ئا: مه‌عروف مه‌جید*
بڕی ئه‌و خۆراكانه‌ی له ئه‌وروپا به‌فیڕۆ ده‌درێن زۆر زیاتره له بڕی هاورده‌كراو.
كێشه‌یه‌كی گه‌وره كه جیهان ده‌یان ساڵه به‌دوای چاره‌سه‌ردا ده‌گه‌ڕێت، به‌و پێیه‌ی یه‌كێكه له هۆكاره سه‌ره‌كییه‌كانی پشت خراپبوونی گه‌رمبوونی جیهان، قه‌یرانی فڕێدانی پاشماوه‌ی خۆراكه، به‌ڵام وڵاتێكی ئاسیا سه‌ركه‌وتوو بووه له تێپه‌ڕاندنی ئه‌م دیارده‌یه .
له سه‌رانسه‌ری جیهاندا ساڵانه یه‌ك ملیار و 400 ملیۆن تۆن خۆراك له زبڵدانه‌كاندا فڕێده‌درێت. كاتێك فڕێ ده‌درێن، ئاو و خاك پیس ده‌كه‌ن و بڕێكی زۆر له میتانی ده‌رده‌كه‌ن كه یه‌كێكه له مه‌ترسیدارترین گازه گه‌رمخانه‌ییه‌كان. به‌ڵام له كۆریای باشوور نا، كه نزیكه‌ی 20 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر پاشماوه‌ی خۆراكی له زبڵدانه‌كان قه‌ده‌غه كرد، به‌پێی راپۆرتێكی نیویۆرك تایمز زۆربه‌ی زۆری پاشماوه‌ی خۆراك ده‌گۆڕێت بۆ خۆراكی ئاژه‌ڵان و په‌ین و سووته‌مه‌نی بۆ گه‌رمكردنی ماڵه‌كان. پاشه‌ڕۆی خۆراك یه‌كێكه له گه‌وره‌ترین به‌شداربووانی گۆڕانی كه‌شوهه‌وا، نه‌ك ته‌نها به‌هۆی میتانی، به‌ڵكو به‌هۆی ئه‌و وزه و سه‌رچاوه به‌فیڕۆدراوانه‌ی كه بۆ به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی به‌كارده‌هێنرێن.
هه‌وڵبده ئه‌زموونه‌كه دووباره بكه‌یته‌وه
حكومه‌ته‌كانی جیهان لێكۆڵینه‌وه‌یان له سیستمێك كردووه له كۆریای باشوور كه 90 %ی خۆراكه فڕێدراوه‌كان له زبڵدان و سووتێنه‌ره‌كاندا ده‌هێڵێته‌وه، به‌رپرسانی چین و دانیمارك و وڵاتانی دیكه گه‌شتیان به دامه‌زراوه‌كانی كۆریای باشوور كرد.
وته‌بێژی وه‌زاره‌تی پاكوخاوێنی شاری نیویۆرك رایگه‌یاندووه: پێویسته تا پاییزی داهاتوو پاشماوه‌ی خۆراكی خۆیان له زبڵ و خاشاكه‌كانی دیكه جیابكه‌نه‌وه و راشیگه‌یاندووه كه شاره‌كه ساڵانێكه چاودێریی سیستمی كۆریای باشوور ده‌كات.
پاشماوه‌ی خواردن
له كاتێكدا ژماره‌یه‌ك شار به‌رنامه‌ی هاوشێوه‌یان هه‌یه، كه‌م وڵاتی دیكه ئه‌گه‌ر هه‌بن، ئه‌و كاره ده‌كه‌ن كه كۆریای باشوور له‌سه‌ر ئاستی نیشتمانی ده‌یكات، پۆڵ وێست، زانای باڵای كۆمپانیای پرۆژه‌ی دراوداون، كه گروپێكی توێژینه‌وه‌یه و لێكۆڵینه‌وه له رێگاكانی كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌ردانی كاربۆن ده‌كات، ده‌ڵێت هۆكاری ئه‌مه‌ش تێچوونه. هه‌رچه‌نده تاك و كۆمپانیاكان پاره‌یه‌كی كه‌م ده‌ده‌ن بۆ فڕێدانی پاشماوه‌ی خۆراك، به‌ڵام به‌پێی وه‌زاره‌تی ژینگه‌ی کۆریای باشوور ساڵانه ئه‌م به‌رنامه‌یه نزیكه‌ی 600 ملیۆن دۆلاری تێده‌چێت.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خۆرئاوا و شاره‌زایانی دیكه ده‌ڵێن: پێویسته ئه‌و وڵاته ئاسیاییە په‌یڕه‌وی لێبكات، نموونه‌ی كۆریای باشوور وا ده‌كات بتوانرێت ده‌ردانی گازی ژه‌هراوی له ئاستێكی فراوانتردا كه‌م بكرێته‌وه.
