پاشای گەورە، كتێبێكە بە گوڵ نووسراوە

مامۆستا جەعفەر

كتێب و نووسەر(1)
سەرەتا بڕیارم دابوو یەك دێڕیش لەسەر كتێبی (پاشای گەورە)(1)  نەنووسم، لەبەرئەوەی نووسەرەكەی ئێستا پلەیەكی باڵای لەناو حزبێكی سیاسیدا هەیە. بمانەوێت و نەمانەوێت هەڵە تێگەیشتن بە ئاسانی لای خوێنەری ئازیز دروست دەبێت. خەرەندی نێوان رۆشنبیر و دەسەڵات، خەریكە هیچ رایەڵەیەك لە نێوانیاندا نامێنێت. ئەگەر دەرگای هەڵە تێگەیشتن بۆ خوێنەر كرایەوە، با خەڵك لەودیو پەنجەرەكانەوە، چاوی بە تارمایی وێنەی شێوێنراوی یەكێك نەكەوێت، كە لای خەڵك لە ریزی رۆشنبیراندا دانراوە. زۆر جار، هیچ پەڵپ و بیانوویەك بە دەستەوە نامێنێت، جارێكیتر كەرەستەی هەڵە تێگەیشتن رادەستی شمشێری دەمۆكلیس بكرێت. راستییەكی حاشالێنەكراوە،  ژیان وایە: ماوەیەكە لە هەموو كاژ و كایە و مایەی جیهانی حزبایەتیی داماڵراو بیت، لەناو رووبارێکدا مەلە بکەیت و کەنارەکانی دیار نەبێت. كێشەكە ئەوەیە: نووسین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، زۆر لە رەشماڵی خێڵ و تیرە و تایەفەوە، نیو كەوانەش دوور نەكەوتۆتەوە.
نووسەر هەیە لەسەر داوای تەڤگەر، حزب، عەشیرەت و بازنەی هەڤاڵانی شیرین كەلام، هەروەكو توركە قەدیمەكان ناویان لێناوە (احباب چاوشلی) بە قەڵەمی سپی، لاپەڕەی گەورە گەورە رەش دەكاتەوە. رەنگە خوێنەری ئازیز تێبینی كردبێت: من ئەگەر بزانم پێویستە بنووسم و نووسینەكەم سوودێكی بۆ داهاتووی گەلی كورد دەبێت، ئەوە بەبێ سێ و دوو دەنووسم و بێدەنگی هەڵنابژێرم.
پەیوەندیی كاك ئارێز عەبدوڵڵا و من كەمترین  پەیوەندیی بە جەنجاڵی كاری سیاسییەوە هەیە. هەریەكەمان تێڕوانین و گۆشەنیگای دوور و نزیكمان هەیە، هەریەكەمان بە ئاوازی شمشاڵێك سەمای كۆڵكەزێڕینەكان دەبینین، ئەمەش سروشتی بوون و ژیانە، كە نهێنی بەردەوامبوون لەناو كرۆكی ناكۆكیدا خۆی داگرتووە. مرۆڤ لەژیاندا ئازادە كام رێبازی كار و بیركردنەوە بۆ خۆی هەڵدەبژێرێت.
كتێبی (پاشای گەورە)م بەوپەڕی پەرۆشییەوە خوێندەوە: بە گشتی كارێكی باش و سەركەوتووە. لە ئەدەبیاتی كوردیی مۆدێرندا ئەمە ژانرێكی تاڕادەیەك نوێیە. یەكەمین جارە نووسەرێك بتوانێت، بیۆگرافیای میرێك بە رۆمان  بنووسێتەوە. نووسەر ئەوەندە لە ژیانی پاشای گەورە  قووڵبۆتەوە، بە دواداچوونی بۆ رووداوە مێژووییەكان كردووە، بە نووكە دەرزی بیری قووڵی هەڵكەندووە. هەر وادەزانیت، خۆی چركە بە چركە لەناو ئاگری رووداوەكاندا ژیاوە و لەگەڵ پاشای گەورەدا پێكەوە هەزاران جار فراوێنیان خواردووە.

سەرچاوەی رۆمان و ژیانی میر(2)
میر محەمەدی رواندزی، پاشای گەورە، میری سۆران، یان (پاشا كۆرە) یەكێكە لەو میرانەی لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا، پاش نەخۆشكەوتنی باوكی، دەسەڵات دەگرێتە دەست. پاشای گەورە لە سەردەمی خۆیدا، ئەوەندە قەڵەمڕەوی مەملەكەتەكەی فراوانتركردۆتەوە، سوڵتانی عوسمانی، مانەوەی ئەم میرەی بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی دەوڵەتی عوسمانی داناوە. شای ئێرانیش شازادەی جێنشین عەباس میرزا(2) ساڵی 1832 رادەسپێرێت، سەركردایەتی سوپای دەوڵەتی قاجار دەستۆ بگرێت و لە هەموو لایەكەوە پەلاماری هێزەكانی میری سۆران بدات. 

