کۆڕەو بزاوتێکی دیپلۆماسیی میللی کوردستان

راپۆرتی/ جەمال ئارێز



دەشێت مێژووی مرۆڤایەتی لە سەرتاسەری جیهاندا شایەتی زۆر کۆچ و کۆچڕەو بێت بەهۆکاری جیاجیای کارەساتی سروشتی و جەنگ و برسێتی و پەتای گەورە، دەشێت بەشێک لەو کۆچ و کۆچڕەوانە لە سنوورێکی دیاریکراوی جوگرافیی شارێک یان چەند گوندێکدا قەتیس بووبێت و دەنگ و رەنگیان کاریگەرییەکی ئەوتۆی نەبووبێت لەسەر ئاستێک کە بتوانێت ناوەندە سیاسی و رێکخراوە فریاگوزارییەکان لە سنوورێکی بەرتەسکیشدا بهەژێنێت.

مێژووی رەو لە کوردستاندا  
مێژووی گەلی کورد لە هەرچوار پارچەی کوردستاندا چ بە گوێرەی مێژووی تۆمارکراو یان ئەو مێژووەش کە دەماودەم دەگێڕدرێتەوە، خاڵی نییە لە دیاردەی کۆچ و رەوی خەڵک لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی دیکە، جا ئەو کۆچ و رەوە لەژێر کاریگەریی شاڵاوی نەیارانی کورددا بووبێت بە ئامانجی دامرکاندنەوەی شۆڕش و راپەڕین و بزووتنەوە چەکدارییەکانی و پاکتاوی رەگەزیی، یان لەژێر کاریگەریی ناکۆکی و ململانێ ناوخۆیی میرنشینەکان یان شەڕی ناوخۆی هۆز و خێڵەکان، یان بەهۆی کارەساتی سروشتیی وەک لافاو و وشکەساڵی و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و پەتا و...هتد. 

کۆچ و رەوی کورد لە نیوەی یەکەمی سەدەی رابردوودا
ئەوەندەی لە مێژووی هاوچەرخدا نووسرابێتەوە و  تۆمارکرابێت، لە هەموو بەشەکانی کوردستاندا کۆچ و رەوی ناچاریی کاتی یان کۆچ و رەوی زۆرەملێ و راگواستن لە هەموو بەشەکانی کوردستاندا روویداوە کە ئیتر لەو مێژووە هاوچەرخەدا هاوکات بووە لەگەڵ سەرهەڵدانی هۆشیاریی نەتەوەیی لای کورد و دەستپێکردنی سەرکوت و داگیرکاری لەلایەن رژێمە سەردەستەکانی داگیرکەری کوردستانەوە، جا چ لەسەر دەستی حکومەتە بەناو نیشتمانییەکان، یاخود لەسەر دەستی رژێمە داگیرکەرە ئیستیعمارەکان کە خاکی کوردستانیان بەسەر وڵاتە تازە دامەزراوەکاندا دابەشکردووە، لەوەشدا بە مەبەستی چەسپاندنی سیاسەتی داگیرکارییانەی خۆیان و پارێزگاریی لە بەرژەوەندیی رژێمە دەستکرد و دەستەمۆکانی خۆیان، یان هاوکاربوون لە سەرکوتکردن و دەربەدەرکردنی کورددا، یاخود بێدەنگییان هەڵبژاردووە بەرامبەر سەرکوت و جینۆسایدی کورددا لەسەر دەستی رژێمە دروستکراو و دەستەمۆکانی خۆیان. 

