هەموو وڵاتێک بە قۆناغی راگوزەر یان حکومڕانیی کاتیدا تێدەپەڕێت، بەتایبەتی لەکاتی رووداوە گەورەکاندا وەکو جەنگە جیهانییەکان یان جەنگە ئیقلیمییەکان، کە دووبارە نەخشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، لەلایەن زلهێزە جیهانییە سەرکەوتووەکانەوە بەگوێرەی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانیان دادەڕێژرێتەوە.
عیراقیش وەکو هەموو وڵاتانی جیهان بە دوو قۆناغی زۆر گرنگی راگوزەردا تێپەڕیوە، یەکەمیان سەرەتای دروستبوونی لەلایەن بەریتانیاوە، دوایین جاریش قۆناغی پڕۆسەی ئازادکردنی عیراق لە چنگی رژێمی سەدام حسێن لەلایەن ئەمریکاوە. ئەم دوو قۆناغە بۆ هەموو گەلانی عیراق گرنگ بوو بەتایبەتی بۆ گەلی کورد.
بەداخەوە چ کورد و چ گەلانی تری عیراقیش، نەیانتوانی بەپێی پێویست، سوود لە پەند و وانەکانی ئەو دوو قۆناغە وەربگرن. لەهەمانکاتیشدا نەتوانرا، دووبارە وڵاتێکی ئازاد و دیموکرات و فیدراڵ دروستبکرێت وەک ئەوەی لە دوا دەستووردا هاتووە، کە لە فاشیزم و دیکتاتۆریی بیپارێزێت و مافی هەموو نەتەوە و ئایینەکان دەستەبەر بکات.
راستە دەستوورێكی باش دانراوە و دەزگا حکومییەکانیش، دووبارە بە شێوازێکی مۆدێرن دروستکراونەتەوە، بەڵام هێشتا نەتوانراوە ئەو دەوڵەتە نوێیە دابمەزرێت کە هەموو گەلانی عیراق خەونیان پێوە دەبینی.
دۆسێی ئەمجارەمان لەلایەن هاوکارمان سوپا شاکەلی_یەوە ئامادەکراوە، تێیدا باسی گرنگی قۆناغی راگوزەر لە وڵاتانی جیهان دەکات، لە هەمان کاتیشدا تیشكی خستۆتە سەر قۆناغی راگوزەر لە عیراق بەتایبەتی لەدوای پڕۆسەی ئازادیی لە ساڵی 2003.
دۆسێ- ئەردەڵان عەبدوڵڵا
سوپا شاکەلی
راگوزەر بە قۆناغێکی کاتی ناودەبرێت کە تیایدا یاسا و رێساکان بۆ کاتێکی دیارییکراون و لەو کاتە دیارییکراوەدا پێوستە حکومەت یان لایەنی بڕیار بەدەست هەنگاو بە ئاڕاستەی گۆڕانکاریی ریشەیی بنێت و دەکرێت قۆناغی راگوزەر لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر و لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر گۆڕانکاری بەسەردا بێت و ئامانج و گرنگی قۆناغی راگوزەر لە دوای جێبەجێکردن و چەسپاندنی یاسا و رێسا راگوزەرەکاندایە.
هەروەها راگوزەر بە قۆناغی زۆر گرنگی گۆڕانکارییەکان دادەنرێت یاخود بە ئامڕازێکی گرنگی ئارامی و چەسپاندنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی دادەنرێت لە مێژووی هەر حکومڕانییەکدا لەکاتی روودانی گۆڕانکاری ریشەییدا. هەندێکجار و لە هەندێک کاتدا دەسەڵات و حکومڕانی خۆسەپێن دەست بۆ کارتی تێپەڕاندنی قۆناغی راگوزەر دەبات کە لە دوورمەودادا کاریگەرییە نەرێنی و خراپەکانی بەڕوونی بە سیما و شێوازی حکومڕانییەکەوە دەردەکەوێت و سەرەنجام ئارامی و دادپەروەری بەدینایەت و هاونیشتیمانیانی ئەو سیستم و وڵاتە بە قەیرانی قووڵدا تێپەڕدەبن کە تا دوورتر بکەوینەوە لە خاڵی وەرچەرخان، هەنگاوەکان بەرەو چاکسازی و چاککردنی سیستمەکە ئاستەم تر و قورستر دەبن. هەربۆیە قۆناغی راگوزەر پێوستە لە نزیکترین خاڵدا بگاتە کۆتایی و قۆناغی چەسپینی فۆڕمی حوکمڕانی دەستپێبکات.
