رەزا شـوان
هـونەرمەنـدی شۆڕشگـێڕ و پێشمەرگەی دلـێر و تێكۆشەری شار و شاخ، جوانەمەرگ (ئـازاد وەهـاب عـەبـدولـڕەحمـان) ناسـراو بە (ئـازاد خـانەقـینی) لـە سـاڵی (1958) دا، لە گەڕەكی پاڵاوتگەی ئەڵوەند لە شارە جوانەكەی سەر (روباری ئەڵوەن) شاری شەهـید (لەیـلا قاسـم) و شەهـیـدی فەرمانـدە لیـوا (حـوسێن مەنسوور) و بە دەیان شەهـیدی تر، لە خێزانێكی رۆشنبیر و تێكۆشەری خانەقین لەدایكبـووە.
پەروەردەیەكی كوردانە كرابوو
خوالێخۆشبوو مام (وەهـاب) ی باوكیان، كە سكرتێری سەندیكای كرێكارانی خانەقـین بـوو، كوردپەروەرێكی كەم وێنە بـوو. منداڵەكانیشی بە رێبازەكەی خۆی پەروەردەكـردوون. رەوانشاد مامۆستا (جەبار) ی كوڕە گەورەی ئەم خـێزانە، رۆڵـێكی گـرنگی هەبـوو لە پەروەردەكردنی خوشـك و بـراكانی بە هەستێكی كوردایەتیی.
لەو سەردەمەدا مامۆستا جەبار ناوی هەنـدێك لە برا و لە منـداڵەكانی خۆی، ناوی كوردی لێـنان (ئـازاد، بـەرزان، هـەڤـاڵ، مەولـەوی، گـۆران، دڵـزار، هـەژار، ساكار). كەواتـا ئـازاد خانـەقـینی و خوشـك و بـراكـانی، هـەر لـە منـداڵـییەوە، ئـەلـف و بـێی كوردایـەتییان لە باوكیـان و لە مامـۆسـتا جەبـاری برایـانەوە فـێربـوون.
ئازاد خانەقـینی لە ساڵی 1979 دا، لەگەڵ چەنـد گەنجـێكی هـاوڕێی لە خانەقـین، تیپێكی هـونەرییان بە نـاوی تیـپی مۆسـیقـای خانـەقـین دامەزرانـد و بەهۆی وتنی گۆرانی بە زمانی كوردی لەلایەن بەعسەوە دەستگیرکرا
لە رێی رادیۆیەوە یەكتر دەناسن
لە ساڵی (1964) دا، لە پـۆلی چـواری لقی (وێـژەیی) بـووم لە (ئامادەیی موسەڵڵا) لە كەركوك، لە رێی بەرنامەی یەكـتری ناسین بە نامە لە رادیـۆی كوردی بەغـدا، یەكێك لەو ناوانەی خوێندرایـەوە، ناوی (فەتحوڵڵا وەهـاب عـەبـدولـڕەحمان) لە خانەقـین، كە ئەوكاتە تەمـەنی لە دەوری چـواردە و پانـزە ساڵان بـوو، كە دووەمـین بـراگەورەی ئازاد خانەقینی- یە، نامەیەكم بۆ نارد، ئەویش وەڵامی دامەوە. لەو رۆژەوە بووین بە هـاوڕێ.
لە ساڵی (1965) بۆ یەكـەمجـار، چـووم بـۆ شـاری خـانەقـین بۆ ماڵی (فەتحـوڵڵا)ی هـاوڕێـم. ئەو پێشوازییە گەرمەی كە لە منیان كرد، هەمیشە لە یادمـە و لە یـادی ناكـەم. لە ساڵی (1966) دا، لە (پەیـمانـگای ئامـادەكردنی مامـۆسـتایان ـ باقـوبە ـ دیالە) وەرگیرام، جارێكیان لەگەڵ عـەلی بـرام و دوو هـاوڕێی هـاوخوێنـدكاری پەیمـانگاكەمـان، لە باقـوبەوە، بە گەشـتێك چـووین بۆ خانـەقـین.