رەوی سلێمانی
ساڵی 1922 لە دوای ئەوەی ئینگلیزەکان و رژێمی پاشایەتی بێئوێد دەبن لە ناچارکردنی شێخ مەحمود بە ملکەچبوون بۆ خواستەکانیان، بە فڕۆکە بۆردومانی سلێمانی دەکەن و بەشێکی زۆری خەڵکی سلێمانیش لەو کاتەدا وەک پشتگیرییەک بۆ مەلیکی کوردستان و خۆ دەربازکردن لە ئاگری بۆمبی فڕۆکەکان، شاری سلێمانی بەرەو گوند و چیاکانی دەوروبەر چۆڵ دەکەن، کە ئەوەش دەکرێت بە یەکەم رەوی سیاسی لە پێناوی کەیسێکی سیاسیی نەتەوەیی ئەژمار بکرێت، ئەگەرچی ئینگلیزەکان و رژێمی پاشایەتی ویستیان ئەو بۆردومانە بکەنە هۆکارێک بۆ چاوترساندنی خەڵکی شار و ناوچەکانی دیکە، بەڵام پێچەوانە کەوتەوە و گیانی نیشتمانی و نەتەوەیی زیاتر پەرەیسەند و بووە خاڵی وەرچەرخان کە سلێمانی و زۆربەی ناوچەکان هۆشیاریی سیاسی و نەتەوەییان زیاتر بێت و هەر ئەو گیانەش راپەڕینی شەشی ئەیلولی 1930-ی لێکەوتەوە و وایکرد خەڵکی سلێمانی بەو نوێنەرانە رازی نەبن کە وەک دامەزراندن بە ناوی خەڵکی شارەوە ببرێنە ناو پەرلەمانی عیراقەوە.

رەوپێکردنی دەرسیم
وەک ئاماژەمان پێدا هەندێک جار رەوی خەڵکی کوردستان خۆڕسکانە بووە و تەنها بۆ خۆپاراستن بووە لە دۆخێکی سیاسی و سەربازیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتی و تەندروستیی دیاریکراو و دوای ئاساییبوونەوە و تێپەڕینی دۆخەکە خەڵکەکە گەڕاونەتەوە شوێنەکانی خۆیان، بەڵام زۆر جار رەوەکە رەوێکی زۆرەملێ بووە و بە پیلانی داگیرکەران و زەبروزەنگ و بە زەبری هێز خەڵکەکە ناچاری رەو کراوە. یەکێک لەو رەو و کۆچە زۆرەملێیانە ئەوە بووە کە حکومەتی تورکیای کۆماری بە مەبەستی بەتورککردنی ناوچە کوردییەکان خێزانی تورک دەهێنێتە ناوچە کوردنشینەکان و کوردەکان دەکاتە ئاردی ناو دڕک لە تورکیای پانوپۆڕدا، بەڵام کاتێک شۆڕش و بەرەنگاریی بە سەرکردایەتی سەید رەزای دەرسیم هەڵدەگیرسێت بۆ بەرگرتن بەو سیاسەتە شۆڤێنیستانەیە، بە هێزی سەربازیی گەورە پالاماری دەرسیم و ناوچەکانی دەوروبەری دەدرێت و تا رووخاندنی شۆڕشەکە بەردەوام دەبن و تورکەکان هەر بە گرتن و لەسێدارەدانی سەید رەزا و هاوکارانی  دڵیان ئاوناخواتەوە، بەڵکو هەموو ئەو خەڵکە مەدەنییەکەش کە رەویان کردووە بۆ چیا و دۆڵەکانی ناوچەکە قەتڵوعام دەکرێن و دەست لە هیچ تەمەن و رەگەزێک ناپارێزن.

کۆماری کوردستان و رەوی خەڵک
کۆماری کوردستان لە رۆژهەڵاتی کوردستان بە سەرۆکایەتی پێشەوا قازی محەمەد-یش وەک قەوارەیەکی سیاسی تەمەن کورت کە لە ئەنجامی بۆشاییەکی ئیداریی دوای دووەمین جەنگی جیهان هاتبووە کایەوە، تەمەنی ئەوەندە بوو کە دەسەڵات لە تارانەوە گوڕ و چالاکیی خۆی پەیداکردەوە، ئیدی ئەوە بووە خاڵی وەرچەرخان و پەلاماری ناوچەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان درایەوە و سەرەڕای گرتن و لە سێدارەدانی پێشەوا و دووان لە هاوکارە نزیکەکانی، خەڵکێکی زۆریش وەک بارمتە و نەفیکردن لە کوردستان دوورخرانەوە و بەشێکیش لە بەشدارانی شۆڕشەکە بۆ هەتاهەتایە لە رۆژهەڵاتی کوردستان هەڵکەندران و روویان لە بەشەکانی تری کوردستان کرد، یان لە تاراوگەدا سەریان نایەوە و هەموو ئەو کارەساتانە و قوربانییەکانیان بوونە قوربانیی بەرژەوەندیی زلهێزەکانی ئەوێ رۆژێی هەردوو بلۆکی سۆشیالیستی و سەرمایەداری.