مێژووی قۆناغی راگوزەر
مێژووی مرۆڤایەتی بە ئاستەنگ و تەنگژەی بێ شوماردا تێپەڕبووە و هیچ کات و لە هیچ شوێنێک نەبووە کە مرۆڤایەتی لە قۆناغێکدا راوەستابێت لە گۆڕانکاری و بەرەوپێشچوون. هەموو گۆڕانکارییەک و بەرەوپێشچوونێکیش لە هەر سەردەمێکدا پێویستی بە قۆناغی راگوزەرە.
بە شێوازێکی تر لە هەر جێگایەک ئیرادەی گۆڕانکاریی و سەربەخۆیی و بەرەوپێشچوون سەری هەڵدابێت، قۆناغی راگوزەر پێویستییەکی لەپێشینە بووە و پێویستە دەسەڵاتی نوێ یاخود چاکسازخواز بە پەرۆشەوە لە قۆناغەکەی رووانیبێت و هەموو یاسا و رێساکانی بە روونی و شارەزایی تەواوەوە داڕشتبێتەوە و جێبەجێی کردبێت.
وەک ئاماژەمان پێدا گۆڕانکارییەکان لە هەموو جێگا و شوێن و بیرۆکەیەک و تەنانەت هەندێکجار لە ئاستی تاک تا دەگاتە خێزان و تەواوی کۆمەڵگە هەموان لەبەردەم گۆڕانکاری گەورەدا بوون. لەم سەروبەندەدا هەموو گۆڕانکارییەکانی مێژووی مرۆڤایەتی بە قۆناغی راگوزەر تێپەڕیوون و تێپەڕدەبن و دەکرێت بڵێین قۆناغی راگوزەر بە یەکێک لە گرنگترین پایەکانی سەرکەوتن یان شکستی هەر دەسەڵات و بیرۆکەیەک دێت.
لە ژیانی ئەمڕۆدا، قۆناغی راگوزەر رۆڵێکی گرنگ دەبینێت لە نێوان راستڕەو و نوێکارەکاندا و هەندێک لە بیرمەندەکانی بواری سیاسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پێیانوایە ئێستا تەواوی مرۆڤایەتی لە هەموو رەهەند و روویەکەوە رووبەڕووی گۆڕانکاری گرنگ و ریشەیی دەبنەوە لە نێوان قۆناغی پێشوو و گەشەسەندنی خێرای تەکنۆلۆژیی کە دەکرێت ئێستا بۆ تەواوی مرۆڤایەتی بە قۆناغی راگوزەر هەژمار بکرێت.
هەروەها مێژوو بە روونی ئاماژەی بە چەندین قۆناغی هاوشێوە کردووە کە تەواوی مرۆڤایەتی گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.
لە ئاستی وڵاتان و بیرۆکەکانیش دەتوانرێت بوترێت کە زۆرێک لە وڵاتان و کۆمەڵگە جیاجیاکانی دونیا بە قۆناغی راگوزەردا تێپەڕدەبن و لە ناویشیاندا وڵاتانی جیهانی سێیەم.
قۆناغی راگوزەر و ئاستەنگەکان
بێگومان قۆناغی راگوزەر وەک هەموو قۆناغێکی تر رووبەڕووی کۆمەڵێک ئاستەنگ و کێشە دەبێتەوە و سەرکەوتن یان شکستی قۆناغی راگوزەر دەکرێت پێوانە بکرێت بە بەدیهاتن و جێبەجێکردنی یاسا و رێساکانی پەیوەست بەو قۆناغەوە. وەک ئاماژەمان پێدا، قۆناغی راگوزەر و هەموو یاسا و رێساکانی پەیوەست بەو بابەتەوە لە شوێنێک بۆ شوێنێکی تر و لە کاتێک بۆ کاتێکی تر جیاوازن. بە نموونە قۆناغی راگوزەر لە سەدەکانی پێشوو و لە بیرۆکەیەکی ئایینی یان شێوازی حکومڕانیدا دەکرا چەندین ساڵ و جەنگی درێژخایەن و زیانی گەورەدا رەت ببێت کە هەندێک جار بە کۆتاییهاتنی سەردەمی دەسەڵاتێک و دەستپێکی دەسەڵاتێکی نوێ کۆتایی هاتووە.