ئەم میرە هێشتا، بە گوێرەی پێویست مافی خۆی نەدراوەتێ و ئەوەندە كاری لەسەر نەكراوە، خوێنەر بتوانێت وێنایەكی گشتگیری بۆ ئەو سەردەمە هەبێت.
-حسێن حوزنی موكریانی كتێبێكی لەسەر میرنشینی سۆران (مێژووی میرانی سۆران) بڵاوكردۆتەوە(3). 
-دكتۆر جەمال نەبەز نامەی دكتۆراكەی لەسەر پاشای گەورەیە و ساڵی 1970 بە ئەڵمانی پێشكەشكراوە(4).
-دەستنووسی بیرەوەری ئیبن ئادەم (سلسلة الذهب) كە لە سەردەمی حوكمڕانی  پاشای گەورەدا نووسراوە، كەس نازانێت لەسەر  كام رەفەی بێنازی تەپ و تۆزی لێ نیشتووە؟. 
-دەستنووسی كتێبەكەی مەلا ئەسعەدی خەیلانیش، لە ماوەی (95) ساڵی رابوردوودا ئەوەندە بەخت یار نەبوو، چاپ بكرێت و خوێنەرانی كوردیزان پێی بەختیار بن.
-هێشتا لێكۆڵیارانی كورد، لەلایەن زانكۆكانی هەرێمی كوردستانەوە هان نەدراون، هەلومەرجی تواناسازییان بۆ فراهەم نەكراوە، لە ئەرشیڤخانەی ئیستانبوڵ و تاران و بەغدا و لەندەن بە دوای هەموو بەڵگەنامە و دۆكۆمێنتەكانی سەردەمی پاشای سۆراندا بگەڕێن.
پاشای گەورە خەونێكی گەورەی هەبووە: دەوڵەتێكی بەهێز دابمەزرێنێت، سەرتەرزەی هێز و دەسەڵاتی سنووری دەوڵەتی عوسمانی و قاجار ببەزێنێت. شوورە و قەڵای لە رواندزی پایتەخت و ناوەندەكانی تری دەسەڵات  هەر زۆر بە پەلە دروست كردووە. بە گوێرەی شایەتی عەبدولرەزاق ئەسفەهانی بێت(5)، كە ساڵی 1814- 1845 بیرەوەریی خۆی نووسیووە، ماوەیەك لە ورمێ و شنۆ ژیاوە. نازانرێت ئایا سەردانی پایتەختی میرنشینی كردووە، یان لە نزیكەوە گوێی بۆ دەنگوباسی رواندز  شلكردۆتەوە؟ ئەو، لە ماوەیەكی كورتدا، چەندین قەڵای تۆكمە و تۆپی بە دروستكردن داوە. دروستكردنی قەڵای تۆكمە و بەهێز، بە دوو مانگ و سێ مانگ ناكرێت. دروستكردنی (220) تۆپیش كارێكی ئاسان نییە. ماوەی ساڵێك زۆر كورتە بۆ ئەو پڕۆژە مەزنە. واتە: هەر لە سەردەمی دەسەڵات و میرایەتی میر مستەفای باوكییەوە ئەم كاری لەسەر پڕۆژەكەی خۆی كردووە. دڵنیاش بووە خۆی جێگەی باوكی دەگرێتەوە. رێگاش لە بەردەم یەكێك لە مامەكانی كڵۆم دەكات، بە خشكەیی هێشووی دەسەڵات بۆ ناو دەستی شۆڕ بكرێتەوە. ئەو زۆر بایەخی بە  گەشەپێدانی تەكنۆلۆژیای عەسكەری داوە وەکو (تۆپ دروستكردن و چەك و تەقەمەنی...تاد) واتە: لای ئەو دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ پێویستی بە هێزێكی سەربازی  مەشقپێكراوی باش راهێنراوە. لە سنووری دەسەڵاتی سۆراندا قەڵای تۆكمەی بە دروستكردن داوە. قەڵا دروستكردن بۆ جوانی و كەش و فش نییە. قەڵا ئامرازی بەرەنگاریی و خۆپاراستنە، لە مەترسی هێرشی لە ناكاوی دوژمن. ئەمە هەمووی نیشانەی ئەوەیە،  میر بە درێژایی ماوەی میرایەتییەكەی بەردەوام لە فراوانكردنی  سنووری دەسەڵاتی سۆراندا بووە.

میتۆدی كار و تەكنیكی پێكەوەگرێدان(3)
میتۆدی كاری نووسەر، بریتییە لە دوو تەوەر: 
یەكەم: كاری مەیدانی و پێكەوەگرێدانی زانیاری، واتە: كۆكردنەوەی زانیاری پەرش و بڵاو، كە دایك و باوك و نەنك و دراوسێ و ئاشنا و رۆشنا، كە دەماودەم لە باوك و باپیرانەوە بیستویانە و كەس بایەخی بە كۆكردنەوەیان نەداوە. ئەمانە بەگشتی چیرۆكی واقیعین و خەڵكی ناوچەكە نەوە بە نەوە وەكو بەشێك لە  ناسنامەی خۆیان پاراستویانە و گەورە بۆ بچووكی گێڕاوەتەوە و پێشینان لە شێوەی بەیت و داستان و چیرۆك رووداوەكانیان بە شیعر هۆنیوەتەوە.
 نووسەر، هەر دەقێكی لەسەر پاشای گەورە بەرچاو كەوتبێت سوودی لێیان وەرگرتووە.
دووەم: نووسەر بۆ پڕكردنەوەی هەندێ بۆشایی مێژوویی و دیوی نەزانراو، رێگەی بە خەیاڵ داوە، كەند و لەندەكان پڕ بكاتەوە. 
نموونە: 
خوێندنەوەی شیعری ئەحمەدی خانی:

