كۆكس و ویڵسۆن ئەو دوو پیاوەی كوردستانیان بە عیراقەوە لكاند

 
لە عەرەبییەوە: رەمزی میرەكانی

مێجەر ئێدوارد ولیام نوئێل، یاریدەدەری سێر پێرسی كۆكس، لە وەسفی كورددا دەڵێت: »راستییەكەی، كورد بە باشترین پێكهاتە بۆ سەقامگیریی ناوخۆیی دادەنرێن، ئەوان زۆر لە عەرەب و فارسەكان باشترن، لەبەر ئەو توانا زۆرەی بۆ فێربوون و پێشكەوتن هەیانە، سەرباری ئەوەی كورد یەكێک لەو نەتەوانەی ناوچەكەیە كە دەتوانن زۆرترین سوود لە بەرپابوونی حكومەتێكی سەقامگیر و پێشكەوتوو لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا وەربگرن». دوای نوئێل، كورد هیچ سەركردەیەكی دیكەی بەریتانیای نەدۆزییەوە، لێی تێبگات، چونكە ئەو بۆچوونەی نوئێل لەبارەی كوردوەوە بەدڵی بەرپرسانی لەندەن بوو، بەڵام بە دڵی سەركردەكانی نەبوو کە لە عیراق نوێنەرایەتییان دەکرد. لەبەرئەوەی ئەركی ئەو جارەی كورد جیاواز بوو، دەبوو كورد بكرێتە بەرانی قوربانی لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی داگیركاریی و هەرێمایەتی. 
بەم جۆرە كورد ناچاربوو، ملكەچی دۆخەكە ببن، بێئەوەی دەرفەتی تەواویان پێبدرێت، ببنە بەشێك لە هاوكێشە هەرێمایەتییەکە.
گەورەترین هەڵە
لەوكاتەی بەریتانییەكان، خاكی كوردستانی نێو چوارچێوەی ویلایەتی موسڵی عوسمانیان، بە عیراقەوە لكاند. كە هەر خۆیان دوای جەنگی یەكەمی جیهان، عیراقیان دروستكردبوو، دواتر بە گەورەترین هەڵەی مێژوویی خۆیان لەقەڵەمدا، چونكە لكاندنی كوردستان بە ویلایەتەكانی بەغدا و بەسرەی عەرەبییەوە، لەژێر پەردەی سیاسییەوە، زیانێكی زۆری لە هەردوولا دا كە نزیكەی سەدەیەكە بەردەوامە. راپەڕینەكانی كورد لە بیستەكان، چلەكان، شەستەكان، حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی پێشوودا، هۆكاری سەرەكیی ناسەقامگیریی سیاسی دەوڵەتی عیراق بوون، ئەوەش بووە هۆی بە هەدەرچوونی بەشێكی زۆر لە ئابووریی عیراق و لاوازبوونی. نەخاسمە دوای ئەوەی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق، کەوتنە بەرپەرچدانەوەی راپەڕین و شۆڕشەكانیان، بە دڕندانەترین شێواز و چەپەڵترین ئامڕاز. 
دروستبوونی حكومەتی هەرێم کوردستانیش لە ساڵی 1992دا، بەڵگەیەكی روونی رەتكردنەوەی ئەو بڕیارەیە كە لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهاندا دراوە.