كۆریای باشوور چۆن ئه‌م دووڕیانه‌ی چاره‌سه‌ر كرد؟
نه‌ریتی چێشتلێنان له كۆریای باشوور مه‌یلیان هه‌یه هه‌ندێك خواردن به نه‌خواردراوی به‌جێبهێڵن، زۆربه‌ی ژه‌مه‌كان خواردنی لاوه‌كی له‌گه‌ڵدایه - هه‌ندێك جار چه‌ند خواردنێكی لاوه‌كی و هه‌ندێكجار زیاتر له 12 خواردنی لاوه‌كی، بۆ چه‌ندین ساڵ هه‌موو ئه‌م پاشماوانە به كرده‌وه له ژێر زه‌ویدا نێژراون. به‌ڵام زه‌وییه شاخاوییه‌كانی وڵاته‌كه ژماره‌ی ئه‌و زبڵخانانه سنووردار ده‌كات كه ده‌توانرێت به‌كاربهێنرێت، هه‌روه‌ها دووری له ناوچه‌ی نیشته‌جێبوون. له ساڵی 1995 حكومه‌ت ریسایكلكردنی ناچاریی كاغه‌ز و پلاستیكی سه‌پاند، به‌ڵام پاشماوه‌ی خۆراك به‌رده‌وام بوو له ژێر خاك له‌گه‌ڵ زبڵ و خاشاكه‌كانی تر.
كی یۆنگ یو، توێژه‌ر له په‌یمانگای سیئۆل كه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێت ئامۆژگاری شاره‌كانی كردووه سه‌باره‌ت به مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ پاشماوه‌ی خۆراك، ده‌ڵێت: پشتگیریی سیاسی بۆ گۆڕانكارییه‌كه له‌لایه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌وه بووه كه له نزیك زبڵدانه‌كاندا ده‌ژین، كه گله‌ییان له بۆنه‌كان هه‌بووه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شۆربا خواردنی سه‌ره‌كیی كۆرییه‌کانە، ئه‌و خواردنانه‌ی لێره به‌جێماوه زیاتر رێژه‌ی ئاویان تێدایه، ئه‌مه‌ش واته قه‌باره‌ی گه‌وره‌تر و بۆنێكی خراپتر. له ساڵی 2005ه‌وه ناردنی پاشماوه‌ی خۆراك بۆ زبڵدانه‌كان نایاساییه، حكومه‌ته ناوخۆییه‌كان سه‌دان دامه‌زراوه‌یان بۆ پرۆسێسكردن دروستكردووه، به‌كاربه‌ران، چێشتخانه‌كان، شۆفێری بارهه‌ڵگره‌كان و ئه‌وانی تر به‌شێكن له‌و تۆڕه‌ی كه پاشماوه‌ی خۆراك كۆده‌كه‌نه‌وه و ده‌یكه‌ن به شتێكی به‌سوود.
چۆنێتی چاره‌سه‌ركردنی قه‌یرانی به‌فیڕۆدانی خۆراك
له چێشتخانه‌كه‌یەکی گوندی جیۆنگستۆ، له قه‌زای دۆبۆنگ، له باكووری سیئۆل، شۆربای پۆلۆك و كیمچی جینگای له به‌ناوبانگترین و پڕفرۆشترینه‌كانن، به‌ڵام گرنگ نییه هه‌رچییه‌ك داوا بكه‌یت، لی هیۆن، خاوه‌نی چێشتخانه‌كه، خواردنی بچووكی لاوه‌كی له كیمچی و تۆفۆ و گه‌نمه‌شامی كوڵاو و گه‌ڵاكانی پێریلای مارینیت پێشكه‌ش ده‌كات.
لی ده‌ڵێت: كڕیاران ده‌توانن خزمه‌ت به خۆیان بكه‌ن و «زیاتر له‌وه‌ی ده‌یخۆن، بیخۆن»، كه ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردووه، «كۆرییه‌كان حه‌زیان لە خواردنی زیاترە.»