گەر دێ هەبوا مە ئیتفاقەك 

ڤیگرا بكرا مە ئینقیادەك ل142
من بڕوا ناكەم پاشای سۆران ئاگای لە شیعری ئەحمەدی خانی هەبووبێت! بۆ سەركردەكانی ئەمڕۆی كورد چوار شیعری بورهان جاهید و مەلا نامدار و  مەتحەت بێخەویان لەبەرە تا پاشای گەورە داستانی مەم و زینی ئەزبەر بووبێت.
كەسێك قاپێكی سیرامیكی گران و بە نرخی لە دەست بەربێتەوە و پارچە پارچە دەبێت. لە دڵی نایەت قاپە شكاوەكە بۆ بن بەردی لە بیرچوونەوەی لادیوارێك هەڵبدات. پارچەكان بۆ لای وەستا دەبات (خەیات فەخفوری) و سەرلەنوێ  پارچە پارچە هەمووی  بەیەكەوە دەنووسێتەوە. نووسەریش لە ماوەی چل پەنجا  ساڵی رابوردوودا، هەرچی بەرگوێیان كەوتبێت، لەزەینی خۆدا وەكو خەرمان مەڵۆ بە مەڵۆ زانیارییەكانی لەسەر یەكتری داناوە و بەشێوەی رۆمان رووداوەكانی بەیەكەوە داڕشتۆتەوە. ئەم پرۆسەیە نیو سەدەی خایاندووە، تا بیرۆكەی  ژیاننامەی میرێك لە قۆزاخەی رۆمانێكدا جێگەی  خۆی كردۆتەوە.

