بەبیابانبوون هەڕەشە گەورەكەی سەر ژینگەی عیراق

ئاوێنەی عیراق

نەتەوە یەكگرتووەكان هۆشدارییەكی تر دەدات لەبارەی چارەنوسی چاوەڕوانكراوی گۆی زەوی و فراوانبوونی رووبەرەكانی بەبیابانبوون، بەهۆی دەرهاویشتەی دەیان ساڵی لەناوبردنی دارستانەكان و بەكانزاكردن و پیسبوونی پیشەسازی لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان. 
بەپێی راپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان، لەسەدا 20ی زەوییەكان رووبەڕووی شێوان بوونەتەوە و ئابورییەكانی رووبەڕووی مەترسی كردۆتەوە، ئاماژە بە سێ‌ وڵاتیش دەكات كە یەكێكیان عیراقە، رووبەڕووی شەپۆلەكانی خۆڵبارین دەبنەوە و رەوشێكی ژینگەیی نالەبار بەخۆوەدەبینن. 

بەبیابانبوون چییە 
بەبیابانبوون بریتییە لە لەدەستدانی ژیانی رووەك و هەمەڕەنگی ژیاری لەسەر گۆی زەوی و تێكچوونی خاك و پاشان لەدەستدانی توانای زەوی بۆ بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و پشتگیریی لە ژیانی مرۆڤ و ئاژەڵەكان. 
بەبیابانبوون كاریگەرییەكی گەورە لەسەر باری ئابوری وڵات دروست دەكات، بەجۆرێك كە دەبێتە مایەی لەستدانی نزیكەی 400 ملیار دۆلاری ساڵانەی بەروبومە كشتوكاڵییەكان و بەرزبوونەوەی نرخەكان. 
بەبیابانبوون كەشێكی لەبار بۆ چڕبوونەوەی ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان و وروژاندنی رەشەبا دروستدەكات، ئەمەش دەبێتە مایەی زیادبوونی گوشارەكان لەسەر داهاتەكانی زەوی كە گرنگترینیان ئاوە. 
بیابانەكان نزیكەی پێنج یەكی رووبەری گشتی گۆی زەوی پێكدەهێنن، ئەم بیابانانەش بە فراوانبوونی رووبەرییان و پەلهاویشتنیان، رووبەرێكی فراوانتری زەوییە كشتوكاڵییەكان هەڵدەلوشن و هەڕەشە لەسەر ژینگە سروتشییەكان دروستدەكەن. 
بەپێی ئامارەكان، جیهان ساڵانە زیاتر لە شەش ملیۆن هێكتار زەوی شیاو بۆ كشتوكاڵ لەدەستدەدات، و رووبەری زەوییە بیابانبووەكانیش لە جیهاندا دەگاتە نزیكەی پەنجا ملیۆن كیلۆمەتری چوارگۆشە، ژمارەی ئەوانەش كە بەهۆی وشكەساڵی و بەبیابانبوونەوە زیانیان پێدەگات دەگاتە نزیكەی 150 ملیۆن كەس. 

دارستانەكان دەكرێنە لەوەڕگە و كێڵگە 
هەر لە راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە، كشتوكاڵ لەئێستادا نیوەی رووبەری وشكانی لە جیهاندا پێكدەهێنێت، بەو پێیەی رووبەرێكی فراوان لە دارستانەكان بۆ لەوەڕگە و كێڵگەی بەروبوم بەكارهێنراوە. 
رێكەوتنی نەنەتەوە یەكگرتووەكان بۆ نەهێشتنی بەبیابانبوون (UNCCD) لە پێشبینییە جیهانییەكانی بۆ زەوییەكان دەڵێت، گەر ئاراستنەكان بەمشێوەیەی ئێستا بەردەوامبن، 11%ی بەشەكەی تری گۆی زەوی لە جیهاندا- نزیكەی بەقەبارەی ئەمریكایی باشوور- دەكرێت لە ساڵی 2050دا بشێوێت. 
جیهان داوای خۆراكی زیاتر دەكات بۆ  ژمارەیەكی زۆرتر لە دانیشتوان، لەكاتێكدا هەوڵەكانی بنبڕكردنی گۆڕانكارییە ژینگەییەكان هێشتنەوەی دارستانەكان بەسەلامەتی و فراوانكردنی پرۆژەكانی سەر زەوی، وەك دەستخستنی وزەی خۆر و كێڵگەكانی سودوەرگرتن لە با، لەخۆدەگرن. 
 بارۆن ئەور، گەورە زانایان لە رێككەوتنی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ نەهێشتنی بەبیابانبوون دەڵێت:»ئەم داواكاریانە دژ بەیەكن، زەوییەكی زۆر لەبەردەست نەماوە، تا كاریی تێدا بكرێت». 