چۆنیەتی لكاندنی كورد بە عیراقەوە
ئەو بڕیارە بە خراپترین بڕیارەكان لە مێژووی بەریتانیادا دادەنرێت، چونكە ئەو بڕیارە لەلایەن دوو بەرپرسەوە داڕێژرا كە ئەوانیش پێرسی كۆكس و ئارنۆڵد تی ویلسۆن بوون و تەنیا ویستی خۆیان بەسەر گەلی كورددا نەسەپاند، بەڵكو بەسەر حكومەتی بەریتانیاشیاندا سەپاند، كە ئەودەم هیچ ویستی بۆ ئەو جۆرە بیرۆكەیە نەبوو. 
بزووێنەری سەرەكیی ئەو بڕیارەش، كۆكس و جێگرەكەی ویلسۆن بوون. كۆكس، هەرچەندە خۆی وەك كەسێكی خاكی و بێ فیز نیشان دەدا، بەڵام لە كارەكەیدا كەسێكی بلیمەت و دڵسۆز بوو، لە هەوڵی وەرگرتنی پۆستی باڵادا بوو. 
لە سەرەتای جەنگی یەكەمی جیهاندا، كۆكس وەزیری دەرەوەی حكومەتی (بەریتانی-هیندی) بوو. لەندەن پەنای بۆ بەرپرسانی لە هیندستان برد، هێزێك بۆ بەرپەرچدانەوەی هەڕەشەكانی توركیای عوسمانی بۆسەر كێڵگەكانی نەوتی بەریتانیا لە ئێران و كوێت دروست بكەن و رەوانەی كەنداوی بكەن. سەرەتا كۆكس نەیدەویست گوێڕایەڵی ئەو داواكارییە ببێت، بەڵام دواتر ملكەچ بوو و بووە راوێژكاری باڵای ئەو هێزە. ئەو پۆستەش یارمەتی دا، بەڕێوەبردنی دامەزراوە مەدەنییەكانی ئەو ناوچانە وەربگرێت، كە بەریتانیا هەر بەنیازبوو داگیریان بكات.
 كۆكس، لەو ئەركەیدا سەركەوتوو بوو و توانی توركەكان لە عیراق دەربكات، كاتێكیش زانی شاری كەركوك لەسەر دەریایەك نەوتە، دڵنیابوو لەوەی ویلایەتی موسڵ، عەمبارێكی گەورەی نەوتە. ئەودەم بەریتانیا نەوتی لە ئەمریكا، مەكسیك، رۆمانیا و روسیاوە بۆ وڵاتەکەی هاوردە دەكرد، بۆیە بوونی سەرچاوەیەكی نەوت، لەژێر چنگی خۆیدا، بووە جێی بایەخی یەكەمی، پاشان بووە هۆكارێكی سەرەكیی لكاندنی ویلایەتی موسڵیش، كە زۆرینەی دانیشتوانەکەی كورد بوون، بە ویلایەتەكانی بەغدا و بەسرەی عەرەبییەوە.
لە ساڵی 1918دا، كۆكس، كرایە باڵیۆزی بەریتانیا لە تاران و جێگرەكەشی ئارنۆڵد تالبوت ویلسۆن، شوێنی ئەوی گرتەوە، ویلسۆن وەكو كۆكس چاوی لە پاوانخوازی بوو، بۆیە مكوڕ بوو لەسەر داگیركردنی شاری كەركوك و ویلایەتی موسڵ، كە بە گوێرەی رێكەوتنی هاوپەیمانان، موسڵ لە پشكی فەرەنسا بوو، بەڵام ویلسۆن، بیركردنەوەیەكی دیكەی هەبوو، لەم بارەیەوە دەڵێت: «بەردەوام لەسەر دامەزراندنی حكومەتێك لە میزۆپۆتامیا مكووڕ بووم، هەركاتێك رەوشەكە ئارام بۆوە و جەنگ وەستا، بە مەرجێك ئەو حكومەتە لە ویلایەتەكانی بەسرە، بەغدا و موسڵ پێكهاتبێت». ویلسۆن، ئەو دەمە هیچ بایەخی بەوە نەدەدا، زۆرینەی دانیشتوانی ولایەتی موسڵ كوردن نەک عەرەب، بەڵکو  دەیویست دەوڵەتێكی نەتەوەیی ئیتنی دروست بكات كە لەژێر چەپۆكی ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیادا بێت. 
دوای وەستانی جەنگ لەنێوان بەریتانیا و توركەكاندا، لە31ـی تشرینی یەكەمی 1918دا، هێزەكانی بەریتانیا لە موسڵ دووربوون، بەڵام بەرەو موسڵ کشان و داگیریانكرد. دوای داگیركردنی موسڵیش، بەریتانییەكان بۆ یەكەمجار زانییان، كورد كەوتۆتە ژێر هەژموونی ئەوانەوە، كە پێشتر هیچ سیاسەتێكان سەبارەت بە كورد نەبوو.

ویلسۆن و شێخ مەحمود
 كۆكس و ویلسۆن، تیڕوانینێكی خراپیان بۆ كورد هەبوو، بەردەوام پشتی عەرەبەكانیان دەگرت، بە پێچەوانەی جێگرەكەی ویلسۆن، مێجەر ئێدوارد ولیام چاڕلس نوئێل، كە زۆر هاوسۆزی كورد بوو و كوردی پێ لە عەرەب و فارسەكان باشتر بوو. بەریتانییەكان پێش چوونیان بۆ نێو شاری موسڵ، ئارنۆڵد ویلسۆن، پلانی تۆمارکردنی ناوچە كوردنشینەكانی داڕشتبوو، بۆیە پێشنیازی كرد باشووری كوردستان ئەنجومەنێكی ناوەندیی هەبێت، بە مەرجێك لەژێر سەرپەرشتیی بەریتانیادا بێت، بەڵام ویلسۆن، بیری لەوە نەكردبۆوە، ئەو ئەنجومەنە دەبێتە تۆوی دەوڵەتێكی كوردیی سەربەخۆ، یان ئۆتۆنۆمی، بۆ ئەو مەبەستەش نوئێلی رەوانەی سلێمانی كرد، دەسەڵاتیشی پێدا، شێخ مەحمود حەفید بكاتە دەسەڵاتداری سلێمانی، كە لە سەردەمی عوسمانییەكاندا، قایمقامی ئەو شارە بوو. 
لە سەرەتای مانگی كانونی یەكەمی 1918دا، ویلسۆن خۆی چووە سلێمانی و نامەیەكی دایە شێخ مەحمود، كە تێیدا هاتبوو: «شێخ مەحمود، دەبێتە دەسەڵاتداری ئەو ناوچەیەی دەكەوێتە نێوان رووباری زابی گەورە و دیالە، كە گەورەترین ناوچەی ویلایەتی موسڵە، بەڵام بە دوو مەرج، یەكەمیان، هۆزەكان سەرپشك بن لە قبووڵكردن یان رەتكردنەوەی دەسەڵاتی شێخ مەحمود، دووەمیشیان، بە راوێژ لەگەڵ بەریتانیادا كارەكانی بكات. 
شێخ مەحمود، رازی نەبوو گوێرایەڵی تەواوی بڕیارەكانیان ببێت، هەر ئەوەش بووە هۆی روبەڕوبوونەوەی نێوانیان، بەریتانییەكان كەسێكیان دەویست بەبێ مشتومڕ لەگەڵیاندا گوێڕایەڵی هەموو شتێكیان بێت، بەڵام شێخ مەحمود پێیوابوو هاتنی بەریتانییەكان دەرفەتێكە بۆ بەدیهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان. 
لە كۆتایی مانگی شوباتی1919دا، ویلسۆن، بانگکرا بۆ پاریس، بۆ بەشداریكردن لە كۆنگرەی ئاشتی، پاشان بانگکرا بۆ لەندەن، بۆ روونكردنەوەی هەڵوێستی خۆی و سەرنجەكانی، سەبارەت بە ئایندەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی.
سەبارەت بە عیراقیش، پێشنیازی دروستكردنی دەوڵەتێك كرا كە لە چوار ویلایەت (بەسرە، بەغدا، فوڕات و موسڵ) پێكهاتبێت، ئەودەم موسڵ، هەموو ئەو شوێنانەی دەگرتەوە كە لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانییدا بوو، بۆیە ویلسۆن، لەسەر گرنگیی ویلایەتی موسڵ مكووڕ بوو. 
ئەو سەردەمە ناوچە كوردنشینەكان سەرچاوەی سەرەكی دابینكردنی گۆشت، میوە، سەوزە و توتنی ویلایەتەكانی باشوور بوون. ئامانجی بەریتانیا ئەوەبوو كوردستان بكاتە كارتێكی سیاسی لە دژی هەڕەشەكانی توركیا، ویلسۆن دەیویست بەڕێوەبردنی ناوچەكە لەژێر حوکمڕانیی بەریتانیدا بێت، نەک شازادەیەكی عەرەب. 
لەبارەی پێدانی ئۆتۆنۆمیش بە كورد، ویلسۆن پێشنیازی كرد هیچ گەرەنتییەک نەدرێت بە كورد، هەموو ئەو پێشنیازانەی ویلسۆن لە لەندەن رەتكرانەوە.