پاشا و ژن (4)
نووسەر رووبەرێكی فراوانی بۆ كێش و قورسایی و پێگەی ژنان تەرخانكردووە: نموونەكان نموونەی جوان و بەسوودن بۆ تێگەیشتنی پێكهاتەی كۆمەڵ لە سێبەری  میرنشینی سۆراندا. ئاستی بیركردنەوەی پاشای گەورەشمان بۆ روون دەبێتەوە، لەمەڕ هەڵوێست و چالاكی و بواری گەشەكردنی پەیوەندی نێوان ژن و پیاو.
-شازەمان: دایكی پاشایە و ئاڵاهەڵگری دانانی میر محەمەدی كوڕیەتی لە جێگەی باوكی. رێگە نادات برا لە جێگەی برا وەكو میر لەسەر تەختی میرایەتی دابنرێت.
ویستی پۆڵاینی ئەم ژنە، لە ئەنجامدا بە قازانجی كوڕ دەشكێتەوە. براكان بە دەستی بەتاڵ لێی دەردەچن و پاش ماوەیەك لەناو شار هەڵدەواسرێن!
-پاشای گەورە وەكو زانراوە دوو ژنی هەبووە. نووسەر لە هیچ شوێنێكدا ئاماژەی بۆ كەسایەتی و رۆڵی ئەو دوو ژنە نەكردووە؟!
كێ بوون و چۆن ژیاون و جیاوازییان لەگەڵ ژنانی ئاسایی ناو شاردا چی بووە؟
-خانزاد: ژنەمیرێكی ئازا و لێهاتوو بووە. خۆی سەركردایەتی زۆربەی شەڕەكانی كردووە. ئێستاش هەندێك شوێنەوار لە كوردستان هەن، بەڵگەی ئەوەن ئەم ژنە میرە قەڵای تۆكمەی هەبووە (قەڵای خانزاد) یان لە بیرەوەریی خەڵكدا شوێنی شەڕگەیەك بە ئاگر هەڵكەنراوە و ناوی (تەپكەی خانزاد)ە. كانییەك لەناو گوندی خەتێ هەیە و ناوی (كانی  خانزاد)ە. میرخانزاد، ژنەمیرێك نەبووە، لە حەرەمسەرا بەرامبەر ئاوێنە زوڵفانی بهۆنێتەوە و هەر سەعاتێك دەستە جلێك بگۆڕێت. ئەو لەكاتی پێویستدا لەسەر زینی ئەسپ یان سەنگەر بە سەنگەر لەناو شەڕگەكاندا بووە. 
خانزاد، فێرگەیەك بووە بۆ ژنان، كە دەبێ ئەوانیش لەناو جەرگەی رووداوەكاندا رۆڵی كاریگەریان هەبێت. ژنان دەتوانن فەرمانڕەوایەتیی خۆیان بكەن و شان بە شانی  جەنگاوەرەكان داكۆكی لە بەرەكانی شەڕ بكەن.
ئەم ژنەمیرە لەلایەن نووسەری (ذيل) كتێبی (عالم آراى عباسي)(6) كە ساڵی ١٦٢٩ ز،  نووسراوە، بە شاژن (ملكە)ی مەملەكەت ناوی بردووە. نووسەری ئەم كتێبە  (ئیسكەندەر  بەگی توركمان) بە گشتی بە نەرێنی  لەسەر  ژنان  دەدوێت و بە (ناقص العقل) هەموو ژنانی وەسفكردووە.
ئەو دەنووسێت: خاتوو خانزاد* وەكو هەموو ژنان مێشك ناتەواوە”ناقص العقل”ە و زۆر لەخۆباییە. خۆی بە عاقڵترین ژنی دنیا دادەنێت و گوایە كەسی لەو ئازاتر هێشتا لەدایك نەبووە. هەمیشە دەستوەردەداتە ئەو كارانەی، كە بەكاری ژنان دانانرێت، بۆ نموونە: سەرەڕۆیی گەنجانە، سوارچاكی، تیر و تیردان لە خۆدان، یاری شەتڕەنج و راوكردن .
هاوسەرەكەی ناوی عومەر بەگ بوو، توانی كەركوك  كۆنترۆڵ بكات. پاشان بە دەستی سوپای شای ئێران هێزەكەی شكێنرا خۆیشی بە خۆراكی شمشێر كرا.
منداڵێكی بچووك لە زنجیرەی ئەم بنەماڵەیە لە شوێنی بەجێما. ئەم ژنە میرە  دایكی ئەم منداڵەیە. بەم دەستوورە بە گوێرەی داب و نەریت لەلایەن بنەماڵەوە بە شاژنی”مەلیكە”ی ئەم مەملەكەتە دانرا. ئەمیش وەكو هاوسەرەكەی بە هێزێكی عەسكەرییەوە كەركوكی كۆنترۆڵ كرد .
-شەمام: هێزێكی سەربازیی مەشقپێكراوی جەنگاوەری ژنانی بۆ دروستكراوە. هێزی جەنگاوەری ژنان! دیاردەیەكی زۆر تایبەتە بە سەردەمی پاشای گەورە. ل291
