دیداری / سەهەند کۆیی
تارق جامباز یاساناس و پەرلەمانتاری پێشوو لە دوو خولی پەرلەمانی کوردستان لە فراکسیۆنی یەکێتی و شارەزای بواری یاسا و زمان کە چەندین کتێبی یاسایی هەیە، لەم دیدارەیدا لەگەڵ کوردستانی نوێ تیشک دەخاتە سەر زمانی کوردی لە دادگاکاندا باس لە هەوڵەکانی خۆی دەکات بۆ بەکوردیکردنی دەقە یاساییەکان لە هەرێمی کوردستاندا و بە پێویستی دەزانێت بە هاوکاریی یاساناسانی شارەزا ئەم هیوایەی بهێنێتەدی کە هەنگاوێک دەبێت بۆ بەڕەسمیکردنی زمانی کوردی لە دادگاکاندا.
*بۆچی زمانی دادگاکان تائێستا بە کوردی نەکراوە؟
-بەرەی کوردستانی کاتی خۆی ساڵی 1992 دوو یاسای دەرچواند، یەکەمیان یاسای پەیڕه‌وی ناوخۆی پەرلەمان و دووەمیان یاسای هه‌ڵبژاردن بوو، كه یاسایەکی زۆر باش بوو بۆ خەڵکی کوردستان، خۆزگە لەو کاتەدا پەرلەمان یاسایەکی دەرچواندبایە، کە ئەویش یاسای زمانە رەسمییەکان بوایە لە هەرێمی کوردستاندا، چونکە لەو کاتەدا بڕیارێکی مێژوویی دەرکرد، ئەویش بڕیاری فیدراڵیزم بوو لە 4/10/1992.
ئەگەربێتو ئەوکاتە یاسای زمانە رەسمییەکان دەرچووبایە، ئێستا ئێمە باسی زمانی ستاندار و باسی رێنووسی کوردیمان نەدەکرد، چونکە بەرە بەرە پاش ده‌یان ساڵ زمانی كوردی لە دادگاکان و لە کۆی سیستمی دادوەریماندا دەکەوتە سەر پێی خۆی، بەڵام من پرسیار دەکەم، بۆچی دەرنەچوو؟ کە پێویست بوو دەربچێت و یاسای زمانە رەسمییەکان نە لە عیراق دەرچووە و نە لە هەرێمی کوردستانیش، ئومێدەوارم کە لیژنه‌ی زاراوە لە هەرێمی كوردستان دابمەزرێت بۆ بە ستاندارکردنی زمانی کوردی.
*ئەمە کاری کێیە کە ئەم ئه‌ركه جێبەجێ بکات؟
-دەبێت ئەکادیمیای کوردی کاتی خۆی تەرخان بکات تا دیراسەی ئەم بابەتە بکات و ئەرکی سەرەکی ئەو کارەیە و هاوکات پشت بە خەڵکی یاساناس و زمانزان ببەستێت، هەڵبەت ئەمەش پێویستی بە لیژنەیە بۆ دیراسەکردنی.
زۆر کەسمان هەیە لە بواری یاسایی یان زمانزانن، هەریەکێک لەوانە سامانێکی گەورەن و دەتوانین سوودیان لێ وەربگرین و یاسایەکیش هەبێت بۆ داڕشتنی قانوونەکان بە زمانی کوردی
*بۆچی لەوکاتەی کە لە پەرلەمان بوویت پڕۆژە یاسایەکت لەسەر بە کوردیکردنی زمانی دادگاکان پێشکەش نەکرد؟
-من پێش ئەوەی بچمە پەرلەمان، گۆڤارێکم هەبوو بەناوی: (یاساپارێزی)، لەگەڵ دەستەی نووسەراندا چووین لەگەڵ وەزیر دابنیشین، لەوکاتەوە ئێمە پێشنیازمان کردووە کە زمانی دادگاکان بکرێت بە زمانی کوردی. ئەوکاتە لە سەرجەم دادگاکانی هەولێر جێبەجێ کرا، دواتر سەردانی شاری دهۆکیشم کرد، بەڵام بەداخەوە دوو ئیدارەیی بوو، فۆڕمی تایبەتیمان ئامادەکرد بۆ هەر چوار فەرمانگەکانی سەربە وەزارەتی داد، بەڵام مایەوە سەر (بڕیار) واتا: ( قرار )ەکانی دادگا بە زمانی عەرەبی دەردەچێت، من بۆخۆم کە کاری پارێزەریم دەکرد، بە کوردی قسەم دەکرد، دادوەر بە زمانی عەرەبی دەینووسی، بەڵام ئێستا قسەکان بە زمانی کوردی دەنووسرێت، دەتوانین ئەمەش بە هەنگاوێکی باش تەماشا بکەین بۆ بە ستاندارکردنی زمانی کوردی لە دادگاکاندا.
من لە ساڵی 2006دا پڕۆژەیاسایەکم پێشکەش بە سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان کرد سەبارەت بە یاسای زمانە رەسمییەکان، پشتم بەوە بەست کە کاتی خۆی قانوونی ژماره (31) ی ساڵی ( 1974) ی زمانی محەلی دەرچوو بوو و دەستووری هەمیشەیی کۆماری عیراق ساڵی: (2005) لە مادەی: (4) لە دەستوری هەمیشەیی عیراق دەڵێت: «زمانی کوردی یەکێکە لە زمانە رەسمییەکانی عیراق» واتە هاوشان لەگەڵ زمانی عەرەبی بە زمانێکی رەسمی ناساندوێتی.