هەڵوێستی لەندەن
 لۆرد كیرزۆن، وەزیری دەرەوەی بەریتانیا، دەیویست ویلایەتی موسڵ، لە ویلایەتی بەسرە و بەغدا داببڕێت، بە مەرجێك لەلایەن بەریتانیاوە بەڕێوەببرێت، بەڵام بۆچوونی بەرپرسان لە لەندەن ئەوەبوو، سنووری ناوچەكانی عەرەبنشین كە پێشبینی دانرانی دەكرا، سنوورێكی نەتەوەیی بێت، نەک سنوورێكی جوگرافی یان ئابووری. 
دوای گەڕانەوەی ویلسۆن بۆ بەغدا، بە توندی لە دژی ئەو هەنگاوانە وەستایەوە، كە وا بكات ویلایەتی موسڵ هاوشێوەی ویلایەتەكانی بەسرە و بەغدا بێت. لەو کاتەدا داوا لە ویلسۆن كرا ئەو ناوچانەی عەرەبی تێدا نیشتەجێن لە ویلایەتی موسڵ، جیایان بكاتەوە و بیكاتە پارێزگایەكی سەربەخۆ، ناوچەی كوردستانیش، بكاتە چەندین ناوچەی ئۆتۆنۆمی، بەمەرجێك لەلایەن ئەو سەرۆك هۆزانەوە بەڕێوەببردرێت كە ئینگلیزەكان دیارییان دەكەن.

شۆڕشی شێخ مەحمود
ئەو ماوەیەی ویلسۆن لە عیراق نەبوو، شێخ مەحمود، هەوڵی دا شۆڕش لە دژی ئینگلیزەكان بەرپابكات، ئامانجیشی دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی ئۆتۆنۆمی بوو، بۆیە بەریتانییەكان ویستیان شێخ مەحمود لابدەن. ئینگلیزەكان ویستیان دەسەڵات لە شێخ مەحمود وەربگرنەوە، بۆیە دەسەڵاتەكانیان سنووردار كرد. پاشان شاری سلێمانیان لە رووی كارگێڕییەوە، بە ناوچە عەرەبنشینەكانەوە بەستەوە، بۆ جێبەجێكردنی هەنگاوێكی لەوجۆرەش، ئەفسەرێكی بەریتانی نوێ لە سلێمانی دامەزرێنرا، ئەویش مێجەر ئیلی بانیستەر سۆن بوو، سۆن، خۆی فێری زمانی كوردی و فارسی كرد، باشترین شارەزایی لە كاروباری كورددا هەبوو، بەڵام لەبەرئەوەی كاری پارەداری و بانك بوو، لە كاری دیپلۆماسیدا زیرەك نەبوو، بۆیە بەردەوام كورد رەخنەیان لە سۆن دەگرت، چونكە كەسێكی تاكڕەو، دڵڕەق و دەمارگیر بوو و رێزی لە بەرامبەرەكەی نەدەگرت. 
لەو ماوەیەدا شێخ مەحمودی حەفید ئەو كەسە نەبوو كە گوێڕایەڵی راسپاردەكان ببێت، نەخاسمە دوای سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی، بۆیە یاخیبوون و بەرپەرچدانەوەی بەرامبەر بە هێزەكانی بەریتانیا راگەیاند كە بۆ كپكردنەوەی راپەڕینەكەی هاتبوون.