ئەوەندەی سنووری زانیاری خۆم رێگەم پێبدات، نە لە مێژووی كۆن و نوێی كورد و نە لە مێژووی گەلانی ئەوروپاشدا، دەقێك، زانیارییەکم بەرچاو نەكەوتووە، ژنان هێزێكی چەكداری تایبەتی خۆیان هەبووبێت. ماكیاڤیلی ئاماژە بە ناوی ژنێك دەكات، كە ناوی (كاترینا سفۆرزا - Caterina Sforza-1463-1509)(7)، كە میرنشینێكی بچووكی،   لە فۆرلی Forli- هەرێمی مایلاند هەبووە.
پاش ماوەیەكی كورت بۆتە قوربانی پیلانگێڕیی و پەلاماری سوپای پیاوانی دەسەڵاتدارتری ئیتالیای سەردەمی رینیسانس. شەرەفخانی بەدلیسی باسی چەندین ژن دەكات، كە پاش مەرگی مێردەكانیان دەسەڵاتیان گرتۆتە دەست، بەڵام هێزی چەكداری تایبەتی ژنان، لە هیچ سەرچاوەیەك ئاماژەی پێنەكراوە.
هێشتا لەبن دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمیشدا، مۆركی باوكسالاری زەقە و لە روانگەی نێرنێرایەتییەوە دەڕوانرێتە كێشەی ژنان و یایان** و مێینە. تەنیا پیاو باڵادەستە. راستە لە پەرلەمان و كابینە و فەرمانگەكاندا، ژن رێژەیەكی بەرچاوی هەیە، بەڵام كام كەلتور و كام ستراكتۆری كۆمەڵایەتی فەرمانڕەوایەتی خۆی سەپاندووە.  ژن، ئێستا لە هاوكێشە ئیداری و قانونی و كۆمەڵایەتییەكاندا نیو پیاوە. تەنیا ژنانی سەرەوەی كۆمەڵ، وێڕای ئەو ژنانەی مووچەی پلە باڵاکان وەردەگرن یان پارەدارەكان: (دكتۆر، ئەندازیار، دادوەر، سەركردەی سیاسی و...تاد) لە سۆنگەی دەسەڵاتی داراییانەوە، پارسەنگێكیان تاڕادەیەك بۆ ناهاوسەنگی كێشەی نایەكسانی دروستكردووە. ژنانی هەژار و كەم داهات زۆرجار لەیەك كاتدا لە ماڵی مێرد و ماڵی باوان، بە منداڵی بەرمەمكانەوە بۆسەر شەقام و زیندان هەڵدەدرێن.
-چیرۆكی سیامەند و گوڵخاتر: كوڕ و كچێك وەكو رۆمیۆ و یۆلیای شكسپیر یەكتریان خۆشدەوێت. سیامەند خەڵكی سیساوا دەبێ و هەر لە منداڵییەوە حەزی لە گوڵخاتری كچی حەسەن بەگ كردووە. حەسەن بەگ، كیژە جوانەكەی دەداتە میر سلێمان، میری هەریر و باتاسێ. 
ئەو رەچاوی حەزی كیژەكەی خۆی ناكات، كە یەك دڵی هەیە و بە دڵی كوڕە هەژارێكەوە گیرساوەتەوە. دەسەڵاتی میر سلێمان ناتوانێت كڵپەی ئاگری خۆشەویستی سیامەند و گوڵخاتر دامركێنێتەوە.  هەر میر لە ماڵ دەردەچێت: سیامەند باڵی لێ پەیدا دەبێت و تا باوەشی یولیای سیساوا ناوەستێ.
رۆژێك میر سلێمان بە ژوان و جێژوانی ژنە میر و عاشقە هەژارەكەی دەزانێت. سزای مەرگ چاوەڕوانی هەردووكیان دەكات. میر سلێمان لە میرەكانی سەردەمی رینیسانس دەچێت. لە بری سزای مەرگ، بڕیاری ئەنجومەنی ردێنسپیانی هەریر پەسەند دەكات: لەیەكیان مارە دەكەن.
پێش دوو سەد ساڵ میرێك ”پیاوێك بەسەر ژنەكەی خۆیەوە دەگرێت” لە بری رق و تۆڵە و خوێنڕشتن، بڕیارێكی زۆر عەقڵانی دەدات. میر لە چیرۆكی عیشق تێدەگات و وەكو مرۆڤێكی كراوە و مۆدێرن هەڵسوكەوت دەكات. لەچاو هەندێ سەركردەی خۆ بە رۆشنبیری چەپ و ماركسیزانی سەردەمی گلۆبالیزم، كە ژن كوشتنیان بە بیانووی بێ بنەما بە ئاسایی دەزانی. (بەرپرسیارەتی ئەوەیە، بەرامبەر دیاردەی ژنکوشتن و چەوسانەوەی ژنان مرۆڤ دەبێ هەڵوێستی روونی هەبێت..)
ئەم كەلتورە چەند ئەوروپییانەیە لە چاو ئەو تراجیدیا و كارەساتی ژنكوژییەی رۆژانە بە بەرچاوماندا روودەدەن. میدیای كوردی، رێكخراوی ژنان، دامەزراوەی دادوەری، حكومەت و پەرلەمان هەڵوێستێكی شەرمنانەی دواكەوتوویان هەیە، نازانم وەزیفەی ئەم دامەزراوانە چین؟ ناتوانن لایەنێكی كەلتوری دووسەد ساڵ لەمەوپێش  پێڕەوی بكەن؟

