چین، دووەم هێزی گەورەی ئابووریی جیهان

لە سیستمی پاشایەتییەوە بۆ ریفۆرم و مۆدێرنیزەكردن

فەرید دڵشاد محەمەد

ئەزموونی چین هەستانەوە، ریفۆرم و مۆدێرنیزەكردن

لە ساڵی 1911دا شۆڕشێک لە ناوخۆی چین سەری هەڵدا، تیایدا قۆناغی شانشینی لە چین كۆتایی پێ هات كە بۆ ماوەی زیاتر لە دوو هەزار ساڵ بەردەوام بوو، هەروەها كۆتایی بە دەسەڵاتی شانشینی (چینگ) هێنا كە بۆ ماوەی 276 ساڵ فەرمانڕەوایی وڵاتەكەی كرد. لە ساڵی 1912دا كۆماری چین دامەزرا، هەر چەندە شانشینی (چینگ) چەندین ساڵ خەباتی دژی دەستوەردانی دەرەكی کرد و ساڵی 1900ش دەستی بە چاكسازی كردبوو، بەڵام ئەوانەی لەگەڵی بوون پێیان وا بوو بەرنامەی چاكسازییەكەی رادیكاڵانەیە، دژەكانیشی پێیان وا بوو چاكسازییەكەی زۆر خاوە، هەر بۆیە كۆمەڵەی نهێنی لە شانشینی (چینگ) و شۆڕشگێڕانی دەرەوە و ئەوانەی دەیانویست لە دەستی سیستمی پاشایەتی رزگاریان بێت لەگەڵ چالاكوانەكان لە ساڵی 1911دا چەخماخەی راپەڕینیان لێدا و یاخیبوونێكی چەكداریی ناو ریزەكانی سوپا دروست بوو، لە كۆتاییدا خەڵكی دەستبەرداری شانشینی (چینگ) بوون، بەڵام شانشینییەک هێشتا ژمارەیەک خەڵكی لەگەڵ مابوو ، لە لایەن «یوان شیكای»ەوە سەرۆكایەتی دەكرا کە وەک سەرۆك وەزیران مابووەوە.   
لە لایەكی ترەوە لە ناوچەی (نانجینگ) هێزە شۆڕشگێڕە راپەڕیوەكان ساڵی 1912 حكومەتێكی هاوپەیمانییان دامەزراند، لەو كاتەدا كۆماری میللیی چین دامەزرا بە سەرۆكایەتیی (سەن یاتسن)، كە بەنیاز بوو كۆمارێكی هاوشێوەی وڵاتانی خۆرئاوا دابمەزرێنێت. دواتر شەڕ لە نێوان شۆڕشگێڕەكان و پاشماوەی چەكدارەكانی شانشینی (چینگ) سەری هەڵدا، دواجار ئاشتبوونەوە رووی دا و (سەن یاتسن) دەستبەرداری دەسەڵات بوو بۆ (یوان شیكای)، بەو مەرجەی دەستبەرداری سیستمی شانشینی بێت و پەیڕەوی سیستمی كۆماری بكات. 
لە ساڵی 1912دا (یوان شیكای) وەک سەرۆكی كۆماری میللیی چین سوێندی یاسایی خوارد، بەڵام (یوان شیكای) پابەندی بەڵێنەكەی نەبوو، لە ساڵی 1915دا دەسەڵاتی شانشینی گەڕاندەوە، ئەو هەنگاوەش دژایەتیی سوپا و گەلی چینی لێ كەوتەوە، بەڵام لە ساڵی 1916دا دەستبەرداری دەسەڵات بوو  گەڕانەوەی كۆماری میللیی چینی راگەیاند. شكستی (یوان شیكای) لە چەسپاندنی دەسەڵاتێكی ناوەنديی،  بووە هۆی دابەشبوونی سیاسی و روودانی جەنگ لە چین، جەنگ دەیان ساڵ بەردەوام بوو، هەوڵ بۆ گەڕانەوەی دەسەڵاتی شانشینی (چینگ) دەدرا. هەموو ئەو رووداوانە وای كرد دامەزراندنی كۆماری میللیی چین كە (سەن یاتسن) بە باوكی كۆمارەكە دادەنرێت، تەنها سەرەتایەک بوو نەیتوانی سەركەوتنی تەواو بەدەست بهێنێت. 

