ئا: ئیدریس جەبار
پەندی پێشینان كانیاوێكە وشك ناكات، حیكمەتی گەلانە، هەڵگری كلتوری نەوەكانە، لەڕێی ئەزموون و شارەزایی و حیكمەتەوە دادەڕێژرێت و زمانەكان دەیكاتە بەرهەمێكی كۆمەڵایەتی چەسپاو كە خەڵكی لەنێو خۆیاندا باسی دەكەن و دەیگوازنەوە، هەندێكیان ئاكامی سەرگوزشتەیە، هەندێكی تریان قسەی نەستەقە.
لەسەر هاوەڵی خراپ
«بالوجە امرایە وبالگفا (القفا) سلایە»، واتا بە روخساری یەكەم لەبەردەمتدا دۆستە، لە روخسارەكەی تر دوژمنێكی سەرسەخت، (القفا) واتا پشت، (المرایە) واتا ئاوێنە، (سلایە) واتا سەبار رووەكێكی زبر و دڕكاوی.
«بخیرهم ما خیرونی بشرهم عمو علیە» واتا ئەو كەسانەی تەنیا لە كاتی تەنگانەدا باست دەكەن، كاتێكیش لە باشیدا دەبن، بە هیچ شێوەیەك تۆیان لەبیرنییە.
«یم العقرب لا تقرب یم الحیة افرش ونام» واتا پێوەدانی دووپشك پیسترە لە پێوەدانی مار.
«من قلة الخیل شدو علی الچلاب سروج» واتا لەبەر كەمی كەسانی باش (الخیل) لە پەندەكەیان، ناچاربوین لەگەڵ كەسانی خراپدا بژین (الكلاب).
(السروج) بە واتای ئەو گوریسە دێت كە ئەسپی پێدەبەسترێتەوە.
«اللی تلدغە الحیة یخاف من جرد الحبل»، واتا ئەو كەسەی رووبەڕووی ناپاكی بۆتەوە لەلایەن كەسێكەوە، لە هەموو ئەوانەی دەوروبەری دەترسێت.
پەندی پێشینانی عیراقی لەسەر چانس
«تیتی تیتی مثل ما رحتی جیتی» واتا وەك رۆیشتین گەڕاینەوە، بەبێ سود یان دەستكەوت.
«اسمە بالحصاد ومنجلە مكسور»، واتا ئەو كەسەی نازانێت دروێنە بكات، و زۆریش دەچنێتەوە، بەڵام لەڕاستدا ئەو داسەی بۆ دروێنە هەڵیگرتووە شكاوە، و بەكەڵكی هیچ دروێنەیەك نایەت.
«یامن تعب یامن شگە یا من علی الحاچر لگە»، ئەم پەندە بۆ ئەو كەسانەیە كە لە كارەكانیان زۆر ماندوودەبن و كەسێكی تر دێت تەنیا بۆ خۆی دەیبات، ئەو كەسەی لە كاردا ماندوو دەبێت هیچی دەستناكەوێت، وشەی (شگە) واتای ماندووبونێكی زۆر و عارەقی نێوچەوانە (لگە) واتا دێتە سەر حازری و دەیدۆزێتەوە.
«لا حچت برجیلها ولا خذت سید علی»، واتا ئەو ژنەی پارێزگاری لە مێردەكەی ناكات، و پیاوێكی باشتری دەستناكەوێت. ئەم پەندە چیرۆكێكی بەناوبانگی هەیە لە عیراق.
«اش معلم الجحش بأكل النعناع»، واتا ئەو كەسانەی خۆراكی كەسانی تر دەخۆن ( ما الذی علم الحمار كیف یأكل النعناع) .
زێدەڕۆیی لە متمانەكردن بەخۆوە
«الگول گول نخلە والعقل عقل الصخلە «، واتا ئەو پیاوانەی شانازی بە باڵابەرزی خۆیانەوە دەكەن، بەڵام لەڕاستیدا عەقڵیان بۆشە و هیچی تێدا نییە، (الصخلە) واتا بزن، (درێژییەكەی هێندەی دارخورمایە، بەڵام عەقڵی هێندەی عەقڵی بزنێكە).
«مو كلمن صخم وجهه گال انی حداد»، واتا مەرج نییە ئەو كەسەی روخساری هەمەڕەنگ و رەش بێت ئاسنگەر بێت، واتا مەرج نییە هەموو ئاسنگەرێك بەشێوەیەكی دروست كاربكات.
(صخم)، فەرمانی ناوی (صخام)ە و مانای رەشبوونی روسخار دەگەیەنێت ( لیس كل من وجه اسود ، هو حداد ) .
(نایم ورجلیه بالشمس)، ئەم پەندە واتای ئەو كەسانە دەگەیەنێت كە نازانن چی لە دەوروبەریان روودەدات (رجلیە) واتا پێیەكانی.
(المایعرف یرگص یگول الگاع عوجە) ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە ناتوانن كارەكانیان بەسەركەوتوویی تەواوبكەن، گلەیی و گاوندە لە دەوروبەرییان دەكەن (یرگص) واتا سەماكردن (الگاع) واتا زەوی، (عوجە) مانای خواروخێچ ( الذی لا یستطیع ان یرقص یقول الارض معكوسە) .
«اجە العصر بنالە قصر» واتا ئەو كەسەی ماوەیەكە هاتووە و پێیوایە شوێنەكە شوێنی خۆیەتی ( اتی العصر ، و قام ببنا‌ء قصر ) .