خانزاد، فێرگەیەك بووە بۆ ژنان، كە دەبێ ئەوانیش لەناو جەرگەی رووداوەكاندا رۆڵی كاریگەریان هەبێت. ژنان دەتوانن فەرمانڕەوایەتیی خۆیان بكەن و شان بە شانی  جەنگاوەرەكان داكۆكی لە بەرەكانی شەڕ بكەن

گرێكوێرەی مەلای خەتێ (5)
لە سۆنگەی كتێبەكەی حسێن حوزنی موكریانییەوە (مێژووی میرانی سۆران) مەلای خەتێ لەخۆڕا و بە ناڕەوا و بەبێ هۆ بەر نەفرەتی پاژێك لە كوردناس، نووسەر و شاعیرانی كورد كەوتووە. تاوانی” خیانەتی نیشتمانی” خراوەتە پاڵ ئەم زانا بەناوبانگە، گوایە: كاتێك سوپای عوسمانی دەیەوێت گەمارۆی پایتەختی میرنشین بدات، مەلای خەتێ فەتوای حەرامكردنی شەڕی سوپای دەوڵەتی عوسمانی دەردەكات. ئێدی هیچ جەنگاوەرێك دەستی چەكی نەگرتووە، لەشكر هاڕەی كردووە. رستەیەكی بە دەمەوە نراوە، كە هەرگیز لە كەسایەتی ئەو زانایە ناوەشێتەوە:” هەر جەنگاوەرێك چەكی شەڕ،  دژی سوپای پێشەوای موسڵمانان بەرز بكاتەوە، سێ تەڵاقەی دەكەوێت!” 
دیارە چەندین نووسەری گەورەی وەكو مامۆستا  مەسعود محەمەد(8) داكۆكیان لە مەلای خەتێ كردووە. ئەو بە بەڵگەی قانونی و پرسیاری لۆژیكی، هەموو قسە و كەتن و تاوان دروستكردنی موكریانی پووچەڵ دەكاتەوە. بێ تاوانی ئەم زانا گەورەیە، لە بەردەم دادگای مێژوودا، بە روونی دەسەلمێنێت.
گومان لە وەدا نییە حسێن حوزنی موكریانی (لغاية في نفس يعقوب قضاها) لە رقی یەكێك لە بنەماڵەكانی رواندز، ئەم تاوانە بێ بنەمایە دەخاتە پاڵ یەكێك لە زانا گەورەكانی میرنشینی سۆران. ئەم تاوان دروستكردنە تەنیا دژی كەسایەتی مەلای خەتێ نییە، ئەو پتر لە سەدە و نیوێك لەمەوپێش كۆچی دوایی كردووە و كۆتایی پێهاتووە. ئەمە كلێشەیەكی ژەهراویە بۆ پووكاندنەوەی بیری رەخنەگرانەی نەوە دوای نەوەی مرۆڤی كورد. تەڵەیەكی ترە بۆ  بیرو هزری رووناكبیرانی كورد.
خوێنەری سادە، لە هەر كوێیەكی ئەم سەرزەمینە بێت، نایەوێت مێشكی خۆی بە پرسیارە ئاڵۆزەكانی گەلەكەی خۆیەوە ماندوو بكات. 
-پرسیار: بۆ میرنشینێك لە لووتكەی گەشەكردن و هێز و توانای خۆیدا بێت، لە پڕ هاڕە دەكات و هەرەس دەهێنێت؟
وەڵامی سادە: مەلایەك وتی: هەر كەسە دژی سوپای خەلیفەی موسڵمانان چەك هەڵبگرێت تەڵاقی دەكەوێت!
كورد پێش ساڵی 1850 دەیان میرنشینی هەبووە، ئەدی بۆ هەموو ئەوانە هەرسیان هێنا، مەلای خەتێ یان هاوشێوەیەكی لەوێ بوون؟.
ئەمە لێكدانەوەیەكی ساكار و منداڵانە و ئاست نزمە بۆ پڕۆسەیەكی مێژوویی ئاڵۆز. 
سوپای بەهێز، میكانیزمی ئیداری و  بەڕێوەبەرایەتی رێك و پێكی هەیە. قسە و فەرمانی فەرماندە عەسكەرییە باڵاكان بڕیاردەر و چارەنووسسازن. كەسایەتی لاوەكی دەرەوەی پێكهاتەی سوپا، ناتوانن كاریگەرییان هەبێت.
كاك  ئارێز عەبدوڵڵا شان بەشانی نووسینەوەی بیۆگرافیای پاشای گەورە، كار و چالاكی مەلا محەمەدی ئەحمەدی شێخ سێمانی خەتێ تۆمار دەكات. ئەو بەوپەڕی دڵسۆزییەوە پشتیوانی لە پاشای سۆران كردووە.
-پرسیارە جەوهەرییەكە ئەوەیە: بۆ پاشای گەورە وەكو قازی محەمەد بڕیاری خۆبەدەستەوەدان دەدات وەكو سەرۆك زێلینسكی سەرۆكی ئێستای ئۆكرانیا بڕیاری بەرەنگاری نادات؟
-ئایا ئەو بڕوای بە هێزو توانای خۆی و گەلەكەی نەبووە و پێیوابووە هەڵبژاردنی رێکاری روبەڕوبوونەوە و ململانێی عەسكەری هیچ بەرهەمێكی نابێت و سوپای هێرشكەر میرنشینی دەهاڕێت و لە ئەنجامدا بە تێكشكانێكی گەورە كۆتایی بە خەونی دەوڵەتەكەی پاشای گەورە دەهێنێت؟
-ئایا  سنووری  بیركردنەوەی پاشای گەورە ئەوەندە سادە و ساكار بووە، بە قسەی یەكێك لە سەركردەكانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی هەڵخەڵەتاوە، كە بە سەلامەتی بۆ  ئیستامبوڵ رەوانە دەكرێت و بە سەلامەتی دەگەڕێتەوە.
-سەركردەیەك سەد لەسەد دڵنیا بێت، تەرازووی هێزی عەسكەری بە قازانجی ئەوە و ئەوەندە بەهێزە، بە ماوەیەكی كورت دەتوانێت هێزی داگیركەر تا ئەوپەڕی سنووری وڵات رابماڵێت، چاوەڕوانی فەتوای مەلایەک دەكات! تەنیا مێشكی پەكخراو دەتوانێت بڕوا بە داڕشتنە نابابەتییەكەی حسێن حوزنی موكریانی بكات. مێشكی راهێنراو لەسەر بیركردنەوەی فەلسەفی رەخنەگرانە، تاوانباركردنی مەلای خەتێ ناسەلمێنێت.
پاشای گەورە بڕوای بەخۆی و توانای سەربازیی جەنگاوەر  و سوپاكەی هەبوایە، كە دەتوانێت سوپای هێرشكەری دەوڵەتی عوسمانی راوبنێت، فووی لە ئاو نەدەكرد، تا ئەودیوی دیوارەكانی قەڵای ئامەد شوێنیان دەكەوت. زێلینسكی سەرۆكی ئۆكرانیا، دڵنیابوو هێزەكەی بەرگەی هێرشی سوپای روسیا  دەگرێت. پشتیوانیی خۆرئاوای تا رادەیەك  دەستەبەر كردووە. ئەوە نزیکەی پێنج مانگە بەرامبەر یەكێك لە گەورەترین سوپاكانی جیهان چەقیوە، هەرچەند ئەمریكا چاوەڕوانی ئەوەبوو بە كەمتر لە (72) سەعات ئۆكرانیا  داگیر بكرێت.
- بۆ پاشای گەورە بەبێ تەقە خۆ بەدەستەوە دەدات؟ ئەم پرسیارە كلیلی هەزاران پرسیارە، كە رۆژانە دەبێ بكرێت! ئەم پرسیارە، بە یەك رستە و یەك لاپەڕە وەڵام نادرێتەوە، لێكۆڵینەوەی زۆر وردتری دەوێت.
 