ساڵی 1922 بە فڕۆکە بۆردومانی سلێمانی دەکەن

 

راگوێزان بە تەرغیب و تەرهیب
نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، فۆکەسی تاوانەکانی دژبە کورد بەشی هەرە زۆری لەسەر باشووری کوردستان بوو، بەو پێیەی شۆڕش و بەرخۆدان لە بەشەکانی دیکەی کوردستاندا بە سووڕێکی خامۆشی و متبووندا گوزەراوە.  
شۆڕشی ئەیلول کە لە ساڵی 1961 تا 1975 بەردەوام بوو، چەندین قۆناغی روبەڕوبوونەوەی سەربازیی بەخۆوە بینی و چەندین گوند و ناوچە وێرانکران و دیاردەی کۆچ و رەوی خەڵکی ناوچەکان لە ژێر کاریگەریی هێرش و پەلاماری سەربازیدا چەند جارێک و بە شێوەی پچڕ پچڕ روویداوە، بەڵام لە دوای هەرەسی شۆڕشەوە سیاسەتی راگواستن و پیادەکردنی (بە سووتماککردنی زەوی-  سیاسة الترحیل والتهجیر القسري و الارض المحروقة) بووە سیاسەتێکی رەسمیی رژێمی لەناوچووی بەعس.
بە بیانووی ئەوەی کە گوندەکان پاڵپشت و پەناگە و داڵدەدەری شۆڕشگێڕانن، رژێمی بەعس لە چوارچێوەی رێکەوتننامەی شوومی جەزائیردا ئەو سیاسەتەی ئاماژەمان پێدا وەک خاڵێکی رێکەوتنەکە چەسپاند بەوەی بە قووڵایی 20 کیلۆمەتر بە درێژایی سنووری نێوان ئێران و عیراق لە کوردستاندا لە هەموو مرۆڤ و زیندەوەر و خەسڵەتێکی ژیان دابماڵرێت و سەرەتاش ئەو سیاسەتەی بە شێوەی (تەرغیب) واتە بە قەرەبووی چەند قات و گفت و بەڵێنی دروستکردنی (گوندی هاوچەرخ!) بۆ دانیشتوانەکەی جێبەجێ کرد کە لە بنەڕەتدا گوندی هاوچەرخ نەبوو، بەڵکو ئۆردوگای زۆرەملێی کۆنترۆڵکراو بوو، بەمەش بە یەکەم پڕۆسەی راگواستن لە ساڵی 1978 تا 1980 زیاتر لە 2000 گوند و ئاوایی لە سنووری خانەقینەوە تا برادۆست لە ژیان داماڵی.