چینییەکان رێزی زۆر لەو كەسانەی بەتەمەنترن لە خۆیان دەگرن، بە تایبەت دایک و باوک و داپیرە و باپیرە بە هۆی ئەو زەحمەتەی كێشاویانە لەگەڵ پەروەردەكردنیان، ئەم كەلتوورەی چین دەكرێت بڵێین هاوشێوەی كەلتووری كوردەواریيە

چیرۆكی هەستانەوە و پێشكەوتن
 لەو كاتەی كە حزبی شیوعیی چین دامەزرا، وڵاتەكە هەژار بوو، ئەوەش بە هۆی ئەو شەڕەی لە ماوەی رابردوودا بەرۆكی وڵاتەكەی گرتبوو. دواتر حزبی شیوعیی چین لەگەڵ حزبی (كۆمیتانگ) بە سەرۆكایەتیی ژەنەراڵ (چیانگ كای چیک) هاوپەیمانیی بەست، لەو كاتەدا ئەو حزبە سەركردایەتیی حكومەتی دەكرد، بەڵام زۆری نەبرد لە ساڵی 1927دا شەڕی ناوخۆ لە نێوان ئەو دوو حزبەدا سەری هەڵدا. ساڵی 1931 و لە كاتی شەڕەكەدا ژاپۆن هێرشی فراوانی كردە سەر چین بۆ ئەوەی زۆربەی ئەو ناوچانە داگیر بكات كە بە ناوچەی دڵ بەناوبانگن، تا ساڵی 1936 بەشێكی زۆری چینی داگیر كرد.
 هێرشی ژاپۆنییەكان وای كرد هەردوو حزبی شیوعیی چین و  كۆمیتانگ یەک بگرن دژی ژاپۆنییەكان. لە ساڵی 1937دا بە هاوكاریی ئەمەریكا لە چەک و تەقەمەنیدا توانییان دژی ژاپۆنییەكان بجەنگن. دوای ئەوەی ژاپۆن پەلاماری دراوسێ‌ ئاسیاییەكانی دا، بوو بە هاوپەیمانیی ئەڵمانیای نازی و ئیتاڵیای فاشی و چووە ناو جەنگی دووەمی جیهانییەوە. لە دوای كارەساتی (هێرۆشیما و ناكازاكی)، ژاپۆن لە جەنگدا دۆڕاندی. لە بەر ئەوەی حزبی شیوعیی چین بنكەیەكی جەماوەریی فراوانی هەبوو كە زۆرینەیان جووتیار بوون و رۆڵیان هەبوو لە یەكلاكردنەوەی جەنگی ژاپۆن و شكستپێهێنانیان لە ساڵی 1945دا. لە دوای ئەو ساڵە، جارێكی تر شەڕی ناوخۆ لە نێوان حزبی شیوعیی چین و كۆمیتانگ سەری هەڵدایەوە. سەرەڕای نێوەندگیریی ئەمەریكا، نەتوانرا كۆتایی پێ بهێنرێت. ئەم شەڕە بۆ ماوەی دوو دەیە بەردەوام بوو  دەیان هەزار ئەندامی هەردوو لا كوژران. جەنگی ناوخۆی چین بە سەرۆكایەتیی (ماوتسی تۆنگ) كۆتایی هات و ژەنەراڵ (چیانگ كای چیک) لە ساڵی 1949 بەرەو تایوان هەڵات.

دینگ سیاو پینگ دەیزانی كە كردنەوەی دەرگا و پەنجەرەكان هێشتنەوەی بە كراوەیی دەبێتە هۆی هەڵاتنی مێشەكان، هەر بۆیە دەستی كرد بە كردنەوەی كەم و لەسەرخۆی دەرگا و پەنجەرەكانی ئابووریی چین بە رووی دەرەوەدا