لە جێبەجێکردنی بابەتە فیکرییەکان و جێبەجێکردنیاندا قۆناغی راگوزەر زۆر کاریگەر بووە، بە جۆرێک کە بڵاوبوونەوەی هەندێک بیرۆکەی نوێ کاریگەریی لەسەر تەواوی مرۆڤایەتی و سەر زەمین هەبووە.
هەندێکی تر لە بیرۆکەکان لە چوارچێوەیەکی ناوچەیی تێنەپەڕیووە، بەڵام لە ئەنجامدا قۆناغی راگوزەر بۆ هەموو سەردەمەکان گرنگی و تایبەتمەندیی خۆی هەبووە سەبارەت بە سەرخستنی بیرۆکە جیاوازەکان.
یەکێک لە گرنگترین و دیارترین ئاستەنگەکانی پێش گۆڕانکاری و قۆناغی راگوزەر، بریتییە لە شکاندن یاخود بەلاوەنانی نەریت و کەلتور و بیرۆکە باوەکان، یاخود بە شێوازێکی تر دەتوانین بڵێین کە گۆڕانکارییە نوێیەکان زۆرجار دەکرێت بە لاوازکردن و بنکۆڵکردنی بیرۆکە و سیستمەکانی پێشوو بپێورێت. لە هەموو ئەمانەش گرنگتر و بەرچاوتر، بریتییە لە بەرژەوەندییەکان کە لە زۆرێک لە نموونەکاندا دەکرێت گۆڕانکاری زیان بە بەرژەوەندییە باڵاکان بگەیەنێت، بەتایبەتی لە ئاستی وڵاتاندا و هەر ئەمەش بە یەکێک لە گرنگترین ئاستەنگەکان دادەنرێت کە رێگریی تەواو دەکات لە جێبەجێکردنی ئەرکی قۆناغەکە وەک ئەوەی کە پێشتر بەرنامەڕێژیی بۆ کراوە.
داگیرکردنی عیراق لەلایەن بەریتانیاوە ساڵی 1917
کورتە باسێکی مێژووی عیراق و قۆناغی راگوزەر
مێژووی بەشێکی زۆر لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا و پڕۆسەی سەربەخۆییان و بوونیان بە وڵات، دەتوانین بە قۆناغی راگوزەری هەژمار بکەین. بۆ نموونە قۆناغی هەڵوەشانەوەی پیاوە نەخۆشەکە (دەوڵەتی عوسمانی) و گۆڕانکاریی گرنگ لە مێژووی تەواوی مرۆڤایەتی و شێوازی بەڕێوەبردنی نوێ و جێبەجێکردنی نەخشەی نوێی سیاسیی ناوچەکە و وڵاتانی ژێر هەژموونی دەوڵەتی عوسمانی لەو سەردەمەدا.
بە شێوازێکی دیکە دەتوانرێت بوترێت کە شێوازی بەڕێوەبردن گۆڕانکاریی گەورەی بەخۆیەوە بینی لە شێوازی ئیمپراتۆرییەتەوە بۆ دروستبوونی وڵاتی نەتەوەیی و فیکری و مەزهەبی و چەندان پاشگری جیاوازی تر.
لەم نێوەندەدا سێ لە گرنگترین ویلایەتە ستراتیژی و گرنگی پێگەی جوگرافی دەوڵەتی عوسمانی پێشوو کە لە سەرەتادا ویلایەتی بەغدا و بەسرە و دواتریش ویلایەتی موسڵ وەک بەشێک لە خاکی وڵاتی نوێی عیراق ناسێنران لە سەرەتای بیستەکانی سەدەی بیستەمدا.
