عەبدولی حەمەباقی
زۆر جاران لە دانیشتنەكاندا گفتوگۆ و را و سەرنجەكان هەموویانی دێنە سەر ئەوەی كە كاك عەلی خەزنەدار بە ئەوپەڕی متمانە بەخۆبوونەوە و بەهەبوونی زۆر سەرچاوە و بڵاوكراوەكانەوە دێتە ئاخاوتن و بەدەیان سەرچاوە و زیاتریش لە كتێبی (كورد كۆنترین نەتەوەیە لەسەر زەوی کە هێشتا نەبووە بە دەوڵەت) ئەمە بۆ هەمووان دەسەلمێنێت.
ئەم خەم و ئاواتە رەوایە زۆر بە رووخسار و دەست و پەنجە و تەمەنی ماندووی مامۆستا (عەلی خەزنەدار) ەوە وەك گرنگی خۆر دەدرەوشێتەوە، بەوەدا دەزانین و دەبینین كە لە كاتی باسكردن و گفتوگۆكاندا هەمیشە بە روونی چاوەكانی پڕ لە ئاوی حەسرەت وهیوا و خەم دەبن! راستە و رەوایە نەتەوە شكۆ و پیرۆزی خۆی هەیە و هەمووان شانازی بە هەبوون و مێژووی رابرودوومانەوە دەكەین، بەڵام ئەوەی زۆر ئازاری دەروون و ویژدان مرۆڤایەتیمان دەدات ئەوەیە ئەفسوس و مخابن (كورد) بە درێژایی مێژووی رابردووی پەند و عیبرەتی لە شكست و هەرەس و قەیرانەکان وەرنەگرتووە و وەرناگرێت.
مامۆستا عەلی خەزنەدار لەخۆشەویستی نەتەوە و نیشتمانیدا دەڵێ: (مامۆستایەكم هەبوو، زۆرجار باسی نەتەوەی كوردی بۆ دەكردین و دەیوت بیرم دێ كورد وەك دەسەڵاتی رەها حوكمی بەغدادی كردبێت.) ئەوە راستە چونكە كاتی خۆی بابانەكان رۆڵی بەرچاویان هەبووە، دیارە ئەو سەرنجانە لە كتێبی (فەرمانڕەوایی) بەرگی دووەمیدا باسی لێوەكراوە، لێتانی ناشارمەوە بۆ تەنز ئەمە دەڵێم: (هەمیشە لە دانیشتنەكاندا عەلی خەزنەدار بە هەر دوو دەستی بەڕانەكانیدا دەكێشی دەڵێ ئای كوردی بەدبەخت لەداخی تۆ قوڕی كوێ بكەم بەسەردا، خێرا برای بەڕێزمان مامۆستا (ج) پێی دەڵێ خەمت نەبێ قوڕی چەمچەماڵ باشترین قوڕە، خۆگرە و هیچی لێنایەت.) پاشان دانیشتنەكە دەبێتە رەوێنەوەی گرژیی و شادی بە هەمووانەوە بەدیار دەكەوێ.
دیوانی عەلی خەزنەدار
كاك عەلی خەزنەدار دیوانێكی شیعری لە دوو توێی 235 لاپەڕەدا چاپکردووە، ئەو دیوانە كۆی بەرهەمە شیعرییەكانییەتی بە ناوی (دیوانی عەلی خەزنەدار) پێشكەشی كردووە بە (حەمەلاو جوانە مەرگی كەركوكی) چەندین چەپكی گوڵە شیعری لەخۆ گرتووە، شیعرەكان بە شێوازی رەوتی نوێ نووسراون و دیوانەکە هەندێك چوارینەشی تێدایە. ناوەڕۆك و وێنا و مۆسیقا و پەیامی روونیان لە پشتە، بریتین لە چامەی نیشتمانی خۆشەویستی، دەروونی و دڵداریی، كۆمەڵایەتی، شۆڕشگێری و دنیابینی جوانیان لەخۆگرتووە.
نەمدی
هەتا ئەمڕۆش نەمدی كەسێك
لەزمانی حاڵم تێبگا
بۆ ساتێكیش بێ گوێم لێبگرێ
هەندێك لەو خەمانەی هەمە
دەریبڕم لێم تێبگا
دوژمن
دوژمنەكانمان
دەتوانن
باخەكانمان بسوتێنن
جارێكی تریش چرۆكان
هەڵبوەرێنن
بەڵام ناتوانن
ئاڵایەك
بە خوێنی شەهید سووركرابێ
یا رەنگی گوڵێك
بەخوێنی شەهید
ئاو درابێ
هەڵوەرێنن.