بۆ 
پاشای گەورە وەكو 
قازی محەمەد بڕیاری خۆبەدەستەوەدان دەدات و وەكو سەرۆك زێلینسكی سەرۆكی ئێستای ئۆكرانیا
 بڕیاری بەرەنگاری نادات؟

تەكنیك و داڕشتن (6)
هەر لە سەرەتای رۆمانەكەوە تا كۆتایی، هێڵێكی روون بەرچاوان دەكەوێت، نووسەر دەیەوێت، گەنجینەی زانیاریی نیو سەدە ماندووبوون، لە گەشت بەناو تونێلە كپەكانی یادەوەریی هاووڵاتیانی كۆنی ناوچەی سۆراندا تێپەڕێت. راوی هەنگوینی ئەزموون و یادی رۆژگارێكی پڕ هات و بات، لە دووتۆی كتێبێكدا لە دەست رموزنی لەناوچوون بپارێزێت. ئەرشیڤ كردنی زانیاری، ئەركی داوی تەسبیح دەگێڕێت، دەنكە مرواری پەرش و بڵاوی بن دەریای بیرچوونەوە، بەیەكەوە دەهۆنێتەوە.
رۆمانێك، جێگەی بیۆگرافیای نەنووسراوی میری سۆران دەگرێتەوە. كتێبێك دەبێتە كاكڵەی خۆناسین و خۆناساندنی نەوەكانی داهاتوو.
زمانی رۆمانەكە تا رادەیەك ئاسان و رەوانە. راستە ئەو بە مەبەست و بەوپەڕی  ئاگاییەوە، زمانی ستاندارتی كوردی ئەم سەردەمەی لە بەشێكی رووبەری فراوانی  رۆمانەكە بەكارنەهێناوە. دیالێكتەكانی ئەو سەردەمەی بن سێبەری مەملەكەتی سۆران ئامادەیە و  نوێنەرانی ئەو دیالێكتانە بێپەروا،  هەریەكە بە دیالێكتی خۆی دەدوێت و كەس كێشەی تێگەیشتنی نییە.  نووسەر، هەندێکجار، هەوڵیداوە بە زمانی ئەو سەردەمە بنووسێت.  نووسین بە زمانی دووسەد ساڵ لەمەوپێش كارێكی ئاسان نییە، ئێمە تێكستی ئەو رۆژگارەمان لەبەر دەستدا نییە، تا بتوانین بەراورد و بەراوردكاریی لەنێوان زمانی ئەم دوو سەردەمەدا بكەین. بیرەوەریی نەنووسراوی دەماودەم راگوێزراو، گۆڕانی بەسەردا هاتووە و هەریەكە بە گوێرەی ئاستی هۆشیاری و تێگەیشتنی خۆی مشتوماڵی داستانەكانی كردووە.
مامۆستا ئەسعەد سەر سوور پێش نزیكەی نیو سەدە لە حیكایەتەكانی سەردەمی پاشای گەورە ئەم سەربردەیەی خوارەوەی بۆ گێڕامەوە: ئەو ویستویەتی بزانێت كام بنزاراوەی مەملەكەتی سۆران لە هەمووی پاراوترە، نۆ گرووپی بە نوێنەرایەتی بنزاراوەكان بانگهێشت كردووە. وتویەتی: هەر یەكەتان ئەم رستەیە دووبارە بكەنەوە؛
(هەڵاوێن.. هەڵاوێن.. دەسكە گوڵان هەڵاوێن..) 
بە دیالێكتی شاری رواندز:
(هەراوێن.. هەراوێن .. دەسكە گوران .. هەراوێن)
هەر ناوچەیەك بەشێوەیەك رستەكەی دووبارە كردۆتەوە و پاشاش هەندێ جار لە قاقای پێكەنینی داوە. لە ناوچەیەك گوایە: پیتی (ر) لە كاتی قسەكردندا دەقرتێنرێت. ئیدی رستەكە لای یەكێك لەو ناوچانە بەم شێوەیەی خوارەوەی لێدێت:
(هەراوێن ..هەراوێن .. دەسكە گوان هەراوێن ..)
مەجلیس هەمووی بەم بەزمە پێكەنیون.