ئەوەی گرنگە و شایەنی باسە لەم گۆڕانکارییە گرنگانەدا نەتوانرا کە رەچاوی قۆناغی راگوزەر بکرێت سەبارەت بە دروستکردن و سەربەخۆکردنی وڵاتان لەم ناوچانەدا.
چەندین هۆکاری جیاواز لەم نێوانەدا هەن لەوانە دابەشبوونی کۆمەڵایەتی جیاواز و مەزهەبی و فیکری و جوگرافی لەم ناوچەیەدا و هەروەها بەرژەوەندیی وڵاتانی زلهێز یەکێک لە دیارترین و گرنگترین هۆکارەکان بوو بۆ دابەشبوون و راگرتنی هاوسەنگی هێز لەم ناوچەیەدا بە گشتی.
وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، دەتوانرێت بوترێت: «هۆکارێکی گرنگی دروستبوون و بوون بە وڵاتێکی سەربەخۆی وەک عیراق کە فرە پێکهاتە و مەزهەب و ئایین و کەلتورە، زۆر ئاستەم بوو نوێنەرایەتیکردنی هەموو ئەم جیاوازییانە لە چوارچێوەی وڵاتێکدا جێگەیان ببێتەوە، خۆی لەخۆیدا بەشێک بوو لە قۆناغی راگوزەر کە رووبەڕووی ئەم ناوچەیە بۆوە لەو سەردەمەدا.
لە هەمان کاتدا دروستبوون و سەربەخۆیی عیراق دەرخەری ئەو راستییە بوو کە قۆناغی راگوزەر رووبەڕووی زۆر ئاستەنگ دەبێتەوە و هەندێک لەو ئاستەنگانەش دەتوانن رێگربن لە بە سروشتیبوونی پڕۆسەکە. بەنموونە لە سەرەتای فراوانخوازیی بیری نیشتمانپەروەری لە سەرانسەری جیهاندا، زۆرینەی وڵاتانی سەربەخۆ پشتبەستوو بە نەتەوە خاوەندارێتی خاک و هاووڵاتیانی خۆیانیان کردووە و لە چوارچێوەی وڵاتدا پارێزگارییان لە هەموو شوناس و زمان و کەلتوری خۆیان کردووە.
لە دوای رووخان و کۆتاییهاتنی سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی و پەرتبوونی میرات و خاکەکەی، لە ئەنجامدا زۆرێک لە گەلانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست سەربەخۆ بوون و توانرا لە چوارچێوەی وڵاتێکی سەربەخۆدا نوێنەرایەتیی خۆیان و شوناسیان بکەن. هەندێک لە وڵاتان تەنانەت لەسەر جیاوازیی مەزهەب و کەلتور و هەر جیاوازییەکی فیکری، توانیان سەربەخۆیی بەدەستبهێنن، بە نموونە عەرەب کە توانرا بە پتر لە 20 دەوڵەتی جیاواز سەربەخۆیی بە دەستبهێنن و خاوەندارێتی وڵات و خاکێکی دیاریکراوی خۆیان بکەن و هەریەکەیان لەژێر ناو و دروشمێکی جیاوازدا.
سوودمەندەکانی نێو قۆناغی راگوزەر لە میراتی پیاوە نەخۆشەکە
زۆرن ئەوانەی سوودمەند دەبن لە قۆناغی راگوزەر لە هەموو ئاستەکاندا، هەر لە ئاستی تاکەکەسییەوە تا کۆمەڵایەتی و سیاسی و فکرییەکان، بەڵام لە هەمووی گرنگتر کە شایەنی باسە ئەو چینەن کە ئامادەن سەبارەت بە گۆڕانگارییەکان و بە شێوازێکی تر ئەو لایەنانەی کە لە ناوخۆدا ئامادەکاریی تەواویان کردووە، بۆ هەموو گۆڕانکاری و پێشهاتەکان، هەر ئەو لایەنانە دەتوانن زۆرترین سوود لە قۆناغی راگوزەر ببینن لە هەموو کاتێکدا و مێژووش شایەتحاڵی ئەم راستیەیە کە ناکرێت باس لە گۆڕانکارییەکان بکرێت بەبێ ئەو لایەنانەی کە سوودمەندی سەرەکی بوون.