كەركوكنامە
كەركوكنامە كەی عەلی خەزنەدار چیمان پێدەڵێ؟ ئەم كتێبە بە قەبارەی گەورە و 642 لاپەڕە چاپ و بڵاوبۆتەوە، بەڕێوەبەرێتی گشتی كتێبخانە گشتییەكان ژمارەی سپاردی(1700) ی ساڵی (2016) ی پێداوە.
پێشكەشی كردووە بە عەبدولڕەحمان پاشای بابان كە نیشتمانپەروەرێکی هێندە بەهێز و جوامێر بوو كاتێ بابا العالی داوای لێدەكات ببێتە (والی بەغداد) وەڵامێكی بەجێ و زۆر توندی بۆ دەنێریتەوە دەڵێت: (راستە من بەو كارە پلەی یەكەمی وەزیفیم دەدرێتێ، بەڵام قومێك ئاوی چیاكانی كوردستان بەهەموو تەخت و بەختی دەوڵەتی عوسمانی ناگۆڕمەوە.
کتێبی كەركوكنامە بە دەیان نەخشە و قەڵای دێرین و شوێنەوار و ئەشكەوت و پرد و پەرستگە و كڵێسە و خواوەند و بابەتی مێژوویی پڕ بایەخی تێدا تۆمار كراوە. هەر لە خۆشەویستی لە رادەبەدەری بۆ كەركوك بە بەڵگەوە ئەمەشمان بۆ دەگێرێتەوە:(لە كاتی حوكمی مەلیك فەیسەڵی دووەمدا ئەو كاتەی مەلیك دەیەوێت بێت بۆ كەركوك دەچێت بۆ (متصرفیە) لەو كاتەدا چاوی بە چەند خانوویەكی قوڕ دەكەوێت، مەلیك فەیسەڵ لە متصرف دەپرسێ: پێمی ناڵێیت ئەمانە چین! ئەویش دەڵێت ئەمانە عەرەبن، مەلیك فەیسەڵ دەڵێ: هەتا دێمە دەرەوە ئەمانە لێرە نەمێنن ،با بڕۆن!)
دەیان و سەدان بەڵگە لەبارەی كوردستانیبوونی كەركوكەوە بەردەستن، ئەوەتا نووسیویەتی و دەڵێ: (کورد لە دەوری گۆتییەكاندا بە درێژایی مێژوو لە كەركوك و دەوروبەری بە چڕی نیشتەجێ بوون، بەردەوام نیشتەجێی ناوچەی ئارابخابوون وخاوەن دەسەڵات بوون، دوای سەركەوتنی سۆمەرییەكانیش بە سەریاندا هەر هەبوون.)
دیسان دەڵێ: (گۆتییەكان یەكەمین نەتەوەن كە شاری كەركوكیان بونیادناوە و خاوەنی راستەقینەی كەركوكن، كە سۆمەری و ئەكەدی دان بە ناوچە و مەملەكەتێكی گۆتیدا دەنێن، كە پایتەختەكەیان (ئارابخا)بووە هەروەها مێژووی ئاوەدانیی شارەكە بۆ ساڵانی نێوان (-4500 3500)پ.ز دەگەڕێتەوە.
عەلی خەزنەدار كێیە؟
ناوی تەواوی (عەلی رەسوڵ ئەحمەد)ە بە (عەلی خەزنەدار) ناسراوە. مێژوونووس و شاعیر و نووسەرێكی دڵسوز و بە ئەمەكی نەتەوە و نیشتمانەكەیەتی. ساڵی 1943 لە شاری سلێمانی و لە گەڕەكی (كانێسكان) لە خێزانێكی رۆشنبیرهاتۆتە دنیاوە.
پلەكانی خوێندنی سەرەتایی لە قوتابخانەی كانێسكان تەواو كردووە، ئەو كاتە بەڕێوبەرەكەی مامۆستای دڵسۆز و ناسراو (ئەبوبەكر هەردی) شاعیر بووە.
دوای تەواكردن قۆناغی بنەڕەتی چووەتە ناوەندی سلێمانی و دواتر چووەتە شاری بەغداد و قۆناغی دواناوەندی لە (اعدادیەی مركزی) تەواو كرد.
دوای تەواوكردنی دواناوندیی چووەتە زانكۆ، دوای دەرچوونی لە زانكۆ هەر لەشاری بەغداد دامەزراوە بە فەرمانبەر لە (شئون الشمال) واتە ساڵی 1971 هەر لەو ساڵەدا بە هاوكاری و رەزامەندی (كەریم دەوڵەت و رەفیق چالاك) گوازراوەتەوە بۆ شاری كەركوك.