داگیرکردنی عیراق لەلایەن بەریتانیاوە

شەڕ لە نێوانیاندا روویدا و خودی شێخ مەحمود بریندار کرا و رەوانەی نەخۆشخانەی سەربازیی بەریتانیا كرا لە بەغدا، لە نەخۆشخانەدا ویلسۆن سەردانی كرد و داواشی لێكرد، هەڵوێستی نەرم بنوێنێت. ئارنۆڵد، 14بنەماكەی ودرۆ ویلسۆن، سەرۆكی ئەمریكای لەگەڵ راگەیاندنی (ئەنگلۆ-فەرەنسی) دەرچوو لە ساڵی1918دا، خستە بەردەمی، بەڵام شێخ مەحمود لە هەڵوێستی خۆی بەرامبەر بە ئینگلیزەكان نەهاتە خوارەوە، كاتێكیش بەریتانیا زانی هەوڵەكانی هیچ سوودیكێان نییە، بڕیاری سزادان و دادگاییكردنی شێخ مەحمودی لەبەردەم دادگایەكی سەربازیی بەریتانیدا دا، بەڵام شێخ ئەو دادگاییەی رەتكردەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، بەریتانیا سزای لەسێدارەدانی بۆ دەركرد. 
لەبارەی ئەو دادگاییكردنەشەوە، سێر جۆرج ماكمان وتی: «ئەو سزایە دادگەرانە نییە». لەبارەی شێخ مەحمودیشەوە وتی: «دەزانم كەسێكی توند و كەللەڕەقە و خەڵكی چاوەڕوانیان دەكرد، لەسێدارەی بدەم، بەڵام من پێموایە لە سێدارەدانی ناڕەوا و نادادگەرانەیە، لەبەرئەوەی شێخ مەحمود، بە دەسەڵاتی بەریتانیا رازی نەبوو، لە كۆڵ كردنەوەشی لەگەڵ بنەماكانی گەمەی سیاسەتی بەریتانیادا یەك ناگرێتەوە».

كشانەوەی هێزەكانی بەریتانیا
لە ساڵی1919دا، راپەڕینی شێخ مەحمود لە دژی ئینگلیزەكان دەستیپێکرد، كە چەندین ئەفسەری بەریتانی لە چیاكانی كوردستاندا كوژران، ئەوەش ئەو هەستەی بە (ئۆفیسی هیندستان) بەخشی، كەوا هێشتنەوەی هێزەكانی بەریتانیا لە كوردستاندا، هەڵەیەكی گەورە دەبێت، بۆیە باشترە لەوێ بكشێنەوە. 
لەو ماوەیەدا كە ویلسۆن بە نیازبوو هێڵێكی ئاسنین لە نێوان (بەغدا- كفری- كەركوك) رابكێشێت، ئۆفیسی هیندستان لە وەڵامدا وتی: «حكومەتی خاوەنشكۆ نایەوێت بەرەو باكوور هەنگاوبنێت بە مەرامی داگیركاری سەربازیی، تا ئێستا پشتیوانی لە فراوانكردنی هەژموونی بەریتانیا لە كوردستاندا دەكرد، چونكە پێیوابوو دەبێتە مایەی پێشوازیی دانیشتوانی ئەو ناوچانە، بەڵام ئێستا دوای ئەوەی پێچەوانەی ئەوە دەركەوت و لە دژمان دەجەنگن، بۆیە خاوەنشكۆ پێی باش نییە، هێڵی ئاسنین بەرەو باكوور رابكێشرێت».

وەڵامی ویلسۆن
ویلسۆن، ویستی پێچەوانەی ئەوە بسەلمێنێت، بۆیە ویستی دڵنیایی بداتە لەندەن بەوەی راپەڕینەكەی شێخ مەحمود هیچ كاریگەرییەكی ئەوتۆی بەسەر رەوشەكەدا نەبووە و وێنەیەكی هەڵە بە لەندەن گەیشتووە، بە پێچەوانەوە، دانیشتوانی ئەو ناوچانە پێشوازیی لە مانەوەی بەریتانیا دەكەن، ویلسۆن بە لەندەنی راگەیاند و نووسی: «من دڵنیام ئەگەر ساڵێك یان دوو ساڵ بەرگە بگرین و لەسەر رێچكەی ئێستامان بەردەوامبین، بە مەرامەكانمان دەگەین». 
پێدەچێت سەبارەت بە بەرپاكردنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ، ویلسۆن خاوی لەو ئاراستەیەدا نواندبێت كە بەریتانییەكان مەیلیان لێی بوو، بۆیە بۆ حكومەتی دووپاتكردەوە، هەوڵ بۆ ئەوە دەدات، بەڵام راستییەكەی ویلسۆن، هیچ ئامادە نەبوو بەرەو ئەو ئاڕاستەیە بڕوات، كە حكومەتی بەریتانیا پێی باش بوو، ئەویش پێکهێنانی دەوڵەتێكی ئۆتۆنۆمی بوو بۆ كورد، كە لەژێر ركێفی حكومەتی بەریتانیادا بێت. نەخاسمە دوای راپەڕینەكەی شێخ مەحمود، ویلسۆن توانی وا لە سەرۆك هۆزەكانی كورد بكات گوێڕایەڵی شێخ مەحمود نەبن، دوای ئەوەی هەستیان بە هەوڵە چڕەكان بۆ لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە ویلایەتەكانی بەسرە و بەغدای عەرەبی كرد.

