میلان كۆندێرا: من رۆماننووسێكم و هیچی تر

لەفارسییەوە: محەمەد کەریم

رۆماننووسی گەورەی چیك میلان كۆندێرا (4 / 1 / 1926) لە برنو لە چیك لەدایكبووە، (11 / 7 / 2023) لە پاریس كۆچی دواییكردووە، یەكێكە لە دیارترین رۆماننووسانی چەپ كە بە فەرەنسی دەینووسی. میلان كۆندێرا لای خوێنەری كوردیش ئاشنایە و چەند بەرهەمێكی كراون بە كوردی لەوانە: رۆمانی ژیان لە شوێنێكی دیكەیە، رۆمانی ئاهەنگی ماڵئاوایی، رۆمانی نەمری، كتێبی هونەری رۆمان ...هتد. لێرەدا دەقی چاوپێكەوتنێكی دەخوێنینەوە كە تیایدا سەبارەت بە رۆمان دەدوێت.   

 





* لە سەرەتای ئەم دیدارەدا دەمەوێت سەبارەت بە كتێبی (هونەری رۆمان) قسە بكەین، لە سەرەتای ئەو  كتێبەدا هەمیشە ناڕەزایی خۆت سەبارەت بە دیدار دەردەبڕیت و جەخت لە كۆپی رایت دەكەیتەوە. ئایا بە رەتكردنەوەی دیدار و چاوپێكەوتن خوێنەرانت لەوە بێبەش ناكەیت كە دەیانەوێت لەبارەی تۆوە شت بزانن؟
- لە چاوپێكەوتنی رۆژنامەوانیدا تەقریبەن هەموو شتێك كە نووسەر دەیڵێت كۆپی دەكرێت. ئەگەر قسەكانی نووسەر لەلایەن رەخنەگران و خوێندكاران و مامۆستایانی زانكۆوە بگوترێتەوە، ئەوەندە گرنگ نییە، بەڵام راستی و دروستی قسەكان ون دەبێت. من جارێكیان ناچار بووم بە هەڵە بڵاوكردنەوەی قسەكانم راست بكەمەوە و سەرەڕای ئەوەش كۆمەڵێ بیروبۆچوون راست بكەمەوە كە بە هیچ جۆرێك پەیوەندی بەمنەوە نەبوو. بۆیە ناڕەزاییم دەربڕی، بەڵام وەڵامی رۆژنامەنووسەكە ئەوە بوو، گوایە رۆحی قسەكانی منی پاراستووە و منیش گەیشتمە راستییەكی ئاسان ئەویش ئەوەیە كاتێك نووسەرێك قسە بۆ رۆژنامەنووسێك دەكات ئیتر خاوەنی قسەكانی خۆی نییە، ئەمەش بەلای منەوە قابیلی قبووڵ نییە. رێگەچارەكەشی زۆر ئاسانە، چاوپێكەوتن دەكەین، تۆ پرسیارەكانت بە نووسین دەدەیت بە من، منیش لەسەر كاغەز وەڵامت دەدەمەوە و لە كۆتاییدا مافی كۆپی رایتی لەسەر دیاریی دەكەم. ئەمەش رێگایەكی باش و بەویژدانانەیە.