جەنگی هەشت ساڵە و قۆناغێکی دیکەی راگواستن
جەنگی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عیراق و بوژانەوەی شۆڕشی نوێ دەرفەتێکی دیکەی بۆ رژێمی بەعس رەخساند و پاساوێکی دیکەی دایە دەستی، تا بە ناوی جەنگەوە رووبەری ناوچە و ژمارەی  خەڵکە راگوێزراوەکە فراوانتر بکات بە جۆرێک قووڵایی ناوچە راگوێزراوەکان لە (1980 - 1985) لە زۆربەی ناوچە گەرمەکاندا لە 20 کیلۆمەترەوە گەیشتە 60 کیلۆمەتر و ئەمجارە خەڵکەکەی بە ناوی پاراستنەوە لە ئاگری تۆپخانە و بۆردومانی ئێران بەبێ قەرەبوو راگواست بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی دیکەوە و لەو رێگەیەشەوە زۆربەی هەرە زۆری زەوییە کشتوکاڵییە بەپیتەکانی وەک بازیان و شارەزوور و شارباژێڕی تەخت و بیتوێن و پشدەر و هەریر و باتاسی لە ناوچەی بەرهەمهێنەوە گۆڕی بۆ ناوچەی نیشتەجێ و خەڵکە بەرهەمهێنەکەشی گۆڕی بۆ خەڵکێکی بەکاربەری بێ سەرچاوەی داهات.

ئەنفال و هەڵەبجە 
کۆتاییەکانی جەنگی هەشت ساڵە و بەهێزبوونی رژێمی بەعس لە کایەی سەربازیی لە رووی ژمارەی سەرباز و پەیداکردنی شارەزایی جەنگی و ئامێر و چەک و چۆڵەوە لەلایەک و دەرکەوتنی ئاسۆی شکانەوەی کێرڤی سەرکەوتنی لە جەنگەکەدا بە پشتیوانیی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی لەلایەکی دیکەوە  بە زیانی گەورە بۆ خەڵکی کوردستان و سوودی رژێم شکایەوە و لەو رێگەیەوە هەموو هێزی خۆی تەرخانکرد بۆ تەواوکردنی سیاسەتی راگواستن و بەسووتماککردنی زەوی لە کوردستان.
بەهۆی شاڵاوەکانی ئەنفال و کیمیابارانی هەڵەبجەوە خەڵکێکی زۆری ناوچە رزگارکراوەکانی پێشتری ژێر سایەی شۆڕش یان بەرەو ناو شارەکان بە پەنهانی رەویان کرد، یان بەرەو سنوورەکانی رۆژهەڵات و باکووری کوردستان، ئەگەرچی ژمارەی ئاوارەکان ئەو کاتیش قورسایی خۆیان دروستکرد، بەڵام چونکە ئەستێرەی بەختی رژێم تا ئەو کاتەش لە گەشانەوەدا بوو، ئەو کۆچڕەوە پچڕ پچڕە و گرنگی نەدانی میدیا جیهانییەکان بەو مەینەتییانە وەک پێویست جگە لە چەند رێکخراوێکی فریاگوزاریی ناحکومیی بێ دەسەڵاتی نێودەوڵەتی و چەند میدیایەکی چەپەک زیاتر، نەیتوانی ویژدانی مرۆڤایەتی بەئاگا بهێنێت لەو کارەساتە مرۆییە گەورەیە، بۆیە رژێم دوای تەواوکردنی بەرنامەکەی  و رووخاندنی زیاتر لە 2500 گوند و شار و شارۆچکەی دیکە، وەک منەتێک بەسەر کۆمەڵی نێودەوڵەتی و خەڵکی کوردستاندا بە لێبوردنێکی گشتی بۆ ئاوارەکان توانیی دۆخەکە لە کەیسێکی نێودەوڵەتییەوە بکاتەوە بە کەیسێکی لۆکاڵی و بەوە پەردە بەسەر هەموو ئەو تاوان و رەشەکوژییەدا بدات کە لەو ماوەیەدا بەرامبەر خەڵک و خاکی باشووری کوردستان کردبووی.