هەڵوێستی ئێدوین مۆنتاكیۆ
سەبارەت بە گوێنەدانی ویلسۆن بە بۆچوونەكانی لەندەن، ئۆفیسی (بەریتانی-هیندی) هۆشداریی دایە ویلسۆن لەبارەی سەرنجەكانییەوە، كە بە فراوانخوازی لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا لە باكوور (كوردستان) رازی نەبوو. 
سێر ئێدوین مۆنتاكیۆ لە 22ی تشرینی دووەمی 1919دا، پەیوەندیی بە ویلسۆنەوە كرد و پێی راگەیاند: «حكومەتی خاوەنشكۆ، ئامادە نییە بیرۆكەی هێشتنەوەی كوردستان لەژێر مانداتی (انتداب) خۆیدا قبوڵ بكات». پاش ماوەیەكی دیكە، مۆنتاكیۆ بە ویلسۆنی راگەیاند: «بە گوێرەی بۆچوونی نوئێل، ئەگەر مافی هەڵبژاردن بە كورد بدرێت، ئەوان پێیان باش دەبێت لەپاڵ بەریتانیادا بن، بۆیە دەبێت سنووری نێوان كوردستان و وڵاتانی عەرەبی لەسەر شێوەی هێڵێكی ئیتنی نێوان هەردوو نەتەوەکە بێت». 
بە دڵنیاییەوە ئەو سەرنجانەی نوئێل كە لەلای ئەو فەرمانبەر بوو، مایەی بێزاری و پەستی ویلسۆن بوو. لە سەرەتای ساڵی 1920دا، لە وەڵامدانەوەی مۆنتاكیۆدا، ویلسۆن دووپاتیكردەوە لەبەر لێكەوتەی سیاسیی و ستراتیژیی، مانەوەی ویلایەتی موسڵ وەكو خۆی باشترە، لە جیاتی ئەوەی بخرێتە سەر ولایەتەكانی بەسرە و بەغدا، لەبەر گرنگی زۆری بۆ بەریتانیا، چونكە لەدەستدانی زیان بە هەژموونی بەریتانیا دەگەیەنێت، نەوەك تەنیا بە ناوچە عەرەبنشینەكانی عیراق، بەڵكو دەگاتە ئێرانیش.

گەڕانەوەی كۆكس
لە مانگی تشرینی یەكەمی 1920دا، ویلسۆن بەغدای بەجێهێشت و گەڕایەوە لەندەن. دوای رۆیشتنی هەندێک شاری شیعەنشین، هۆز و تیرەی عەرەبی ئەملا و ئەولای دیجلە و فوڕات راپەڕین. دوای چەند هەفتەیەك لەو راپەڕینانەش، بەریتانییەكان هەستیان بە لەقبوونی دەسەڵاتیان لە عیراقدا كرد، چونكە ئەگەر كورد بچووبانایە پاڵ ئەو راپەڕینانەوە، مەترسی بۆ سەر سەقامگیریی ئەوان و هەموو عیراق دروست دەكرد، بەڵام كورد رانەپەڕین، لەبەر ئەوەنا، كەیفیان بە دەسەڵاتی ئینگلیزەكان دەهات، بەڵكو لەبەرئەوەی، لەگەڵ عەرەبەكاندا زۆر تەبا نەبوون، لەوەش دەترسان، بەتەنیا لەسەر گۆڕەپانەكەدا بمێننەوە. 
سێر پێرسی كۆكس، بە پلەی سەركردەیەكی گەورە گەڕایەوە، دوور كەوتنەوەشی لە ناوچەكەدا، بیرۆكەكانی لەبارەی ویلایەتی موسڵەوە نەگۆڕی، بەڵكو مكووڕ بوو لەسەر ئەوەی كورد بە دەوڵەتی عیراقی نوێوە بلكێنێت، كە ئەو بۆ پێكهێنانی راسپێردرابوو، بەڵام سەرەتا دەبوو خۆی بۆ روبەڕوبوونەوەی كەسایەتییەكی ئەفسانەیی وەك وینستۆن چەرچڵ ئامادەبكات، كە بە هیچ جۆرێك بەو بیرۆكەیە رازی نەبوو.
 
دەست بەكاربوونی چەرچڵ
لە 14ی نیسانی 1921دا، چەرچڵ بوو بە لێپرسراوی ئۆفیسی وڵاتە داگیركراوەكان. چەرچڵ، كە بەوە ناسراو بوو بە هەموو هێزییەوە كار بۆ بەهێزكردنی ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیا دەكات، لەكاتی كردنەوەی ئەو ئۆفیسەدا، پێی باشبوو، عیراق لە حكومەتی (بەریتانی-هیندی) جیابكاتەوە، بۆیە لەنێو ئۆفیسەکەیدا بەشێكی تایبەتی بە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست كردەوە. 
لەو ماوەیەی كە چەرچڵ دەستبەكاربوو، بەتایبەتی دوای راپەڕینەكان، دەبوو بەریتانیا سیاسەتێكی نوێ و روون سەبارات بە عیراق بگرێتەبەر، چونكە چەندین كێشەی دیكەی ئاڵۆز هەبوون كە دەبوو بەریتانیا بڕیاری یەكلاكەرەوەیان لەبارەیەوە بدات، وەك مانداتی بەریتانیا بۆ فەلەستین و ئوردن، بۆیە چەرچڵ بیری لەوە كردەوە، هەموو ئەو كێشانە بەیەكەوە چارەسەر بكات، لەمیانی كۆبوونەوەیەكدا كە دوور لە لەندەن ببەسترێت، ئەو شوێنەش قاهیرەی پایتەختی میسر بوو. 
چەرچڵ بانگی گەورە بەرپرسانی وڵاتە داگیركراوەكانی ژێر قەڵەمڕەوی بەریتانیای كرد، وەكو بەغدا، ئۆرشەلیم و نیودەلهی. كۆكس، لەگەڵ راوێژكارەكەی گێرشرۆد بێل، بەشداریی كرد، خاتوو بێل، عەرەبییەكی باشی دەزانی و زۆر بەتوندی داكۆكی لە دەمارگیریی عەرەبی دەكرد، ئەوسەردەمە تاكە ئافرەت بوو كە پۆستێكی لە وڵاتە داگیركراوەكانی بەریتانیادا هەبێت بۆ سەبارەت بە داكۆكیكردن لە كورد، چەرچڵ بانگی دوو كەسایەتی داكۆكیكاری لە كورد كرد، ئەوانیش مێجەر ئێدوراد نوئێل و مێجەر بێرت یانگ بوون. 