سەرمـان لە مـاڵی (ئازاد خانەقـینی) دا، زۆر بە گەرمی پێشوازیان لـێمان كرد و خوانی نیوەڕۆیان بۆمان ئامـادەكـرد. ئەو سـاڵـە تەمـەنی (ئـازاد خانـەقـینی) هـەشـت سـاڵ بـوو، تـەمـەنی كاك (بـەرزان خانـەقـینی) بـرا بچـووكیشـیان شـەش سـاڵ بـوو. چـوویـن لەسـەر رووبـاری سیروان بۆ لای (بەردە كونەكە) كە شوێنـەوارێـكی جـوگـرافـی ناسراوە لە خانەقـین. چەنـد وێنـەیەكمان لەوێـدا گرت.
ئەوكاتە ماڵیـان لە (گەڕەكی كـرێـكاران) ی سـەر بە پالاوتـگەی وەنـد بوو. بەشی هـەرە زۆری گەڕەكەكەیان كورد بـوون. لە نێوان شاری خانەقـین و گـەڕەكی كـریكارانـدا، بازگەیەكی كونتـرۆڵ و پشكـنینی پـۆلیسی لێـبوو، بـریتیـبون، لە چەنـد پۆلیسێكی بەعـسی، كە زۆر رقیان لە كورد بوو. خەڵـكی گەڕەكی كرێكاران، بە لۆرییەكی درێژی سەر بە كۆمپانیای پاڵاوتگەی وەنـد، بۆ ناو شاری خانەقـین دەهاتن و دەگـەڕانەوە. پـۆلیسەكانی ئەو خـاڵە، زۆر جار هـەر بۆ تەشـقەڵە و لـۆمە و ئەزێتـدان، خەڵكی ناو لە لۆرییەكەیان دادەگرت و لێیان مـۆڕ دەبوونەوە، دووبارە فەرمانیان دەدا، دەی خـێرا سـواربنـەوە.
بەعسییەكان بە ناوی كورد تێكدەچوون
پـورە (مـەكـییە)ی دایكی ئازاد خانەقـینی وتی:» ئـەوكاتە ئـازاد و بەرزان تەمەنیان شەش و چوار ساڵان بـوون، كە لە بازگەی پشكنینەكە دایان دەگرتین و دەیانوت دەی سواربنەوە، بە ئەنقەست هاوارم دەكرد، ئازاد، بەرزان، دەسـتانـم بـدەنێ با سـواری لـۆرییـەكەتـان بكـەم. چـونـكە دەمـزانی كـە ئـەو پـۆلیـسە بەعـسییانە، بە گـوێ لـێبـوونی نـاوی كـوردی زۆر قـەرس و گـرژ دەبـوون».
مەكییەی دایكی ئازاد خانەقینی لە بازگەی پشكنینەكانی بەعس بۆ ئەوەی بەعسییەكان تووڕە بكات بە ئەنقەست بە دەنگێكی بەرز ئازاد، بەرزان –ی كوڕی بانگ دەكرد، چونكە بەعسییەكان بەناوی كوردی تێكدەچوون
ئازاد خانەقـینی قـۆناغـەكانی خوێنـدنی سەرەتـایی و ناوەنـدیی لە خانـەقـین تەواو كرد، قوتابخانەی (ئامادەیی كشتوكاڵی) لە شارۆچكەی (خاڵـس) ی سەربە دیالە، تەواوكرد.
تیپی مۆسیقای خانەقین
ئازاد بێجگە لە رۆحە كوردایەتییەكەی، هەر لە منـداڵیەوە خولیـا و هـۆگـری هـونەری رەسـەنی كـوردی بـوو. دەنـگـێكی زۆڵاڵ و سـەدایـەكی شـیرین و خـۆشی هـەبـوو. لە رۆژی 1 ی ئایاری 1971 دا، لە تەمەنی (13) ساڵیدا، بۆ یەكەمجار، وەك ئەنـدامێك لە كورسی سرود و گـۆرانی، بە شـداری لەو ئاهـەنگەدا كرد، كە لە لایـەن كۆمپانیـای پالاوتـگەی نەوتی خـانەقـین، بە بـۆنـەی (رۆژی كـریـكارانی جـیهـان) ەوە، سـازكـرا.
ئازاد خانەقـینی، لە ساڵی (1979) دا، لەگەڵ چەنـد گەنجـێكی هـاوڕێی كوردیدا، لە خانەقـین، تیپێكی هـونەرییان بە نـاوی (تیـپی مۆسـیقـای خانـەقـین) ەوە دامەزرانـد و بەهۆی دەركردنی گۆرانی بە زمانی كوردی لەلایەن بەعسەوە تووشی گرتن و راونان بوونەوە.