خاوه‌ن خواردنگه‌كه: نزیكه‌ی 2800 وۆن، كه‌مێك زیاتر له 2 دۆلار، بۆ هه‌ر 20 لیتر خواردنێك كه فڕێی ده‌دات، به درێژایی رۆژه‌كه پاشماوه‌كان ده‌چنه ناو سه‌تڵێك له چێشتخانه‌كه‌دا و له كاتی داخستنیدا به‌تاڵیان ده‌كاته‌وه بۆ ناو سه‌به‌ته‌یه‌كی دیاریكراو له ده‌ره‌وه، له‌سه‌ر قاپه‌كه ستیكه‌رێكی به‌ستبوو كه ئاماژه‌ی به‌وه ده‌كرد پاره‌ی داوه بۆ فڕێدانی پاشماوه‌ی خۆراك.w
چۆنیه‌تی چاره‌سه‌ركردنی پاشماوه‌ی خۆراك
به‌یانیان ئه‌و كۆمپانیایانه كه كاره‌كه‌یان به‌كرێ گرتووه ئه‌و سه‌به‌تانه كۆده‌كه‌نه‌وه، پارك میونگ-جو و تیمه‌كه‌ی له كاتژمێر 5ی به‌یانی ده‌ست ده‌كه‌ن به گه‌شتكردن به شه‌قامه‌كاندا، سندوقه‌كان ده‌كه‌نه‌وه و پاشماوه‌كان ده‌خه‌نه ناو تانكی بارهه‌ڵگره‌كه‌یانه‌وه. هه‌موو رۆژێك كار ده‌كه‌ن جگه له رۆژانی یه‌كشه‌ممه. پارك ده‌ڵێت: «ته‌نانه‌ت دواکەوتنمان بۆ ماوەی رۆژێك ده‌بێته هۆی كۆبوونه‌وه‌ی بڕێكی زۆر پاشماوه«. نزیكه‌ی سه‌عات 11ی به‌یانی ده‌گه‌نه دامه‌زراوه‌ی پرۆسێسكردن له دۆبۆنگ و له‌وێ هه‌موو پاشماوه‌كان داده‌به‌زێنن.
پاشماوه‌ی ڕه‌ق، وه‌ك ئێسك و تۆ و و توێكڵ، به ده‌ست هه‌ڵده‌گیرێت (دامه‌زراوه‌ی پرۆسێسكردنی پاشماوه‌ی دۆبۆنگ یه‌كێكه له دوا دامه‌زراوه‌ی له‌و جۆره كه ئه‌م هه‌نگاوه به به‌كارهێنانی ئامێر جێبه‌جێ ناكات). ئه‌م پاشماوه‌یه به شێوه‌یه‌كی ئۆتۆماتیكی ده‌گوازرێته‌وه بۆ وردكه‌رێك، كه قه‌باره‌كه‌ی كه‌مده‌كاته‌وه بۆ پارچه‌ی بچووك. هه‌ر شتێك كه نه‌توانرێت به ئاسانی پارچه پارچه بكرێت، وه‌ك كیسی نایلۆن، دواتر ریز ده‌كرێت و ده‌سووتێنرێت. پاشان پاشماوه‌كان وشك ده‌كرێنه‌وه، شێیه‌كه‌ی ده‌چێته ناو بۆرییه‌كه‌وه كه ده‌چێته وێستگه‌یه‌كی پاككردنه‌وه‌ی ئاو، له‌وێ به‌شێكی بۆ به‌رهه‌مهێنانی بایۆگازی به‌كاردێت و ئه‌وه‌ی دیكه پاكده‌كرێته‌وه و ده‌ڕژێته ناو چه‌مێكی نزیكه‌وه.
ئه‌وه‌ی له پاشماوه‌كان ده‌مێنێته‌وه له دامه‌زراوه‌ی پرۆسێسكردندایه، دوای چوار سه‌عات له لابردنی تیمی پارك سه‌یركه، له‌م پرۆسه‌یه‌دا ورد ده‌كرێت و ده‌بێته به‌رهه‌می كۆتایی، تۆزێكی قاوه‌یی وشك كه بۆنی پیسی لێدێت. سیم یۆن سیك، به‌ڕێوه‌به‌ری دامه‌زراوه‌كه ده‌ڵێت: ئه‌م پاوده‌ره وه‌ك ته‌واوكه‌رێكی خۆراكی بۆ مریشك و كۆتر به‌كاردێت، هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌مه‌نده به پرۆتین و ریشاڵ، هه‌روه‌ها پێشكه‌ش به هه‌ر كێڵگه‌یه‌ك ده‌كرێت كه بیه‌وێت. له‌ناو دامه‌زراوه‌كه‌دا بۆنی به‌هێز ده‌رده‌چێت، به‌ڵام له ده‌ره‌وه، به زه‌حمه‌ت هه‌ست پێده‌كرێت. بۆرییه‌كان به‌ناو بیناكه‌دا ده‌ڕۆن بۆ پاككردنه‌وه‌ی هه‌وا له رێگه‌ی پرۆسه‌یه‌كی كیمیاییه‌وه پێش ئه‌وه‌ی سیستمی ئیگزۆز ئه‌م هه‌وایه ده‌ربكات.
