قەڵای دێرینی ئاكرێ

راپۆرتی/ ئەیاز هەركی


بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەکان، مێژووی قەڵای دێرینی ئاکرێ دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میرزەند لە ساڵی 580ی پ. ز، رووبەری قەڵاكە نزیكەی 10 هەزار مەتر چوارگۆشەیە، هەروەها دەڕوانێت بەسەر شاری ئاكرێی کۆندا لە بەرزیی 450 مەترەوە. 
قەڵای ئاكرێ لە چەند بەش و شوێنێکی نیشتەجێبوونی میر و سەركردەكان و خەڵكی ئاسایی پێكهاتووە.
دوو دەروازەی سەرەكیی هەیە، یەكێكیان لە باكوور و یەكێكیان لە باشوورەوە. دەروازەی باكوور دەروازەی سەرەكییە، هەروەها لە دەروازەی چوونە ژوورەوەیدا تابلۆیەك هەبووە كە باس لە خۆڕاگریی قەڵاكە دەکات و ناوی ژمارەیەك پاشا و فەرمانڕەواكانی ناو ئەو قەڵایەی لەسەر نووسراوە، بەڵام دوای جەنگی یەکەمی جیهان، سوپای ئینگلیز لە كاتی داگیركردنی عیراق و باشووری كوردستاندا ئەم تابلۆیەیان لەگەڵ خۆیاندا بردووە و ئێستا لە مۆزەخانەیەكی بەریتانیدایە. 
هەروەها ساڵانە گەشتیارێكی زۆر سەردانی قەڵاکە دەكەن، چونکە شوێنێكی سەرنجڕاكێشە بۆ گەشتیاران.

گەشتیار بۆ هەر چوار وەرزەکە
لەوبارەیەوە هیوا شەماڵ بەڕێوەبەری شوێنەوار و كەلەپوور‌ لە قەزای ئاكرێ دەڵێت: «ئێمە وەك بەڕێوەبەرایەتیی شوێنەوارەكان لە ئاكرێ، پلانمان هەیە بۆ پاراستنی ناوچە شوێنەوارییەکان و راكێشانی گەشتیارێكی زیاتر بۆ قەزای ئاكرێ، بەتایبەتی لە هەر چوار وەرزی ساڵدا، گەشتیارێكی زۆر سەردانی قەڵای دێرینی ئاكرێ دەكەن كە بەناوبانگە بۆ رۆژی جەژنی نەورۆز لە مانگی ئازاردا. 
لە ساڵی 2010 دا لە چەند شوێنێكی قەڵای ئاكرێ كۆمەڵێك لێكۆڵینەوەی زانستیمان کرد و چەند كەلوپەلێکی شوێنەوارییمان دۆزییەوە كە هەریەكەیان رامانێكی مێژوویی و كەلتورییان هەبوو، بەڵام قەیرانی دارایی كارەكانمانی راگرت.

لە شوێنەواری سەربازییەوە  بۆ کایەیەکی گەشتیاری
هەروەها رایگەیاند: مێژووی قەڵاكە زۆر كۆنە و هیچ بەڵگەیەك لەبەردەستدا نییە بۆ دیاریكردنی مێژوویی راستەقینەی دروستکردنەکەی و وتی: «لە سەردەمەكانی پێشوودا  قەڵاكە زیاتر قەڵایەكی سەربازی بووە. ئەو تابلۆ گرنگەی لەسەر دەرگای قەڵای ئاكرێ بووە، مێژووی شارەكەمانە و ئێستا لە مۆزەخانەیەكی بەریتانیدایە، چەندین جار داوامان لە لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە هەوڵبدەن ئەو تابلۆیە بگەڕێننەوە بۆ ئاكرێ و پێویست ناكات مێژووی شارەكەمان لە وڵاتێكی تر نمایش بكرێت». 

یاسای شوێنەوار رێگریی دەکات
 روونیشیکردەوە کە پلانیان هەیە هەندێك خزمەتگوزاریی بچووك لە قەڵای كۆنی ئاكرێ دروست بكەن، وەك قاوەخانە و كورسی و سەتڵی پاك و خاوێنی و... هتد بۆ گەشتیاران و سەردانکەران.
بەڕێوەبەری شوێنەواری ئاکرێ هەروەها دەڵێت: یاسای شوێنەوار رێگە نادات ناوچەی شوێنەواری بۆ مەبەستی گەشتیاریی بەكاربهێنرێت.
مێژووی ئەم قەڵایە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی چاخی بەردین و چەندین شوێنی گرنگی تێدایە وەك كۆگای ئاو و خۆراك و راكێشانی ئاو بە نهێنی و بەشێوەی ئەندازیاری بۆ ناو قەڵاكە بۆ كاتی جەنگ و گەمارۆدانی لەلایەن دوژمنەوە. هەروەها قەڵاكە زیاتر لە ئەشكەوتێك دەچێت، زۆر سەختە و دەبێت نزیكەی 300  پلیكانە سەربكەویت تا بگەیتە قەڵاكە و رێگەكە لە بەرد دروستكراوە. 
فێستیڤاڵی ساڵانەی نەورۆز
ساڵانە ئاگری نەورۆز لەسەر قەڵای دێرینی ئاكرێ دەکرێتەوە کە دیمەنێكی جوانی نەورۆز بە شاری ئاكرێ و كوردستان بە گشتی دەبەخشێت، بەتایبەتی لە رۆژانی نەورۆزدا لەبەر ئەم دیمەنە جوانەی ئاگری سەر قەڵای ئاكرێ، ساڵانە ژمارەیەكی زۆر گەشتیاری ناوخۆیی عیراق و كوردستان و بیانیش سەردانی ئاكرێ دەكەن و كاتێكی خۆش بەسەردەبەن.

 گەورەترین شار لە دوای تۆفانەکە
مێژوونووسان دەڵێن: ئەم قەڵایە و شاری ئاكرێ بە كۆنترین شار دادەنرێن كە دوای لافاوە گەورەكەی نوح، لە ژێر ئاودا دەركەوتووە و دووبارە ژیان لە ئاكرێ-وە دەستپێكردۆتەوە.
بەپێی وەسفی رێبواری كورد، تەها بن یەحیا بالیسانی، كە لە ساڵانی 1774-1786ی  دوو جار سەردانی ئاكرێی كردووە، سەبارەت بەو  قەڵایە دەڵێت: بە یەكێك لە قەڵا بەناوبانگەكانی سەربە میرنشینی بادینان دادەنرێت، هەروەها باس لە سەختیی سەركەوتن بەسەر قەڵاكەدا دەکات. 

کێ پایەکانی وێرانکرد؟
لەساڵی 1133دا، عیمادەدین زەنگی والیی موسڵ، لە هێرشێكی سەربازیدا بۆ سەر دەڤەری ئاكرێ، قەڵاكە داگیر دەكات و زۆربەی دیوارەكانی وێرانكردووە، بەڵام لە سەردەمی سوڵتان حسێن وەلی، میری ئامێدیدا لە نێوان ساڵانی 1533-1573دا، قەڵاكە نۆژەن كراوەتەوە و بەڕووی شارەكەدا كراوەتەوە.
دوایین حاكمی قەڵای ئاكرێ لە سەردەمی میرنشینی بادینان  ئیسمائیل بەگ كوڕی تەییار پاشا بوو، دوای لەشكركێشی محەمەد پاشای میری سۆران بۆ سەر میرنشینی بادینان لەساڵی 1832، سەرەتا دەستی بەسەر قەڵای ئاكرێدا گرت، كە دەروازەی سەرەكی و پایەی بەهێزی میرنشینی بادینان بوو.