مەكییەی دایكی ئازاد خانەقینی لە بازگەکانی بەعس بۆ ئەوەی بەعسییەكان تووڕە بكات بە ئەنقەست بە دەنگێكی بەرز ئازاد و بەرزان –ی كوڕی بانگ دەكرد، چونكە بەعسییەكان بەناوی كوردی تێكدەچوون
لە گوندی توژەڵە دەبێتە پێشمەرگە
ئازاد خـانەقـینی، لە سـاڵی (1980) دا، لـە گـونـدی (تـوژەڵـە) پەیـوەنـدی بە هـێزی پێشـمەرگەی كوردستانەوە كرد. بـوو بە ئەنـدامی (تیـپی مـۆسـیقـای شەهـید كارزان(1981ـ1990) لەوێ لە رێی چڕینی سرودە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانەوە، رۆڵـێكی بەرچـاوی هەبـوو، لە جۆشـدانی خەبـات.
ئازاد بێجگە لە كاری هـونەری، وەكو پێشكەشكارێكیـش لە رادیـۆی دەنگی كوردسـتان كاری كردووە. ئازاد كەسـایەتیـیەكی سەنـگـین و هـێـمن و لەسەرخـۆ و هـاوڕێ دۆسـت بـوو. لە دوای راپەڕینـەكەی ساڵی (1991) دا، بەردەوام بوو لە خـزمەتكـردن لە كاری هـونـەری و راگـەیـانـدنـدا. چەنـدیـن ئـاهـەنـگی سـرود و گـۆرانی پێـشـكـەش كـرد. لـە (تەلەفـزیـونی گـەلی كوردسـتان) یش، درێـژەی بە كـاری راگەیـانـدنـدا. لە رێی سـرود و گۆرانییەوە خـزمەتێكی زۆری هـونەر و كەلەپـوری رەسەنی كوردی كرد. پەنجەمـۆری لـەم بـوارەدا هـەیە و كـاڵەوە نابێـت.
ئەمانە نـاوی بەشـێك لە سـرود و گۆرانییەكانی (كرماشـان كرماشان، كەڵكی قەیـوان، مەرزیـە ئەی نازەنـین، لە باغـان ئاه و ناڵـین دێ، دەیان گـۆرانی و سـرودی تر)
خێزانەكەیان، لە شەش بـرا (جەبار، فەتحوڵڵا، عەبدوڵڵا، خالید، ئازاد، بەرزان) و پێنج خوشك (نەبیهـە، مـریـەم، زەكییـە، ئامینە، فـرمێسك) پێكهـاتبـوون. دایك و بـاوكی و پێنـج لە بـراكان و خوشكە گەورەكەیان، كـۆچی دواییـان كـردووە.
كاك (بەرزان) یش سـرودچـڕ و گۆرانبێژێكی بە توانا و ناسراوی كوردە، لە كەناڵە تەلەفـزیـۆنییەكانـدا، چەنـدین كـلیـپی گـۆرانی كوردیی خۆشـیان بـۆ تـۆمـاركـردووە. بە شـێوەزاری (كـەڵهـوڕی) گـۆرانی دەڵـێت.
سەرجەم ئەندامانی ئەم خێزانە، بێ باكانە بە نهـێنی و بە ئاشكرا، گیانبەخـشانە لە رێكخـستنە نهـێنییەكانی نـاو شاری خانەقـین و سلێمانیـدا، خەباتیان دەكرد. خالیـدی بـرایان كە پێشـمەرگە بـوو، لە ساڵی (1984) دا، لە كەمینێكـدا لەنـاو شاری سلێمانیدا شەهـید كرا.
لە دوای شەهـیدكردنی خالـیدەوە، بەعـس فـشارێـكی زۆریان خـستە سـەر هەمـوو ئەنـدامـانی ئەم خـێزانە و ناچاریان كردن، كە خانەقـین بەجـیبهێـڵن و لە سلـێمانی نیشتەجـێبـوون.