کۆڕەوی 1991 
داگیرکردنی کوێت لەلایەن رژێم و رزگارکردنەوەی ئەو وڵاتە لەلایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا و بەشداریی چەند وڵاتێکی ئەوروپی و ئیسلامی و عەرەبی و سەرەتاکانی لاوازبوونی یەکێتیی سۆڤیەت وەک پاڵپشتی هەمیشەیی رژێمی عیراق لەلایەک و  شکستی سوپای عیراق و راپەڕینی شارەکانی باشووری عیراق، هەروەها راپەڕینی خەڵکی کوردستان تا رزگارکردنی کەرکوک لەلایەکی دیکەوە، رژێمی بەعسی لە لیواری مەرگ نزیککردەوە، بەڵام بەرژەوەندییە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەکان و تەسلیمبوونی تەواوەتی رژێم بە داواکانی هاوپەیمانان و مەترسیی هەژموونی شیعە لەلایەن وڵاتانی عەرەبی و هەستیاریی دۆخی کەرکوک لە کوردستان بۆ تورکیا و بەشێک لە وڵاتە عەرەبییەکان، هاوکێشەکەی بە شێوەیەکی کاتی ئاوەژوو کردەوە و دەستی رژێم واڵاکرا بۆ سەرکوتکردنی راپەڕینی گەلی کوردستان و گەلانی عیراق، بۆیە لەگەڵ دەستپێکردنی هێرشی پێچەوانەی هێزەکانی رژێم بۆ گرتنەوەی ناوچەکان، لەگەڵ پێشڕەویی بۆ هەر ناوچەیەک بە تایبەتی لە کوردستان، رژێم دەچووە ناو شارێکی چۆڵکراوەوە لە دانیشتوانەکەی، بەهۆی ئەوەی لەلایەک خەڵکی کوردستان لەپاش ئەو هەموو مەرگەساتەی رابردوو چەند رۆژێک بوو لەدەست ستەمی رژێم ئازاد ببوون، ئامادە نەبوون دووبارە بچنەوە ژێر دەسەڵاتییەوە، لەلایەکی دیکەشەوە رژێم لەسەرەتای گرتنەوەی ناوچەکانەوە بە دڕندانەترین شێواز مامەڵەی لەگەڵ ئەو کەسانەدا کرد کە کەوتنەوە ژێر دەستی بە تایبەتی لە باشووری عیراق، بۆیە گەلی کوردستان لە رێڕۆیشتنێکی ماراسۆن ئاسادا بەرەو سنوورەکان رۆیشتن بە ناو هەزاران کێڵگەی مین و مەترسیی سەرماو سۆڵەدا، بەڵام ئامادە نەبوون بچنەوە ژێر دەسەڵاتی ئەو رژێمە، ئەوەش یەکەم بەڵگەیە بۆئەوەی کە خەڵکی کوردستان هەرگیز لە راپەڕین پەشیمان نەبووە و نییە.

لێرەوە کۆڕەو بووە بزاوتێکی دیپلۆماسیی میللی   
کۆڕەو رووداوێک بوو کە دەشێت لە سەدەی بیستەمدا رەوی گەورە بەو قەبارەیە، تەنها لە باشووری کوردستاندا روویدابێت، بە جۆرێک کاریگەریی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و ئیقلیمی و جیهانی دروستکرد کە مەسەلەی کوردی لە قۆزاخەی کەیسێکی لۆکاڵییەوە گەیاندە ناو راڕەوەکانی بڕیاری سیاسی لە کۆمەڵی نێودەوڵەتیدا.

لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نەتەوەیی
کۆڕەو جگە لەوەی لە ناوخۆی باشووری کوردستاندا بووە هەڵمەتێکی دەستەجەمعیی رەتکردنەوەی ژێردەستەیی، هاوکات لەسەر ئاستی کوردستانی گەورەش بووە مایەی جۆشدانەوەی هەستی نەتەوایەتی و هاوپشتیی گەلی کورد لە بەشەکانی رۆژهەڵات و باکوور بۆ بەهاناوەچوونی براو خوشکەکانیان لە سنوورەکان و کۆمەک کردنیان بە خۆراک و پێخەف. 
هەر لەسەر ئاستی ناوخۆ کۆڕەو توانیی هەستێکی بەرەنگاربوونەوە و ملنەدان بەو واقیعە ئاوەژووە بخوڵقێنێت و چەند مەفرەزە و پێشمەرگەیەک توانییان سەرەڕای سەختیی دۆخەکە لە چەند وێستگەیەکدا ستۆپ بە هێزە هێرشبەرەکانی رژێم بکەن و چەند داستانێکی قارەمانانەی بەرەنگاریی تۆماربکەن وەک داستانەکانی (ئەزمڕ، کۆڕێ، چەناخچیان و هیزۆپ) کە بەهۆیەوە هەم هێزەکانی رژێم بە زیانێکی گیانی و ماڵیی زۆرەوە لە شوێنێکدا راگیران و هەم ورەیەک درایەوە بە خەڵکە ئاوارەکە کە چیتر بەرەو قووڵایی وڵاتانی دراوسێ نەڕۆن و لە ناو ناوچە وێرانەکاندا ئۆقرە بگرن.