* بەڕای من ئەمە لۆجیكییە. هیچ شتێك وەكو كۆپی رایت ناتوانێت متمانەی چاوپێكەوتنێك زامن بكات. تۆ لە باسەكانتدا چەندان جار ئاماژەت بۆ ئەوروپای مەركەزی كردووە. چیرۆكی هەموو دەقەكانی تۆ و تەنانەت نووسینە تیۆرییەكانیشت لەچیك روودەدەن و لە كتێبی تیۆری رۆمانیشدا ئەوروپای مەركەزی گرنگییەكی زۆری هەیە. دەكرێت تەسەوری خۆت سەبارەت بە ئەوروپای مەركەزی باس بكەیت كە رەمزی واقیعی كوێیە؟
- بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە، باشتروایە قسەكانمان هەر لەسەر رۆمان بێت. لە روانگەی منەوە چوار رۆماننووسی گەورە هەن: فرانس كافكا، هێرمان برۆخ، رۆبەرت موزیل، ویتوڵد گۆمبرۆویچ، من ئەمانە بەلووتكەكانی ئەورپای مەركەزی دەزانم. لەو زەمانەدا جگەلە مارسیل پروست لە مێژووی رۆماندا كەسێكی گرنگترم لەوانە نەدیوە و بەبێ ناسینی ئەمانە ناتوانین شتێكی زۆر لە رۆمانی مۆدێرن تێبگەین. ئەم نووسەرانە، ئەو مۆدێرنیستانەن كە شەوقێكی زۆریان بۆ دۆزینەوەی فۆرمی نوێ هەیە، بەڵام لەهەمانكاتدا، بەتەواوی لە هەموو ئایدیۆلۆجیایەكی ئاڤانگارد بەتاڵن. هەرگیز باس لە پێویستی تێكشكاندنە بنەڕەتییەكان ناكەن. لەوانەیە بە رەسمی و بە رووكەشیش وا سەیری رۆمان نەكەن كە مێژووی بەسەر دەچێت، بەڵكو تەنیا دەیانەوێت بەشێوەیەكی بنەڕەتی پەرەی پێبدەن. لەم بابەتەوە پەیوەندیەكی تر لەگەڵ رابردووی رۆماندا دروست دەبێت. ئەم نووسەرانە بەهیچ شێوەیەك گاڵتە بە ترادسیۆن ناكەن، بەڵكو بژاردەیەكی دیكەیان هەیە بۆ ترادسیۆن. ئەمانە هەموویان ئەو رۆمانانە سەرنجی راكێشان كە دەكەونە پێش سەدەی نۆزدەوە، من ئەو ماوەیە بە نیوەی یەكەمی مێژووی رۆمان دەزانم. ئەمە بووە هۆی ئەوەی نیوەی یەكەمی مێژووەكە لە گەوهەری خۆنمایشكردنی بێبەش بێت و ئەوەی من بە ناونیشانی فیكری نووسەری ناوی دەبەم، رۆڵێكی كەمتری هەبێت. بۆ دووركەوتنەوە لە هەر بەدحاڵیبوونێك، بوار بدە شرۆڤەی فیكری نووسەری بكەم. مەبەستی من رۆمانی فەلسەفی نییە كە رۆمان دەكات بە پاشكۆی فەلسەفە و بیروباوەڕی نووسەر رەسم دەكات، ئەوە ئیشی سارتەر تەنانەت كامۆشە. بە ئاكاركردنی رۆمانیش لەو مۆدیلانەیە كە من حەزم لێی نییە. ناوەڕۆكی بەرهەمەكانی موزیل و برۆخ تەواو جیاوازە، یانی لە جیاتی ئەوەی لە خزمەتی فەلسەفەدا بێت، مەیدانێك دەكات بەهی خۆی كە هەتا  پێش ئەوە لە ژێر دەستی فەلسەفەدا بووە.
كێشەی میتافیزیك و وجودگەرایی مرۆڤ لەو مەسەلانەیە كە فەلسەفە بەتەواوی واقیعییەتەكەیەوە لە تێگەیشتنی دەستەوسان بووە و تەنیا رۆمانە كە دەتوانێت ئەوە بكات. لەم رووەوە، ئەم رۆماننووسانە پێكهاتەیەكی شاعیرانە و رۆشنبیرانەی بێ ئەڵتەرناتیڤیان لە رۆمان دروستكرد كە لە كەلتوردا پێگەیەكی باشی هەیە. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا من هەمیشە وەكو ریسواییەكی رۆشنبیرانە تەسەوری دەكەم، ئەم نووسەرانە كەمتر ناسراون. بەڵام راستییەكەی ئەوەیە كە ئەمە بەدحاڵیبوونێكی جوانیناسانەیە كاتێ نەریتی تایبەتی رۆمانی ئەمریكی لەبەرچاو بگریت تەواو لە مەسەلەكە تێدەگەیت. لە كاتێكدا نووسەرە گەورەكانی ئەوروپای مەركەزی شاكارەكانیان دەخوڵقاند، ئەمریكا نووسەرانی خۆی هەبوو. نووسەرانی وەكو هەمەنگوای، فۆكنەر و جۆن دۆس پاسۆس كە جیهانیان خستبووە ژێر كاریگەری خۆیانەوە، بەڵام دیدی جوانیناسیان بەتەواوی لە خاڵی بەرامبەری موزیلدا بوو. بۆ نموونە لەم جۆرە جوانیناسییەدا، بیری نووسەر لە گێڕانەوەی رۆمانەكەدا تۆخ دەبێتەوە و عەقڵی نووسەر، وەكو بەدەنێكی دەرەكی بەنیسبەت ناوەڕۆكی رۆمانەكەوە دەردەكەوێت.