عیراق دەستەوستانە لە كەمكردنەوەی زیانەكانی بەبیابانبوون 
لەكاتێكدا وڵاتان هەوڵ بۆ دۆزینەوەی چارەسەری خێرا دەدەن بۆ كێشەی بەبیابانبوون و كەمبوونەوەی زەویی كشتوكاڵی، عیراق دەستەوستانە بەرامبەری و كار بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەك ناكات بۆ گەیشتن بەو رێككەوتنانەی وڵاتانی هاوكەنار (ئێران، توركیا)، تا ناچاریان بكات، پشكی پێشووی ئاو بۆ عیراق بگێڕنەوە، یان لانی كەم بەشداربن لە زیانەكان، وەك ئەوەی كە ئێران رێگریی لێدەكات. 
مەهدی حەمدانی وەزیری سامانە ئاوییەكان لە كۆتایی تشرینی دووەمی 2021 رایگەیاندبوو، توركیا بەشداریی عیراقی كردووە لەو زیانانەی پەیوەندییان بە كەمئاوییەوە هەیە لە هەردوو رووباری دیجلە و فورات، بەڵام ئێران ئەوەی نەكردووە، وەزارەتی سامانە ئاوییەكان سكاڵای لە دادگای دادی نێودەوڵەتی لەسەر ئێران بەرزكردۆتەوە. 
بە وتەی حەمدانی»پەیوەندییەكان لەگەڵ توركیا، تا ئەندازەیەكی زۆر روویان لە باشبوون كردووە، سەبارەت بە دۆسێی ئاو، بەشێوەیەكی بەرچاوڕوون زیانەكانمان دابەشكردووە، كاتێك كەمئاوی لە دوو وەرزی رابردوودا دروستبوو، وەزارەتەكەش ماوەیەك لەمەوبەر یاداشتی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد كە لێوەی پشكێكی دادپەروەرانەی ئاوی هەردوو روباری دیجلە و فورات بۆ عیراق فەراهەم دەكات، وێڕای ئەوەی یاداشتەكە لە ساڵی 2009وە بە هەڵپەسێردراوی مابۆوە». 
وەزیری سامانە ئاوییەكانی عیراق دەڵێت»دۆسێی ئاو لەگەڵ ئێران جیاوازە، ئێران بەشدارنەبوو لە دابەشكردنی زیانەكانی كەمئاوی، پارێزگای دیالەش كاریگەریی گەورەی لەسەر دروستبووە، بەو پێیەی هەموو زێیەكانی لە ئێرانەوە دەڕژێنە وڵاتەوە، ئێران هەموو بەڵێننامە نێودەوڵەتییەكانی پێشێل كرد و بووە مایەی ئەوەی بەدەست كەمئاوی و ئاوی لافاوەكانەوە بناڵێنین كە زۆربەی زۆری لە خاكی وڵاتەكەدا دەمێنێتەوە». 
حەمدانی ئاماژەی بە دەركردنی بڕیارێكی وەزارەتەكەی و بەرزكردنەوەی  نوسراوی وەزارەتی دەرەوەی عیراق كردووە،» بۆ گەیاندنی سكاڵا بۆ بەردەم دادگای دادی نێودەوڵەتی و رێكخراوی مافەكانی مرۆڤ لەسەر ئێران، بەو هۆیەی ئاو ژیانە». 
عیراق بەدەست كەمئاوییەكی زۆرەوە دەناڵێنێت، بەڕەچاوكردنی كەمی رێژەی بارانبارین لەماوەی وەرزی رابردوو و ئێستادا، ئەمەش بۆتە مایەی كەمبوونەوەی ئاستی ئاوی هەردوو روباری دیجلە و فورات بۆ كەمتر لە نیوە، لەئاكامی كەمی داهاتە ئاوییەكان بەو هۆیەی ئێران رێڕەوی ئەو زێیانەی گۆڕیوە كە دەڕژێنە نێو روباری دیجلەوە». 

كێشەكە جیهانییە 
مرۆڤ زیاتر 70%ی ئەو رووبەرانەی بەستەڵەك نیین، بەكارهێناوە بۆ دەستەبەركردنی خۆراك و مەوادی سروشتی، بە هەموو ئەو خاك و لمەی دەكرێنە سوتەمەنی. 
دەرهێنانی ئەو ماددانە بونەتە مایەی پیسبوونی ئاو، و داخورانی خاك، و ناسەقامگیریی نشێوییە سەهۆڵبەندانەكان، و جیاوازیی لە رێژەی بەروبومە كشتوكاڵییەكان. 
لە كۆنگرەی یانزەدا كە لە ئازربایجان سازكرا، رێككەوتنی نەهێشتنی بەبیابانبوون و داڕێژەرانی سیاسەتەكانی، هۆشداریاندا لە تێكچوون و شێواندنی زەوییەكان كە هەندێك لە كۆمپانیاكان و پیشەسازییەكان دەخەنە مەترسییەوە. 
نزیكەی نیوەی ئابوری جیهانی، یان نزیكەی 44 ترلیۆن دۆلار لە ساڵێكدا بۆ كشتوكاڵ لە زەویدا خەرج دەكرێن، یان بۆ دەرهێنانی داهاتەكان تەرخان دەكرێن. 
راپۆرتەكە دەڵێت، وڵاتان بەڵێنیانداوە لەگەڵ نزیكبوونەوەی ساڵی 2030 دا 10 ملیۆن كیلۆمەتر چوارگۆشە بگێڕنەوە كە دەكاتە نزیكەی رووبەری چین، بەڵام ناتوانن 1.6 ترلیۆن دۆلار بۆ ئەو مەبەستە تەرخان بكەن. 
هەر لە راپۆرتەكەدا هاتووە، دەكرێت 700 ملیار دۆلاریش كە بۆ پاڵپشتی ساڵانە لە كشتوكاڵ و سوتەمەنی بەردین لە هەموو جیهاندا تەرخان دەكرێت، بۆ گێڕانەوەی زەوزییەكان یاریدەدەر بێت.