یاداشتەكەی نوئێل و یانگ
كاتێك قسەوباس هاتە سەر ویلایەتی موسڵ، كۆكس و بێل، خۆیان لەبەردەم یادداشتێكی تایبەت بە بەڕێوەبردنی ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بینییەوە، كە نوئێل و یانگ، ئامادەیان كردبوو، یاداشتەكە بە روونی داكۆكی لەوە دەكرد، ویلایەتی موسڵ نەخرێتە سەر عیراق. لە دەقی یادداشتەكەدا هاتبوو: «ئێمە بەتوندی لەگەڵ ئەو بیرۆكەیەداین كە لكاندنی ناوچە كوردنشینەكان بە دەوڵەتی عەرەبییەوە رەتبكرێتەوە، بۆیە دەبێت هانی نەتەوەخوازانی كورد لەسەر بنەمای بیرۆكەی یەكێتی لەلایەن حكومەتی خاوەنشكۆوە بدرێت». هەروەها لە یادداشتەكەدا، پێشنیازی پێكهێنانی لیژنەیەكی ناوەندیی (كوردی) كرابوو، بە مەرجێك راوێژكارێكی بەریتانیشی تێدابێت، بەڵام ئەو پێشنیازە زۆر بەتوندی لەلایەن كۆكس و بێلەوە، رەتكرایەوە، كە مكووڕ بوون لەسەر ئەوەی ویلایەتی موسڵ بەشێكی دانەبڕاوی ویلایەتە عەرەبییەكانە. چەرچڵ، پەرۆش نەبوو بۆ ئەو بیرۆكەیە، چونكە پێیوابوو، عەرەبەكان هەر كە لە عیراق دەسەڵاتیان گرتەدەست، هیچ بایەخێك بە كورد و داواكارییە نەتەوەییەکانیان نادەن، بەڵكو فەرامۆشیان دەكەن و وەك كەمینەیەك ستەمیان لێدەكەن. كۆكس و بێل، نەیانتوانی ویستی خۆیان بسەپێنن، پێشنیازیان بۆ كرا، كوردستان بە ویلایەتە عەرەبییەكانی عیراقەوە نەلكێنن، بەڵكو راستەوخۆ لەلایەن كۆمسیۆنی باڵاوە بەڕێوەببرێت، نەک لەلایەن حكومەتی بەغدای عەرەبییەوە، بە مەرجێك رۆڵی كۆكس بە یەكجاری پشتگوێ نەخرێت و رازیكردنی وەكو بەپرسێكی گەورە لەبەرچاو بگیرێت.
مەرجێكی دیكەش زیادكرا، ئەویش ئەوەبوو، كورد سەرپشك بكرێن، ئایا دەیانەوێت ناوچەكەیان بە عیراقەوە بلكێندرێت، یان نا، كە لە رێگەی ئەنجومەنێكی كوردییەوە بڕیاری لەسەر بدرێت. كۆكس لەلایەن خۆیەوە، هەوڵەكانی بۆ شكستهێنان بەو پێشنیازە خستەگەڕ، كۆكس لە سەرەتادا كوردی دڵنیاكردەوە، كار بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكانیان دەكات، ئەویش ئۆتۆنۆمییە، چەندین پێشنیازیشی بۆ بەڕێوەبردنی كوردستان خستەڕوو، ئەگەر دەیانەوێت بچنە پاڵ عیراقەوە. كۆكس نیازی وابوو بەشێكی كەمی میزۆپۆتامیا لە دەرەوی دەسەڵاتی حكومەتی بەغدای عەرەبیدا بهێلێتەوە، بۆیە لەندەن ئەوەی بە هەنگاوێكی باش و ئەرێنی لە قەڵەم دا. دواتر بە مانگێك، كۆكس، پێشنیازێكی دیكەی خستەڕوو، ئەویش بۆ باشتركردنی دۆخی دارایی بوو، بۆیە پێشنیازی كرد، كوردستان بە عیراقی عەرەبییەوە بلكێنرێت، گوایە زۆربەی دانیشتوانی كوردستان، لەگەڵ ئەوەدان ناوچەكەیان بخرێتە سەر ویلایەتە عەرەبییەكان، تەنیا دانیشتوانی سلێمانی نەبێت، كە كەیفیان بەو هەنگاوە نایەت. 
بە گوێرەی ئەو وێنایە، چەرچڵ، بەو پێشنیازە رازی بوو، تەنیا لە لایەنی داراییەوە، بەڵام هۆشداریی ئەوەشی دا: «ئەو هەنگاوە نابێت بگاتە ئەوەی كورد ناچاربكات، نوێنەریان لە ئەنجومەن، یان ئەنجومەنی دەسەڵات (دەوڵەت)دا هەبێت، یان پشكی كورد لە بودجە، بە یەكێک لەو دوو ئەنجومەنە بدرێت، یان رادەستی وەزیرێكی عەرەب بكرێت». 
چەرچڵ، بۆچوونیشی وابوو کە «لكاندنی كاتیی كوردستان بە ویلایەتە عەرەبییەكانی عیراقەوە، دەبێت بە بوونی بەرپرسێكی باڵای بەریتانییەوە مەرجدار بكرێت، ئەو بەرپرسەش دەبێت تاكە ناوبژیوانی نێوان ئەو دوو دەوڵەتە بێت، دەبێت دەسەڵاتی تەواویشی هەبێت، لە ئایندەدا، بە توندی مامەڵە لەگەڵ هەر دەسەڵاتدارێكی عەرەبدا بكات، ئەگەر  هانی راوێژكارانی عەرەب بدات، دەست لە كاروباری ئەو دەوڵەتە كوردییە وەربدەن». 
وشەی (دوو دەوڵەت) بەخودی خۆی، ئاماژەیەكی روون و راشكاوە، لەسەر ئەوەی چەرچڵ، دەیویست ناوچەی كوردستان بەجیا لە هاوتا عەرەبییەكانی بمینێتەوە، وەكو دوو ناوچەی جیاواز، بەڵام كۆكس، هەر لەسەر بڕیاری پێشووی مكووڕ بوو و هیچ هێزیكش نەبوو، لەو بڕیارە پاشگەزی بكاتەوە، هەتا ئەگەر بەرپرسێكی باڵای وەكو چەرچڵیش لە دژی بێت.
 لەبەر ئەو رەوشە نالەبارەی كە ناوچەكە پێیدا تێدەپەڕی، لە ناوەڕاستی مانگی نیساندا، چەرچڵ بروسكەیەكی بۆ كۆكس نارد، تێیدا پێشنیازی كرد، نوئێل بگەڕێتەوە كوردستان، بۆچوونیشی لەسەر ئازادكردنی شێخ مەحمود لە تاراوگەكەی لە هیندستان و گەڕانەوەی بۆ كوردستان وەرگرت، بەڵام كۆكس تەمبەڵی لە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی بروسكەكەدا كرد و بە ئەنقەست، پاش دوو مانگ ئینجا وەڵامی بروسكەكەی دایەوە.