سەرکوتکردنی شۆڕشی دەرسیم لەلایەن حکومەتی تورکیای کۆماری و ئاوارەبوونی خەڵکەکەی

شاری تارمایی و هەڵوێستی نێودەوڵەتی 
سەرەڕای شکستی سەربازیی رژێمی بەعس و ئیحراجبوونی لەبەردەم هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیدا، ئەو دۆخە هێندەی تر ئیحراجیی بۆ دروستکرد کە چیتر خەڵکی باشووری کوردستان لەدوای راپەڕین ئامادەنین لەژێر سایەی ئەو رژێمەدا بژین، بۆیە سوپاکەی رژێم کاتێک شارەکانی کوردستانی داگیرکردەوە، لەگەڵ دۆخێکی مەترسیدار رووبەڕوو بۆوە و شارەکان ببوون بە شاری تارمایی بۆیە پێویستی بە بەدەستهێنانەوەی ئاوی ئابڕووی بوو، بە تایبەتی کە میدیاکانی جیهان قەبارەی ئەو مەینەتییەیان دەگواستەوە کاریگەریی گەورەی دروستکرد لەسەر رای گشتیی جیهان، چونکە سەرەڕای نەبوونی دیپلۆماسییەکی بەهێزی کوردستانی لە کۆڕ و کۆمەڵە نێودەوڵەتییەکاندا، ئەو کۆڕەوە ملیۆنییە بووە بە بزاوتێکی دیپلۆماسیی میللی و نەک هەر رای گشتی، بەڵکو ناوەندی بڕیاری لە جیهاندا هێنایە سەر خەت و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بە دەستپێشخەریی فەرەنسا و سەرۆکی کوچکردوو فرانسوا میتێران هێنایە سەر ئەوەی پڕۆژە بڕیاری 688 بباتە ناو ئەنجومەنەکەوە و لۆبیی تەواوی بۆ بکات و لە رۆژی 5/4/1991دا بڕیارەکە بە کۆی دەنگ پەسەند بکرێت کە بریتی بوو لە دەستەبەرکردنی ناوچەی ئارام لە هێڵی پانیی (39.5 - 36) کە بەشێکی زۆر لە ناوچەکانی باشووری کوردستانی دەگرتەوە.
ئەم بڕیارە بە جۆرێک هەڵوێستی کوردی بەهێزکرد، رژێمی بەعس لە جیاتی ملهوڕیی زیاتر، ناچاربوو داوای دانوستان لە سەرکردایەتی کورد بکات و دەستپێکردنی دانوستانەکە ئەگەرچی هیچی لێ سەوز نەبوو، بەڵام بووە مایەی گەڕانەوەی خەڵکە ئاوارەکە بەرەو شار و ماڵوحاڵی خۆیان و دواجار شکانی شکۆی هێزە سەربازیی و ئەمنییەکانی رژێم لەبەرچاوی خەڵکی کوردستان و ناچاربوونی بە پاشەکشەی یەکجاری لە کۆتایی ساڵی 1991دا.

رزگار کردنی بەساڵاچوویەک لە کاتی رەودا

کۆڕەوی ساڵی 1991 لە باشووری کوردستان، هەڵمەتێکی دەستەجەمعیی رەتکردنەوەی ژێردەستەیی بوو