من سەرچاوەی زۆرم بۆ برادەرانی هاوپەیمانیی کوردستانی ناردبوو، هیوادارم لەم خولەی پەرلەماندا ئەم باسە بورووژێنن، چونکە زۆر گرنگە، تا ئێستاش پڕۆژەکەی من لە لیژنەی یاساییە، جگە لەوەش چەندین کتێب لە پەرلەمان دەرچووە بایەخ بەم لایەنە دەدات، بەتایبەتی بە رەسمیکردنی زمانە رەسمییەکان.
تۆ بڕوانە دراوی هیندستان بە (15) زمان لێی نووسراوە، پارەی چینی بە پێنج زمان لێی نووسراوە، کەچی تا ئێستا لەسەر پارەی عیراقی بەزمانی کوردی نەنووسراوه کە بە گوێرەی دەستوور زمانێکی رەسمییە. کە دەبوایە لەسەری بنووسرێت.
له قورئانی پیرۆزیشدا لە چوار ئایەتدا هەیە، تەنانەت لە فەرموودەیەکی پێغەمبەریش (د.خ) دەفەرموێت: زمانەکان یەکسانن، بێگومان دەبێت یەکێتیی زانایانی ئیسلامی کوردستان ئەمە بۆ خەڵک روونبکەنەوە کە هیچ جیاوازییەک لەنێوان زمانەکاندا نییە، هه‌روه‌‌ها خودای گەورەش هەموو زمانەکانی هێناوەتە کایەوە. گومانیشی تێدانییە کە حکومەتی بەعسی لەناوچوو بە هەموو شێوەیەک هەوڵی لەناوبردنی زمانی کوردی دەدا، جگە لەوەش من بەڵگەنامەیەکم لایە كه ژمارە: (71)ه و مێژووه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 18/3/1989 کە دەڵێت: «نابێت لە هیچ قوتابخانە و پارێزگایەک زمانی کوردی هه‌بێت»، بۆیە چەند خزمەتی زمان بکرێت، زیاتر دەبوژێتەوە، بە پێچەوانەوە لەناو دەچێت. کەواتە پێویستە لە هەموو شوێنە گشتییەکاندا بە کوردییەکی پاراو لەسەر تابلۆکان بنووسرێت، جگە لەوەش دەبێت لە زانکۆکانیش پەرە بە هەمان پڕۆسە بدرێت.
*پاساوێک هەیە گوایە سەرچاوە یاساییەکان زیاتر عەرەبین، بۆیە پێویستە خەڵکی یاسایی زمانی عەرەبی بزانێت، رای بەڕێزتان لەو بارەیەوە چییە؟
-دەوڵەتی عیراق هەتا ساڵی1921 زمانی تورکی بەکاردەهێنا، بەڵام دەستکرا بەوەی کە هەموو کتێبە تورکییەکان بکرێن بە عەرەبی، چونکە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، دەبینین ئەو وشە و دەستەواژانەی کە لەسەردەمی عوسمانیدا هەبوون، هەمووی تورکی بوون. دواتر بڕیاردا لە عیراق دەبێت دیراسە بکرێت بە عەرەبی.
ئێمە دەبێت لە هەوڵی بەردەوامدابین تا زیاتر زمانەکەمان ببوژێنینەوە، ئەمڕۆ وشەیەکت بەکارهێنا، سبەی وشەیەکی تر بەکاربهێنە، دەمەوێت ئاماژە بەوەش بکەم کە عەرەب خۆی نا، بەڵکو ئەوانەی موسڵمانیشن، خزمەتی زمانی عەرەبییان کردووە، ئەگەر ئێمە لە ساڵی 1991-ەوە تا ئێستا ساڵی دوو کتێبی یاساییمان وەربگێڕایەتە سەر زمانی کوردی، ئێستا خاوەنی سەرچاوەیەکی دەوڵەمەندی یاسایی دەبووین. جگە لەمەش لە هەموو وڵاتانی جیهاندا سیاسەتی زمان هەیە، بەڵام بەداخەوە ئێمە ماوەی (33) ساڵە سیاسەتی زمانمان نییە، له‌كاتێکدا وا نەوەیەکیش پێدەگات و بەڕێوەیە بۆ گۆڕانکاری لە سیستمی وڵاتدا.
*بۆچی دەسەڵاتی دادوەری تائێستا ئەو کارەی نەکردووە؟
-خۆت دەزانی دەبێت ئێمە بە دامەزراوەیی کاربکەین، جگە لەوەش ئێمە ئێستا زۆر کەسمان هەیە لە بواری یاساییدا خانەنشینە، جا هەیە دادوەرە، هەندێکیش هەن مامۆستای زانکۆن، یاخود زمانزانن، هەریەک لەوانە سامانێکی گەورەن و دەتوانرێت سوودیان لێ وەربگیرێت، به‌ڵام نه‌توانراوه ئه‌مه بكه‌ن، دواتر لە پەرلەمانی کوردستانیش کە یاسایەک دەرچوو بوو بۆ ئەنجومەنی شوورا، لە هەمانکاتیشدا دەبێت یاسایەکیش هەبێت بۆ داڕشتنی قانوونەکان. كه‌واته گرنگە دەسەڵاتی دادوەری کە دەسەڵاتی سێیەمە، سوود لە هێزی ئەم کەسایەتییانە وەربگرێت کە لە سەرەوە ئاماژەمان پێکردووە.