شێخ مەحمود مەحمودی حەفید

  مكووڕبوونی كۆكس لەسەر بۆچوونەكەی
لە رێكەوتی 21 حوزەیراندا، كۆكس بروسكەیەكی بۆ ئۆفیسی وڵاتە داگیركراوەكان لە لەندەن نارد، تێیدا بە بیر چەرچڵی هێنایەوە، چ بیرۆكەیەكی گشتیی لە كۆنگرەی قاهیرە خرایەڕوو، بەوەی كوردستان بەشێك بێت لە ویلایەتە عەرەبییەكانی عیراق. ئەوەشی دەرخست رێز لەو بۆچوونانە دەگرێت، كە چەرچڵ باوەڕی پێیان هەیە، بە هێشتنەوەی كوردستان وەكو خۆی، پێشنیازێكی دیكەشی خستەڕوو، ئەویش هێشتنەوەی سلێمانی بوو وەك خۆی، لەوكاتەی ناوچەكانی دیكەی كوردستان بە عیراقەوە بلكێنرێت. لەلایەن خۆیەوە چەرچڵ، بە ناچاری بەو پێشنیازە رازی بوو، بەڵام ئەوەشی بەبیر كۆكس هێنایەوە: «من تێگەیشتنێكی دیكەم بۆ بیرۆكەی گشتیی كۆنگرەی قاهیرە هەبوو، وەكو ئاماژەت پێداوە، لەبارەی سیاسەتمان سەبارەت بە كوردستان».