* ئایا ئەم نووسەرانە كاریگەریان لەسەر تۆ هەبووە؟
- نەخێر. پەیوەندی ئێمە بەشێوەیەكی ترە. من لە رووی جوانیناسییەوە لەگەڵ ئەواندا لەژێر یەك سەقفدا نیم. نە لەگەڵ پروست، نە لەگەڵ جۆیس یان تەنانەت لەگەڵ هەمەنگوای (لەگەڵ ئەوەشدا كە زۆر ستایشی دەكەم) ئەو نووسەرانەی من باسیان دەكەم، كار لە یەك ناكەن، ئەمانە تەنانەت مشتومڕ دەكەن. برۆخ زۆر رەخنەی لە موزیل هەبوو، موزیل رقی لە برۆخ بوو. گۆمبرۆویچ كافكای خۆش نەدەویست و قەت لەبارەی برۆخ و موزیلەوە قسەیەكی نەكردووە، لەوانەیە هیچ كام لەم نووسەرە یەكتریان نەناسیبێت. لەوانەیە ئەگەر بیانزانیایە من خستوومنەتە ناو گروپێكەوە، لە منیش تووڕە بوونایە و لەوانەیە لەسەر حەقیش بوونایە. لەوانەیە من ئەم یەكێتییەم دروست كردبێت بۆ ئەوەی سەقفێكم هەبێت.

* چەمكی ئەوروپای مەركەزی چۆن لەگەڵ دنیای سلاڤ و كەلتوری سلاڤدا پەیوەست دەبن؟
- بێگومان یەكێتیی زمانەوانی لەناو زمانە سلاڤییەكاندا هەیە، بەڵام شتێك نییە بەناوی یەكپارچەیی كەلتوری سلاڤ. ئەدەبی سلاڤیش وجودی نییە. هەرچەندە رۆمانەكانی من لە فەزا و شوێنێكی سلاڤدا روویانداوە كە خۆم وەكو فەزا دانی پیانانێم، چونكە فەزا و شوێنێكی درۆینەیە. ئەوروپای مەركەزی كە من مەبەستمە و لە رۆمانەكانمدا ئاماژەی بۆ كراوە، ئەو بەشە دەگرێتەوە كە لە رووی زمانەوانییەوە بە (جێرمەن- سلاڤ- مەجەڕ)ی دەزانن. لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر بتەوێت لە مانا و بەهای رۆمان تێبگەیت، زانینی ئەم خاڵانە یارمەتییەكی ئەوتۆت نادەن. چونكە من هەمیشە وتومە تەنیا بە زانینی زەمینە و فەزای مێژووی رۆمانی ئەوروپا دەتوانیت لە مانا و بەهای رۆمانێك تێبگەیت.
* تۆ هەمیشە ئاماژە بۆ رۆمانی ئەوروپا دەكەیت، ئایا بەو مانایەیە كە بەشێوەیەكی گشتی رۆمانی ئەمریكی بەلای تۆوە كەم بایەخترە؟
- تۆ جوان ئاماژەت بۆ كرد. بیتوانایی من لە دۆزینەوەی زاراوەیەكی گونجاودا مایەی ئازارە. ئەگەر بڵێم رۆمانی خۆرئاوا ئەوسا رۆمانی روسیا لەبیر دەكرێت. ئەگەر بڵێم رۆمانی جیهان، ئەم بابەتە دەبێتە چاوپۆشی لەوەی  سەبارەت بە كۆمەڵێك بەرهەم قسە دەكەم كە پەیوەندی بە ئەوروپاوە هەیە، هەربۆیە زاراوەی رۆمانی ئەوروپی بەكاردێنم. هەڵبەتە ئەم زاراوەیە جوگرافیایی نییە، بەڵكو دەبێت وەكو زاراوەیەكی مەعنەوی حسابی بۆ بكرێت. ئەم جوگرافیا مەعنەوییە دەكرێت ئەمریكاش لە خۆبگرێت. ئەوەی من لە ژێر ناونیشانی رۆمانی ئەوروپیدا ناوی دەهێنم، مێژوویەكە  لە سێرڤانتسەوە دەگاتە فۆكنەر.