لە بابەتی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و میراتگرانی دەوڵەتی عوسمانیدا، عەرەب و هەندێک نەتەوەی دیکە زۆر چاپوک و ئامادەسازانە توانییان سوود لەو قۆناغە وەربگرن، راستە هێشتاش هەندێک لە بیرمەندان سوودەکان وەک پێویست نابینن، بەڵام بە شێوازێکی گشتی نەتەوەکانی ژێردەستەی دەوڵەتی عوسمانی، سوودمەندی سەرەکی بوون لە گۆڕانکارییەکاندا.
پڕۆسەی ئازادکردنی عیراق ساڵی 2003
کورد و قۆناغی راگوزەر
هەرچەندە باسەکە دەربارەی نەتەوەی کورد و مێژووەکەی نییە، بەڵام روونە بەبێ باسی نەتەوەی کورد ناتوانرێت باس لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و گۆڕانکارییەکان بکرێت. کورد نەیانتوانیووە وەک پێویست سوود لە هیچ کام لەو گۆڕانکارییە جیهانی و ناوچەییانە وەربگرێت و بەتایبەتیش لە مێژووی نوێدا، کورد وەک نەتەوە هیچکات ئامادەساز نەبووە بۆ روبەڕوبوونەوە و سوودبینین لە گۆڕانکارییەکان.
ئەمەش چەند رەهەندێکی جیاواز و لێکدانەوەی جیاواز لەخۆدەگرێت کە هیچکام لەو هۆکارانە کەم نین بۆئەوەی رێگربن لەبەردەم ئامادەنەبوونی هەر نەتەوەیەک بۆ سوودبینین لە گۆڕانکارییەکان.
کورد وەک نەتەوە بە یەکێک لەو نەتەوانە دادەنرێت کە بە درێژایی مێژوو زیانمەند بووە لە هەموو قۆناغەکانی راگوزەر و هەموو کات بە پەرتبوون و دابەشبوونیان کۆتایی هاتووە. هەر لە جەنگی چاڵدێرانەوە تا رووخان و کۆتاییهاتنی دەوڵەتی عوسمانی و دواتریش ئازادکردنی عیراق لەلایەن هاوپەیمانانەوە ساڵی لە 2003 و هەموو دەرفەتەکانی دیکە، نەتوانراوە وەک پێویست سوودی لێ وەربگیرێت وەک دەرچەیەک بۆ بەهێزبوون، تەنانەت زۆرینەی گۆڕانکارییەکان بە زیانی نەتەوەی کورد کۆتاییان هاتووە.
راگوزەر بە قۆناغی زۆر گرنگی گۆڕانکارییەکان دادەنرێت، یاخود بە ئامڕازێکی گرنگی ئارامی و چەسپاندنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی دادەنرێت لە مێژووی هەر حکومڕانییەکدا
ئایا عیراق قۆناغی راگوزەری تێپەڕاندووە؟
دەکرێت ئەم پرسیارە بە یەکێک لە پرسیارە ئاڵۆز و فرە رەهەندەکان دابنرێت بە هۆکاری ئەوەی کە کات و بارودۆخە سیاسی و جیهانییەکان رۆڵێکی گرنگ و بەرچاو دەبینن سەبارەت بە باسێکی لەم شێوەیە. بەپێی دەستووری هەمیشەیی عیراق کە لە ساڵی 2005دا لەلایەن زۆرینەی هاونیشتمانیانی عیراقەوە دەنگی لەسەر دراوە، ساڵی 2007 بە کۆتایی و دوایین وادەی قۆناغی راگوزەر ناوبراوە و دەتوانین لە روانگەی دەستوورەوە بڵێین کە قۆناغی راگوزەر بە تەواوی تێپەڕێنراوە بە واتای دەستووری و کاتی دیارییکراو، نەک جێبەجێکردنی بڕگەکان و سازانی لایەنەکان.