قۆستنەوەی دەرفەتەكە
لەوكاتەی چەرچڵ بە ئاڵوگۆڕكردنی بروسكەكانی ئۆفیسەکەیەوە سەرقاڵ بوو، كۆكس، هاوپەیمانێكی گەورەی بۆ لكاندنی كوردستان بە عیراقەوە دۆزییەوە، ئەویش شا فەیسەڵی كوڕی حسێن بوو، كە چەرچڵ بڕیاری دابوو بیكاتە پاشای عیراق. بەریتانییەكان بە دانانی شا فەیسەڵ، دەیانویست لایەنگیری گەلانی عیراق بەدەستبهێنن. 
لە مانگی تەممووزی ئەو ساڵەدا، گشتپرسی لەسەر شا فەیسەڵ وەكو پاشای عیراق كرا، لە سەرەتادا عەرەبەكان پشتیوانیان لەو بیرۆكەیە نەدەكرد، بەڵام دوای ئەوەی زانیان عیراق دەبێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، لایەنگرییان لێیكرد، بەڵام كورد لایەنگری نەبوو، چونكە لەوە دەترسان ئەگەر كەسێكی عەرەب دەسەڵات بگرێتەدەست، دەكەونە ژێر دەسەڵاتی عەرەبەوە، بۆیە ناوچەی سلێمانی بە تەواوی بایكۆتی گشتپرسیەكەیان كرد، لە كەركوكدا لەبەر هەمەجۆریی دانیشتوانەكەی، رێژەی بەشداریكردن بەرزی و نزمی تێدابوو، بەڵام لە شوێنەكانی دیكەی كوردستاندا ئەفسەرانی بەریتانی، رۆڵی بەرچاویان لە بەرژەوەندیی فەیسەڵدا هەبوو، چونكە هانی خەڵكیان دەدا دەنگ بۆ شا فەیسەڵ بدەن. 
كۆكس زۆر لایەنگری شا فەیسەڵ بوو، چونكە شا بە بناغەی ئەو پڕۆژەیە دادەنرا، كە بەریتانیا بەنیازبوو لە عیراقدا تەواوی بكات. 
فەیسەڵ گوشاری زۆری خستە سەر كۆكس، بۆئەوەی كوردستان بخاتە سەر عیراق، كۆكسیش ئەو گوشارانەی بە لەندەن راگەیاند، بۆئەوەی سۆزی ئەوان بۆ خۆی رابكێشێت. فەیسەڵ، بە كۆكسی راگەیاند: كورد پێیان خۆشە كەسێكی موسڵمان (مەبەستی خۆی بوو) دەسەڵاتداریان بێت، نەك بەریتانییەكی كریستیان. 
لە نیوەی دووەمی ساڵی1921دا، مستەفا كەمال ئەتاتورك، دەسەڵاتی خۆی لە توركیا فراوانتر كرد، ئەوەش بووە چەكێكی بەهێز، بۆ پشتیوانیكردن لە هەڵوێستەكەی كۆكس، ئەویش دەركەوتنی هێزێكی گەورەیە لە باكووردا، كە هەڕەشەی داگیركردنی موسڵی دەكرد، بەتایبەتی دوای ئەوەی توانی نیوەی گەلی ئەرمەن لەناوببات. 
لەو ماوەیەدا كۆكس دەستیکرد بە قسەكردن بە زمانی سیاسەتی ئەمریكاوە، گوایە ئەوان دۆستی عەرەبن، بۆ ئەوەشیان كاری زۆری كردووە، چونكە سیاسەتێكی لەوشێوەیە و بە پشتیوانی نەتەوەخوازانی عەرەب، بۆ بەریتانیا گرنگ بوو، وەك هەنگاوێك بۆ دوورخستنەوەی هەڕەشەی هاوپەیمانیی (توركی - بەلشەفی) و لەبەر مكووڕبوونی لەسەر جێبەجێكردنی ئامانجەكەی، كۆكس خۆی لە هەڵوێستی ئۆفیسی وڵاتە داگیركراوەكان بەدوور گرت. 
لەمانگی تشرینی یەكەمی 1921دا، چەرچڵ ملكەچی بارودۆخەكە بوو، لە سێی هەمان مانگیشدا، چەرچڵ بروسكەیەكی نارد و دەریخست ئەو بە پێشنیازەكەی كۆكس رازی بووە، كە پەیوەست بوو بە لكاندنی كوردستان بە عیراقەوە، بەڵام دەبێت لە ئەنجومەنی نیشتمانیدا بەشدار بن، گرەنتی ئۆتۆنۆمیشیان پێ بدرێت، تاكە شت كە چەرچڵ، جەختی لەسەر دەكردەوە ئەوەبوو:»نابێت بە بێ ویستی خۆیان، كەسێكی عەرەب، دەسەڵاتداریەتی كوردەكان بكات». لەو كاتەوە ویلایەتی موسڵی (كوردنشین)، بووە بەشێك لە شانشینی عیراقی عەرەبییەوە.

سەرچاوە: كتێبی (الرجلان اللذان الحقا الكرد بالعراق.. بیرسی كوكس و ارنولد تی ویلسون)، نووسینی: دێڤید كۆرن- وەرگێڕانی بۆ عەرەبی: سیلڤان سەیدۆ

پرۆفایل

-پێرسی كۆكس، لە 27ـی تشرینی دووەمی 1864دا، لە هیرۆن پیت لە ناوچەی ئیكسیس لە بەریتانیا، لە دایك و باوكێكی جوو لەدایك بووە. دەرچووی كۆلێژی پاشایەتی سەربازی بەریتانییە (ئەكادیمیای ساند هێرست). دوای دەرچوونی لە ساڵی1884دا، لە هیندستان دامەزراوە، تاكو ساڵی 1890 لەوێ ماوەتەوە. لە ساڵی1893دا، بۆ ناوچەی كەنداوی عەرەبی و ئێران گواسترایەوە، تاكو ساڵی 1903 لەوێ ماوەتەوە و چەندین پۆستی وەرگرتووە. لە ساڵی1911دا، ناسناوی سێری پێ سپێردرا، وەكو باشترین سیاسەتكار لە ناوچەكەدا. كۆكس لە 20ـی شوباتی 1937دا، لە تەمەنی73ساڵیدا مردووە.

-ئارنۆڵد تالبوت ویلسۆن، لە 18ـی تەموزی 1884دا، لە دایك بووە، دەرچووی كۆلێژی سەربازیی كیلفتۆنە، لە ساڵی1903دا، بووەتە ئەفسەر لە سوپای بەریتانیا لە هیندستان، لە ساڵی 1904دا، بە سیفەتی ئەفسەری پاسەوانانی كونسوڵخانەی بەریتانیا لە ئەهواز چووەتە ئێران. لە ساڵی 1918دا، كراوەتە دەسەڵاتداری مەدەنیی لە عیراق و شوێنی پێرسی كۆكسی گرتووەتەوە. لە31ـی ئایاری 1940دا، لە جەنگی دووەمی جیهان و لەتەمەنی 55 ساڵیدا كوژراوە.