاری و پیسی و گەندەڵی و دواكەوتوویی و هێنانەكایەی چینێكی گەندەڵ و قەڵەوكردن و دوڵەمەند كردنیان، كە ناڕاستەوخۆ دەست بەسەر وڵاتدا دەگرن و سەروەتەكەی تاڵان دەكەن بۆ بەرژەوەندی خۆیان و خانەوادەكانیان، بێگوێدانە بریسێتی و ژانی گەلەكەیان.