هەروەها دەتوانین بڵێین کە عیراقی پاش پڕۆسەی ئازادی، نەیتوانیووە قۆناغەکە بە سروشتی جێبەجێ بکات و بتوانرێت کە نوێنەرایەتی وڵاتێکی دیموکراسی و بەهێز بکات، بە پشتبەستن بە هێزی ناوخۆیی و هاونیشتمانی کە بەشێکی گەورە لەم شکستە پەیوەستە بە دەستێوەردانی وڵاتانی ناوچەیی و زلهێزەکانەوە بۆ سەپاندن و بە هێزکردنی هەژموونی خۆیان کە ویستوویانە بارودۆخەکە بە ئاڕاستەی سوود و قازانجی خۆیان بشکێننەوە. لەم نێوەندەشدا عیراقی خانەخوێ، نەیتوانیووە سوود لە داهات و ئابوورییە دەوڵەمەندەکەی ببینێت جگە لە جێبەجێکارێکی باش بۆ سیاسەتی وڵاتانی زلهێز و ناوچەیی.
عیراقی پاش پڕۆسەی ئازادی قۆناغەکەی تێپەڕاندووە، بەبێ جێبەجێکردنی یاساکانی قۆناغەکە
ئەنجامگیریی و پاشهاتەکان بۆ کورد
ئەمڕۆ عیراق یەکێکە لەو وڵاتانەی لە ریزبەندیی وڵاتە هەرە گەندەڵ و دواکەوتووەکاندایە لە ناوچەکە و جیهاندا، سەرەڕای داهاتە زۆرەکەی و دەوڵەمەندییەکەی، یەکێک لە گرنگترین هۆکارەکان بۆ تێپەڕاندنی ئەم پاشەکشەیەش، تێپەڕاندنی قۆناغی راگوزەرە نەک جێبەجێکردنی بە کۆدەنگی هەموو لایەن و دەنگە جیاوازەکان. ئەو بارودۆخە ناهەموارەی لە وڵاتەکەدا بەگشتی دەگوزەرێت، دەرەنجامی جێبەجێ نەکردن و پشتگوێ خستنی تێپەڕاندنی قۆناغی راگوزەرە، بە جۆرێکی تر دەتوانین بڵێین کە ئێستا عیراق بە بۆشایی جێبەجێنەکردنی قۆناغی راگوزەردا تێپەڕدەبێت کە لە دەستووری هەمیشەیی عیراقدا ئاماژە بە کاتی جێبەجێکردنی هەموو یاسا و ڕێساکان و جێبەجێکردنیان کراوە.
کورد لە باشوور بە ئەزموونێکی تاڵی حکومڕانیدا تێپەڕبوو کە لە ماوەی ساڵانی 1991 بۆ 2003 نەیتوانی سوود لەو کاتە گرنگە وەربگرێت بۆ ئامادەبوون بۆ گۆڕانکارییە ناوچەییەکان کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە لە پێشیدا بوو. لە ئەنجامدا باشووری کوردستان لە بری بەهێزبوون، کێرڤی هێزی لە هەموو روویەکەوە رووی لە دابەزین کرد، بە جۆرێک کە کورد لە باشوور دابەشبوو لە نێوان دوو بەرەدا، کە ئەمەش بە هۆکاری سەرەکیی لاوازبوونی دادەنرێت لەو سەردەمەدا کە زۆر گرنگ بوو بۆ خۆئامادەکردن بۆ گۆڕانکارییەکان کە بە کۆتاییهاتنی دەسەڵات و سەرانی حزبی بەعسی عیراقی لەلایەن هاوپەیمانانەوە هاتەدی.
وەک روونە و ئەنجامەکان پیشانمانی دەدەن، کورد لە باشوور جگە لە زیان، هیچ سوودێکی بەرچاوی نەبینی لە قۆناغەکە، ئەوەش هەبوو و بە دەستکەوت ناودەبرا، هێواش هێواش خەریکە لە نەمان نزیک دەبێتەوە و وا دەردەکەوێت هەموو دەستکەوتە داراییەکان کاتیی بوون و هیچ کام لە داواکارییە سەرەکییەکانی کورد لە ناوخۆی عیراقدا جێگەیان نەبووبێتەوە.