* وادێتە بەرچاو نە لەناو ئەو نووسەرە گەورانەدا كە ناوت بردن نە لەناو ئەو كەسانەدا كە وەكو كەسانی كاریگەر لە مێژووی رۆماندا ناوت هێنان، نیشانەی ژن نییە، لە دیدارەكانی تۆدا قەت باسی ژن نەكراوە، دەتوانیت ئەمە روون بكەیتەوە؟
- بەلای ئێمەوە دەبێت رەگەزی رۆمانەكان گرنگ بێت نەك رەگەزی نووسەرەكانیان. هەموو رۆمانە باشەكان ئەوانەن كە هەردوو رەگەزیان تێدایە. یانی ئەو رۆمانانەی كە هەردوو دیدگای ژن و پیاویان رەچاو كردووە. رەگەزی نووسەر وەكو وەزعی بەدەنی مەسەلەی تایبەتی كەسەكانە.

* بێگومان كتێبی (هونەری رۆمان)ی تۆ نموونەیەكی تایبەتی سەرنجڕاكێشە. لەگەڵ ئەوەشدا كە ئەم كتێبە لە رووی فۆرمەوە مایەی سەرنجە و لە رووی جوانیناسییەوە بە رەهەندی جیهانی رینمایی خوێنەر دەكات، بەڵام لە پشت ئەمەوە، تیۆرێكی زۆر تاكەكەسیش دەخاتەڕوو. 
- ئەوە تەنانەت تیۆریش نییە. لەوانەیە من لە هەڵبژاردنی ناوی ئەم كتێبەدا هەڵەم كردبێت، چونكە وادیارە گشتێتی كتێبەكە نیشانەی نامەیەك بێت سەبارەت هەلپەرستیی تیۆری. من ناوی هونەری رۆمانم لەبەر هۆكاری تایبەتی و هەست هێشتەوە. كاتێك 27، 28 ساڵ بووم كتێبیكم لەبارەی یەكێك لە نووسەرێکی چیكەوە نووسی ناوی ڤلاسلاڤ ڤانكورا بوو، كە زۆر بایەخم پێدەدا. ناونیشانی ئەو كتێبە هونەری رۆمان بوو، بەڵام لەبەرئەوەی بایەخی پێدرا، زۆر زوو نەما و چاپیش نەكرایەوە. ویستم بە هەڵبژاردنی ئەم ناونیشانە یادەوەریی رابردوو زیندوو بكەمەوە.

* ئایا هیچ گۆڕانكارییەكی گرنگ لە بیروبۆچوونتدا سەبارەت بە ئەدەب و پەیوەندی ئەدەب لەگەڵ جیهان و كەلتور و كەسەكاندا روویداوە؟ 
- هەتا 30 ساڵی زۆر شتم نووسی، زیاتر لە هەمووی سەبارەت بە مۆسیقا، شیعرم نووسی و تەنانەت شانۆگەرییەكیشم نووسی. بە رێڕەوی جیاوازدا رۆیشتم چونكە بەدوای دەنگ و شێوازی خۆمدا وێڵ بووم و دەمەویست خۆم بدۆزمەوە. بە نووسینی یەكەم كۆمەڵەچیرۆكم (عەشقە پێكەنیناوییەكان) لە ساڵی 1959دا دڵنیابووم كە خۆم دۆزییەوە. من نووسەر و رۆماننووسم و جگەلەوە هیچی تر نیم. لەو كاتە بەدواوە دیدگای جوانیناسیشم گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە. ئەم دیدگایە یارمەتیت دەدات بەشێوەیەكی باو یان ئاسایی دەستەواژەكانت بەكاربهێنیت.

سەرچاوە: www.armanmeli.ir