«ضیع الصایە والصرمایە» ئەو كەسە دەگەیەنێت كە هەرچییەكی هەیە لەدەستی داوە.
«جیب خالی وخشم عالی» ئەو كەسەی گیرفانی بەتاڵە، بەڵام لوتبەرزە لەنێو خەڵكدا (خشم) واتا لوت.
پەندە عیراقییەكان لەبارەی درۆوە
«علینە مو حتی ثلج گلینە « ئێمە دەخەڵەتێنیت كە باش دەتناسین ئێمە بەفریشمان سوورکردۆتەوە»
«اشتعل بیت الكذاب محد صدگە»، ئەو كەسە دەگرێتەوە كە زۆر درۆ دەكات، كاتێكیش هەر قسەیەك دەكات، كەس بڕوای پێناكات، تەنانەت گەر بڵێت ماڵەكەم گڕی گرتووە و سوتاوە (محد) واتا هیچ كەس (صدگە) واتا بڕواكردن ( احترق بیت الكاذب و لا احد صدقه ) .
پەندی عیراقی لەسەر نوكتە
«احاچیچ یا بنتی واسمعچ یا جنتی»، کچێ لەگەڵ تۆمە تا بوکێ گوێی لێبێت (احاچیگ) واتا قسەت بۆ دەكەم (جنتی) واتا بوک.
«چل البیت لمطیره وطارت بی فرد طیره»، واتا بوك كاتێك دایكی مێردەكەی ماڵ جێدەهێڵێت، ماڵەكە لەژێر فەرمانی خۆیدا دەبێت.
«العمە إذا حبت الچنە ابلیس یدخل الجنە» (العمە) واتا «خەسوو» ئەم پەندە مانای ئەوەیە گەر دایكی مێرد بوكی خۆشبوێت، شەیتان دەچێتە بەهەشتەوە.
پەندە عیراقییە بەناوبانگەكان
- «انطی الخبز لخبازە حتی لو یاكل نصە» واتا کارەکان بدەیت بە کەسێک تێیدا شارەزا و پسپۆر بێت وەک لەوەی بیدەیتە دەست نەزانێک و بەهەرزانتر بۆت بکات.
-» امشی شهر ولا تعبر نهر « پەندە بۆ ئارامگرتنە لە كاروبارەكاندا.
- «أحد یطیق یحصل من الاقرع شعرایە ؟» واتا بی هیوابوون لە كارێك، یان كەسێكی چاوچنۆك، ئەم پەندە بۆ كەسێكە شتێكی لە كەسێكی چاوچنۆك رەزیل دەستەبەركردووە.
- «اش ما تمسك اتطیر بركتە»، بۆ كەسێكی بەدبەخت و بێ شانسە.
- «اصبر عالحصرم تاكل عنب»، بۆ دانبەخۆداگرتنێكی دروورودرێژە، تا بگاتە ئامانج.
-» الزواج أوله عسل وتالیته بصل» ژیانی ژن و مێردایەتی سەرەتاكەی هەنگوینە و كۆتاییەكەی پیازە.
-» إجاك الموت یا تارك الصلاة»، بۆ كەسانێكە كە كردەوەیەك دەكەن و دواتر ئاشكرادەبن.
- «ترید تعلم الواوی علی لحم الدجاج»، دەتەوێت پشیلە فێری خواردنی گۆشتی مریشك بكەیت، ئەم پەندە بەخێوكردنی كەسی فێڵباز دەگرێتەوە.
- «الیدری یدری والمایدری كضبە (قبضة) عدس»، بۆ ئەو كەسانەیە كە خەم و خەفەتیان هەیە و كەس نازانێت هۆكاری خەم و خەفەتیان چییە.
-» یسد ضوة الشمس بمنخل»، ئەو كەسەی دەیەوێت بەری خۆر بە بێژنگ بگرێت.
- «رمانتین باید وحدە ما تنلزم»، دوو هەنار بە دەستێك ناگیرێت.
-» المبلل ما یخاف من المطر»، ئەوەی تەڕبووە لە باران ناسترێت، بۆ ئەو كەسانەیە كە دەستباڵان و لە هیچ ناترسن.
- «اعور ببلاد العمیان ملك» شەل لە وڵاتی كوێران پاشایە.
-»اجە یكحلها عماها»، هات چاوی كل بكات كوێری كرد.
-» الما یعرف تدابیرە حنطتە تاكل شعیرە»، ئەوەی كاروباری خۆی نەزانێت گەنمەكەی جۆیەیەكەی دەخوات.
- «غراب یگول لغراب وجهك اسود»، قەلەڕەش بە قەلەڕەش دەڵێت رووت رەش بێت.
- «مگدی و خنجرە بحزامە»، ئەم پەندە بۆ ئەوانەیە شانازی بەخۆیانەوە دەكەن و متمانەیەكی زۆریان بەخۆیان هەیە، فەرمانی بەسەر كەسانی دەوروبەریان دەكەن، بەڵام لەڕاستیدا هیچ دەستكەوتێكیان نییە لە ژیانیان.
-» یتعلم الحجامە بروس الیتامە»، ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە كەسانی هەژار بەكاردێنن، تا ئەزمونە شكستخواردووكانیان سەربگرێت.
- «اخذ الاصیل و نام علی الحصیر»، رەسەن بێنە و لەسەر حەسیر بخەوە.