بە پێچەوانەوە کێشەی خاک و سنوور و داهاتەکان و بگرە تا دەگاتە هەموو سامانەکان و دەسەڵاتەکان کە کورد لە پێش رووخانی رژێمی پێشوودا بە دەستی هێنابوو، وردە وردە بەرەو کۆتایی دەچێت و بگرە یاساکان بە شێوازێک دادەڕێژرێنەوە کە کورد دانیشتووی سێ پارێزگای عیراقن و هیچ جۆرە دەسەڵاتێکی وەک هەرێمێک لە ناوخۆی حکومەتێکی فیدراڵدا نەمێنێت لە چوارچێوەی عیراقدا.
کۆتایی
هەرچی لایەنی عیراقییە لەم بابەتەدا بە تەواوی دەستەمۆ و لاواز بوو، نەیتوانی دەست ببات بۆ دروستکردن و بنیاتنانی وڵاتێکی بەهێز و کاریگەر لە ناوچەکەدا و لە بری هەموو ئەمانە، عیراقیش وەک بەشێک لە ئاڵۆزییە ناوچەییەکان، بوو بە لایەنگر و شوێنکەوتەی وڵاتانی ناوچەیی و زلهێز کە لە ئەنجامیشدا قۆناغی راگوزەر وەلانرا و نەتوانرا سوودی لێببینرێت بۆ دروستکردنی وڵاتێکی بەهێز و کاریگەر تا بتوانێت سوود لە سامان و خاک و سامانە مرۆییەکەی خۆی وەربگرێت.
رۆژ لە دوای رۆژ وا دەردەکەوێت کە لەناو حکومەتی عیراقدا مەیلێک هەیە هەنگاو بەرەو دەسەڵاتێکی ناوەندی بنرێت کە زۆرینەی بڕیارەکان لەلایەن گروپێک لە کەسی دیاریکراوەوە بدرێت کە سەپێنراون و نوێنەرایەتیی خەڵک و هاونیشتمانیان ناکەن. ئەمەش بە یەکێک لە گەورەترین شکستەکانی عیراق دادەنرێت و بە تەواوی دژی یاسا و رێساکانی فیدراڵیزمە.
لە بنەڕەتدا هاونیشتمانیانی عیراق بە هیواوە لە سیستمی نوێیان دەڕوانی وەک سیستمێک بۆ پاراستنی مافی تاکەکان و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لە نێوان هەموو لایەنەکان و دوورکەوتنەوە لە بیری سەنتراڵیستی، بەڵام لە ئەنجامدا و دوای دوو دەیە ئێستا بە تەواوی ئەو مەیلە زاڵە دەکەوێت کە لەبەغداوە هیچ لە رێساکانی فیدراڵیزم جێبەجێ ناکرێت و سەرچاوەی هەموو ئەم جۆرە لە گەڕانەوەیە بۆ دواوە پەیوەستە بە جێبەجێنەکردنی قۆناغی راگوزەرەوە و دەکرێت بوترێت کە قۆناغەکە تێپەڕێندراوە نەک جێبەجێ کرابێت.
سەرچاوەکان:
-1Ahmed, M.M.A. (2018). How Shiites Won the Battle Against Islamic State: Kurds and Sunnis in Iraq. New York: Peter Lang Publishing, Inc.
-2Anderson, Liam and Stansfield, (2009). Gareth. Crisis in Kirkuk: The Ethnopolitics of Conflict and Compromise. University of Pennsylvania Press.
-3Bill Park, Joost Jongerden, Francis Owtram and Akiko Yoshioka. (2017). On the independence referendum in the Kurdistan Region of Iraq and disputed territories in 2017, Kurdish Studies. 5(2), pp. 199–214.
-4Constitution of Iraq. (2005). The Constitution of Iraq - UN/US/UK Agreed Translation.
-5Gunter, M.M. (2018). The Kurdish referendum and its international implications. International Journal of Kurdish Studies.
-6Marr, P., & al-Marashi, I. (2017). The Modern History of Iraq. California State University, San Marcos.
-7Natali, D. (2014). Federalism and Ethnic Conflict in Iraq: The Kurdish Case. The University of Pennsylvania Press.