ژنێـكی ناسـیاومـان هـەبـوو ناوی (درەخـشان شەریـف) ە، رۆحی رەوانی شاد بێت. ئەو بۆمانی گێڕایەوە، وتی:״ مـریـەم خانەقـینی خوشكی گەورەی دووەمی ئـازاد خانەقـینی كە لە ژیانـدایە، تازە هاتبووە كارگەی جگەرەی سلێمانی، هـێشتا بە باشی نەمانناسیبوو لە ساڵانی هـەشـتاكانـدا، نیـوچـە مانـگـرتـنـێك لە سـلـێمانی لە دژی سـتەمـكارییـەكانی رژێمی بەعــس روویـدا، رائید تەهـا كە ئەفـسەرێكی دایـرەی ئەمنی سلـێمانی بوو، هـاتە ناو كارگەی جگەرەی سلـێمانی، بە تـووڕەییەوە وتی: ئێوە بۆ وا هـاربوون؟ درەخشان خان وتی: مریـەم خانەقـینی بە زمانێكی باشی عەرەبی وتی: ئێوە بەبێ تاوان بـرا، بـاوك و كەسوكارمانتان گرتـووە، هـیچ تـاوانێكـیان نیـیە ئەمـە سـتەمە بـۆ بەریان نـادەن؟ رائیـد تەهـا چـاوی زەقـەوە كرد و بە مـریـەمی وت: مـن أنـت؟؟ مریەمیش بەبێ تـرس وتی: أنـا بنـت السلـیمانیـە. كە وای وت هـەموومـان چـەپـڵەیـەكی زۆرمان بـۆی لـێـدا. رائیـد تەهـاش هەڕەشەی كـرد و بە سەرشـۆڕییەوە رۆیشت. لەو رۆژەوە مریـەم خانەقـینی بـوو بە خۆشەویستی هەمـوومان ״.
ئازاد خانەقـینی، رۆشنبیر و نووسەر و شاعـیریش بوو، چەنـد سرود و گۆرانییەكی، لە هـۆنراوەی خۆیـن. بە زۆریـش بە شـێوەزاری (كەڵهـوڕی) گۆرانی و سرودی دەچڕی.
لە كۆپـلەی یەكەم، لە هـۆنراوەی (نەوای بێسـتون) لە نووسینی ئازاد خانەقـینی كە بە گـۆرانی و ئاوازیشەوە، تـۆماری كـردووە، دەڵـێت:
كرماشان كرماشان، ئەی دیارێ خوەش و كۆساران
قـیبـلەی عـاشـقـانە بـێـسـتـون و تـــــاق وەســـــــان
لە وەهـاران وەهــاران خوەشـە دەشـت و كۆسـاران
بەهـەشـتی سـەر زەمینـە ئەیـوان و قەسـر و گـێلان
ئازاد خانەقـینی لە نێو غـەم و ئازار و چەوسانەوەی گەلەكەیدا چاوی هـەڵهـێنا، دەڵێت:
مـن كـوڕ غــەم بـیـم، لـە غــەم بــیـم پـەیـدا
غـــەم نـاوكــــم بــڕی و غـــەم نـــاوم نـیــا
غــەم چــڕیـیــە و پـــێـم ئـەی چــارە ســیـا
ئـەرای غــەم خـواردن سـەر گـەورە كـردم
رەوانشاد ئـازاد خانەقـینی شـانۆییەكـیشی بە نـاوی (ئـەرا كی؟) نـووسی و دەرهـێنـرا.
ئازاد خانەقـینی لە ساڵی (1993) دا، لەگەڵ پەرلەمانتار خاتوو (پەیمان عـەزەدین) دا، هـاوسەرگـیری كرد و دوو كچی هەیە.
ئازاد خانەقـینی، لە بـواری دۆكیـۆمێنتكـردنی مێـژووی راگەیـانـدنی (یەكێتیی نیشـتمانیی كوردستان) دا، شـوێـن پەنجـەی دیـارە، ئـەو مێـژووی لە ساڵانی (1975ـ 1991) لە چـوارچـێـوەی پەرتـوكـێكـدا، بە نـاوی (مـادێـنا، مێـژوو و بیـبلـۆگـرافـیای راگەیانـدنی یەكـێتیی نیشتمانیی كوردستان) ی نـووسی و بـڵاوی كـردەوە.
بەداخەوە ئازاد خانەقینی رۆژی 1 ی ئایاری 2006 لە تەمەنی 48 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد و لە گۆڕستانی شەهیدان لە سلێمانی بە خاك سپێرا.