زنجیرە درامای مێژوویی (7)
پیشەسازیی سینەما و وەبەهێنانی زنجیرە دراما لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە ناویان لێنراوە (جیهانی سێیەم) وەكو هیند، كۆریا و میسر، پیشەسازییەكی پێشكەوتووە و ئێستا برەوی هەیە.
راستە دەرهێنەر (رژسێر) ی گەورەی جیهانی لەناو كورددا هەڵەكەوتوون وەكو یەڵماز گونەی و بەهمەنی قوبادی و...تاد. ماوەیەكە دەیان فیلم و زنجیرە درامای كوردی بەرهەمهێنراوە، بەڵام ئێمە هێشتا لە قۆناخی دارەدارە و پێڕەوكەین. هێشتا ناتوانین بڵێین: سینەمای كوردی گەشەی كردووە!
هیوادارم بەم نزیكانە لایەنێكی بڕیار بەدەست و قسەڕۆیشتوو، پشتیوانی لە دەرهێنەرێكی كارامە بكات و رۆمانی پاشای گەورە لە رێگەی كەناڵە ئاسمانییەكانەوە بۆ ئامێزی نیشتمان بگەڕێتەوە.
سەرنج و سەرچاوە:
1-ئارێز عەبدوڵڵا، پاشای گەورە. چاپی یەكەم، سلێمانی 2022.
2-Esmail Shams، میر رواندز بروایت تاریخ ذو القرنين،  د. ئیسماعیل شمس لە پەیجەكەی خۆی  بڵاویكردۆتەوە.
3-حسێن حوزنی موكریانی، مێژووی میرانی سۆران - هەولێر 1962.
4-  Jamal Nabaz : Der Kurdische Furst Mir-i Kora (Rawandizi) im Spiegel der Morgenlandischen und Abendlandischen Quellen . Hamburg,1970
5-عەبدولرەزاق ئەسفەهانی، گەشتنامەی ئەسفەهانی بۆ شنۆ و ورمێ و رەواندوز، و. زاهیر  محەمەد  رەشید، سلێمانی 2009، ل 37-38
6- Esmail Shams، بەڵگەیەكی مێژوویی گرنگ سەبارەت بە خانزادە خانی سۆران. لە پەیجەكەی خۆی رۆژی 1/ حوزەیرانی 2021 بڵاوكراوەتەوە. 
7- Reinhardt , Volker : Machiavelli oder die Kunst der Macht Verlag C.H.Beck. Munchen 2014 S. 62 ff.
8-مسعود محمد، تثنية الحج الى اعتاب العلامة الخطي، منشور في مجلة كاروان، العدد 71 ، 72   اربيل، كانون الثاني و شباط 1989  ص 145  و 139.

پەراوێز
*خانزادی سۆران، یەكێكە لە كەسایەتییە مێژووییە بەناوبانگەكانی گەلی كورد. مەخابن هێشتا مێژوونووس و كورد و كوردناسان نەیانتوانیوە لێكۆڵینەوەی ورد لەسەر ژیان و دەسەڵاتی ئەم ژنەمیرە بنووسن.
پاژێك لە نووسەران پێیانوایە: خانزاد خوشكی میر سلێمانە و ساڵی 1590ز، دەسەڵاتی  میرایەتی كەوتۆتە ئەستۆ. پاش مردنی میر سلێمان، میر  عەلی كوڕی لە جێگەی باب دانراوە. شەرەفخانی بەدلیسی لە كاتی نووسینی (شەرەفنامە)دا، ساڵی  1596- 1597بە كورتی ئاماژەی بۆ ئەوە كردوو، میر عەلی  فەرمانڕەوای میرنشینی سۆرانە.
ئیسكەندەر بەگی توركمان لە(ذيل)ی كتێبی (تاريخ  عالم آراى عباسى) كە ساڵی 1529ز نووسراوە، دوو پەرگرافی لەسەر كەسایەتی و ژیانی خانزاد  تۆماركردووە. ئاماژە بە كوشتنی میر عومەری میری سۆران كردووە، ساڵی1616ز لەلایەن دەوڵەتی سەفەوییەوە لەناوبراوە. ئەگەر هۆش و گۆشی خۆمان رادەستی ئەو گریمانە بكەین، كە خاتوو خانزاد ساڵی 1590ز  دەسەڵاتی میرایەتی گرتۆتە دەست، واتە: ماوەی حوكمڕانی ئەو دەبێتە (26) ساڵ. ئەگەر لە تەمەنی (20) ساڵیشدا كرابێتە میری سۆران،  دەبێ تەمەنی لە ساڵی (1616ز) نزیكەی (46) ساڵ بووبێت. ئەم تەمەنە لەگەڵ  جەختكرنی ئیسكەندەر بەگدا ناگونجێ، كە ئەو دایكی كوڕێكی بچووكە، بۆیە جڵەوی دەسەڵات رادەستی كراوە. تەمەنی چل و شەش ساڵی لەگەڵ گریمانەی خوشكایەتی لەگەڵ میر سلێمان دا  بە ئاسانی نایەتەوە.
*یایان: ژنان: رێکخراوی ژنان لە سەردەمی کۆماری کوردستان ناوی یەکێتی یایانی کوردستان بووە. یا: بە ئینگلیزی: Lady. بە ئەڵمانی: Damen. بە فارسی: خانمها.

پۆرترێتی پاشای گەورە                     پۆرترێتی ئەحمەدی خانی       پۆرترێتی حسێن حوزنی موکریانی      

    مەسعود محەمەد                              جەمال نەبەز

دیمەنێکی دەستکردنی سەرکردەکانی قاجاری

دیمەنێکی دەستکردنی سوپای عوسمانی

یەکێک لەتۆپەکانی سەردەمی فەرمانڕەوایی پاشای گەورە

           پۆرترێتی خانزادی میری سۆران