پاشانیش لە هەندێ فەرمانگەی حكومیدا كاری كردووە لەوانە:
1. مدیریە اعمار الشمال 1971
2. مدیریة اشغال 1975
3. مدیریة مبانی 1979
4. مدیریة طارق 1981
5. شركة جاهز 1981
عەلی خەزنەدار لەبارەی ئافرەتەوە چی دەڵێ لە كتێبی ئافرەتە ناودارەكانی كورددا نووسیویە: (بەڵێ! ئەو ساتەی ئافرەت دیلێتی خۆی و هۆی دیلێتی دەدۆزێتەوە، ئەو ساتەی تەواو هۆشیار دەبێتەوە و نرخی مرۆڤبوونی خۆی لەناو كۆمەڵ و گەلەكەیدا دەزانێ ئەو ساتەی كە ئەو باوەڕە پیرۆزە بە دەست دێنێ كە لە خەباتی كۆمەڵایەتی و نەتەوایەتیشدا هاوشانی پیاو بێت، لە زیندان و سێدارە هاوبەش بێت، ئەوسا مەسەلەیەك نامێنێتەوە پێی بوترێت مەسەلەی ئافرەت، بەڵكو تەنها یەك مەسەلە لە گۆڕێ دەبێت، ئەویش مەسەلەی مرۆڤایەتییە، بریتی دەبێت لە سەربەستی و شادی و كامەرانی و ئازادی مرۆڤ چ ژن بێ چ پیاو.)
ژمارەیەكی بەرچاو لە خانمان
كتێبی ئافرەتە ناودارەكانی كورد ژمارەی سپاردنی لە بەڕێوەبەرێتی گشتی كتێبخانە گشتییەكان پێدراوە كە دەكاتە (1237) ی ساڵی 2012. ئەم كتێبەش بە قەبارەی گەورە و 146 لاپەڕە ژمارەیەكی بەرچاو لە خانمان و تێكۆشەرانی كوردی لەخۆ گرتووە، دیاریشە ماندووبوون و گەڕان و كنەی زۆری ویستووە، هەرچەندە ژمارەیەك لەوانە پێشەنگن نموونەی: حەپسەخانی نەقیب، 1891 - 15ی نیسانی 1953 بە نەخۆشی شێرپەنجە ژیانئاوایی كردووە و لە گردی سەیوان بەخاك سپێردراوە، مەستورەی كوردستانی، ناوی (ماە شەرەف خانم)ە لە باخچەی هەڵبەستدا (مەستورە) ی كردووە بە نازناو بۆ خۆی. ساڵی 1220 ی كۆچی لەشاری سنە لەدایكبووە، ساڵانی 1263 یا 1264ی كۆچی لە تەمەنی (44) ساڵیدا لە سلێمانی ژیانئاوایی كردووە.
دیارە دەرفەت هەر ئەوەندەیە كە چەپكێك لەو خانمانە تەنیا ناوی پیرۆزیان لێرەدا بدرەوشێتەوە، ئەوانیش: مەلیكە خاتوون، فاتیمە قەرە، غازیە خاتوون، فاتمەخانی قەرەچێواری، شاە خاتوون ژنی میر شمس الدین (فەرمانڕەوای بەتلیس) بووە، ولیەخان ئەردەڵانی (ژنی خەسرەوخانی كوڕی عەفوڵا) بووە، ئەدمۆنیس لە كتێبەكەیدا(kurds Turks& Arabs) بە پوختی باسی چوست و چالاكی ئەم ئافرەتە كوردەی كردووە بە ئافرەتێكی قارەمان و هەڵبژارەی داناوە لەناو ئافرەتانی ناوچەكەدا.
بەرهەمە چاپكراوەكانی نووسەر
1. ملوانكەیەك لە تەرزە (هۆنراوە).
2. پەیكەری خەیاڵ (هۆنراوە).
3. ئاڵای نیشتمانم ناوی تۆیە كوردستانم (هۆنراوە).
4. ئەو فرمێسكەی لە باوەشی دایكمدا خەبەری كردمەوە (مێژوو).
5. ئافرەتە ناودارەكانی كورد وەك هێزێكی بەرگریكار لە نیشتمانەكەیان (مێژوو).
6. میرنشینی بابان (مێژوو).
7. مێژوو رەحم بەكەس ناكات (مێژوو).
8. میرنشینی سۆران (مێژوو).
9. كورد و فەرمانڕەوایی (دوو بەرگ).
10.دیوانی شیعری عەلی خەزنەدار(2015).
11.هۆز و تیرەكانی كورد لەمێژوودا.
12. كەركوكنامە (مێژوو).
13. ئافرەتە ناودارەكانی كورد بەزمانی ئینگلیزی (مێژوو).
14. كورد بۆ نەبووە بە دەوڵەت؟ (مێژوو).
15. كرێنشین لەماڵەكەی خوێدا (2020).
16. مێژووی كورد لە سەد ساڵدا.
17. كۆنترین نەتەوە هێشتا نەبووە بەدەوڵەت بەرگی یەكەم.