ئاسانكارییه‌كانی تر به شێوه‌یه‌كی جیاواز كارده‌كه‌ن، له دامه‌زراوه‌یه‌كی بایۆگازی له گۆیانگ، گه‌ڕه‌كی سیئۆل، پاشماوه‌ی خۆراك - ساڵانه نزیكه‌ی 70 هه‌زار تۆن - هه‌رسكردنی بێهه‌وا ده‌بێت. پاشماوه‌كان بۆ ماوه‌ی 35 رۆژ له‌ناو تانكی گه‌وره‌دا داده‌نرێت، له‌كاتێكدا به‌كتریاكان كاره‌كانیان ئه‌نجام ده‌ده‌ن، مادده ئۆرگانییه‌كان شیده‌كه‌نه‌وه و بایۆگازی به‌رهه‌مده‌هێنن كه به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له میتانی و دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن پێكهاتووه.
ئه‌و بایۆگازه به كۆمپانیایه‌كی ناوخۆیی ده‌فرۆشرێت، كۆمپانیاكه ده‌ڵێت: بۆ گه‌رمكردنی 3 هه‌زار ماڵ له گۆیانگ به‌كارده‌هێنرێت.
توێژه‌ران بۆیانده‌ركه‌وتووه كه هه‌ر ته‌نێك پاشماوه‌ی خۆراك كه له زبڵدانێكدا فڕێده‌درێت، گازی گه‌رمخانه‌یی ده‌رده‌دات كه یه‌كسانه به 800 پاوند دووه‌م ئۆكسیدی كاربۆن، لی چانگجی، ئه‌ندازیار له دامه‌زراوه‌ی گۆیانگ ده‌ڵێت: گۆڕینی بۆ بایۆگاز ئه‌و شته بۆ نیوه ده‌بڕێت.
ره‌خنه‌گران ئاماژه به‌وه ده‌كه‌ن كه له‌گه‌ڵ هه‌موو سووده‌كانیدا، به‌رنامه‌كه یه‌كێك له ئامانجه‌كانی نه‌گه‌یشتووه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه خه‌ڵك كه‌متر خۆراك فڕێبده‌ن، به‌پێی زانیارییه‌كانی وه‌زاره‌تی ژینگه، بڕی ئه‌و خۆراكانه‌ی له سه‌رانسه‌ری وڵاتدا فڕێدراون، به‌درێژایی ساڵان تا راده‌یه‌ك به‌رده‌وام بووه.
سیستمه‌كه كه‌موكوڕی دیكه‌ی هه‌یه، گله‌یی په‌رش و بڵاو هه‌بووه، له دیوجیانگ كه یه‌كێكه له گه‌ڕه‌كه‌كانی گۆیانگ، دانیشتوانی گوندێك ده‌ڵێن: بۆنی دامه‌زراوه‌یه‌كی پرۆسێسكردن پێشتر ئه‌وه‌نده خراپ بووه كه نه‌یانتوانیوه په‌نجه‌ره‌كانیان به كراوه‌یی بهێڵنه‌وه، ئه‌م دامه‌زراوه‌یه له ساڵی 2018ه‌وه داخراوه به‌هۆی ناڕه‌زایه‌تی دانیشتوانی ده‌وروبه‌ری. به‌ڵام زۆربه‌ی ئاسانكارییه‌كان له سه‌رانسه‌ری وڵاتدا گله‌یی زۆریان لێ نه‌كه‌وتۆته‌وه، به‌رپرسانی حكومه‌ت ده‌ڵێن: باشتربوونی به‌رده‌وامی ته‌كنۆلۆژیا بۆته هۆی ئه‌وه‌ی كاره‌كانی پاكتر و كاراتر ئه‌نجام بدرێت.
*سه‌رۆكی رێكخراوی ئاینده بۆ پاراستنی ژینگه