هەنگاوی گرنگ لە بواری کشتوکاڵدا
لەگەڵ ئەوەی جەنگی ناوخۆی چین و هێرشەكانی ژاپۆن بۆ سەر چین هاوكات بوو لەگەڵ ساڵانێكی زۆر لە وشكەساڵی و برسێتی، بەڵام چین لە سەردەمی (ماوتسی تۆنگ)دا بە تەواوی یەكی گرتەوە. لە (1/10/19849)دا جارێكی تر كۆماری میللیی چین دامەزرا، (ماوتسی تۆنگ) وەک یەكەم سەرۆک كۆمار دەستبەكار بوو. لە دوای دامەزراندنی كۆمارەكە، كۆمەڵێک هەنگاوی گرنگ نران، بە تایبەتی لە بواری كشتوكاڵ و پیشەسازی و نوێكردنەوەی سیستمی بەرگری بە هاوكاریی یەكێتیی سۆڤێت، بە ئێستاشەوە كاریگەریی ئەو هەنگاوانە لە سەر بەرەوپێشووچوونی چین دیارە و بوون بە بناغەی هەستانەوەی چین.
 سەرەتا لە ساڵی 1950دا یاسای كشتوكاڵیان دەركرد، بە پێی یاساكە سەرلەنوێ‌ زەوی بەسەر جووتیاراندا دابەش كرایەوە و مافی خاوەندارێتییان بۆ مسۆگەر كرا، بەڵام هێشتا وڵات برسی بوو. لە نێوان ساڵانی 1959 بۆ 1961، خەڵکی چین 40 ملیۆن کەسیان لێ لە برسا مرد. لە ژێر كاریگەری ئەو برسێتییەدا، (ماوتسی تۆنگ) كۆمەڵێک گۆڕانكاریی كرد كە  بووە هۆی بەرزبوونەوەی بەرهەمی كشتوكاڵ، وای كرد جووتیاران لە گوندەكان بمێننەوە و روو نەكەنە شار. هەر بۆیە چین توانیی ئاسایشی خۆراكی خۆی دابین بكات لە نێوان ساڵانی (1949-1978)دا. لەو كاتەدا ژمارەی دانیشتووانی چین كە 450 ملیۆن كەس بوو، داهاتی تاک 27 دۆلار بوو، لە كاتێكدا لە وڵاتانی ئاسیا 44 و لە هیندستان لەو كاتەدا 57 دۆلار بوو.
 لە لایەكی دیكەوە چین هەوڵی دا گەمارۆكانی رۆژئاوا بشكێنێت و وڵاتێكی سۆسیالیستی بنیات بنێت. جگە لە كشوكاڵ، بایەخی بە پیشەسازی دا، دەستی بە دروستكردنی كارگەیەكی زۆر كرد و بووە خاوەنی بەرهەمی پیشەسازیی خۆی. لە ساڵی 1953دا چین دەستی كرد بە دانانی پلانی پینج ساڵە بۆ گەشەی ئابووریی نەتەوەیی، بە جۆرێک تا ئێستاش چین لە سەر  پلانی پێنج ساڵە دەڕوات، واتە بەردەوام نوێی دەکاتەوە. لەو پلانەدا بایەخی گەورە درا بە سێكتەری پیشەسازیی قورس وەک ئاسن و پۆڵا. لە ماوەی ئەو پێنج ساڵەدا 10 هەزار پڕۆژەی پیشەسازییان جێبەجێ كرد، کە 912 پڕۆژەیان مامناوەند و گەورە بوون، بەمەش بەرهەمی پیشەسازیی خەڵووز دوو هێندە، ئاسن سێ‌ هێندە و پۆڵاش چوار هێندە زیادی كرد. 
چین لە ساڵی 1964دا سەركەوتوو بوو لە دروستكردنی بۆمبی هایدرۆجینی، هەروەها لە ساڵی 1970دا مانگی دەستكردیان رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد. لەگەڵ هەموو ئەوانەدا، چین هێشتا لەچاو هەندێك وڵاتدا نەیتوانی لەو كاتەدا گەشەی ئەوتۆ بكات. بۆ نموونە: لە دەیەی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا ژاپۆن لە رووی پیشەسازی و ئاسایشەوە زۆر لە پێش چینەوە بوو، هەروەها چین كەوتبووە دوای كۆریای باشوور و تایوان و سەنگاپوورە، هەموو ئەو جیاوازییانە بوو بە هەوێنێک بۆ دانانی ستراتیژی ئابووریی چین لە دوای ساڵی (1978)ەوە و دووبارە دەست بە هەستانەوە و پێشكەوتن بکات.
سیاسەتی ریفۆرم و كرانەوە
ئەوەی ئێستا چین جیهانی سەرسام كردووە، بە هۆی دوو كۆڵەكەی سەرەكییەوەیە، ئەویش ئەنجامدانی (ڕیفۆرم و كرانەوە بە رووی جیهانی دەرەوە)دا، كە لە ساڵی 1978دا لە سەر دەستی (دینگ سیاو پینگ) دەستی پێ كرد، کە لای چینییەكان بە ئەندازیاری چاكسازی دادەنرێت. ئەو بڕوای وا بوو دەبێت چین رێڕەوی ئابووریی خۆی بگۆڕێت و سەرنجی لە سەر بنیاتنانی ئابووریی خۆی بێت. ئەو لەگەڵ بەشێک لە درووشمەكانی سۆسیالیزم ناكۆک بوو، بە تایبەتی لەگەڵ ئەو وتەیەی دەڵێت: (باشترە چین لە ژێر سایەی سۆسیالیزمدا بە هەژاری بمێنێتەوە، نەک لە ژێر سایەی سەرمایەداریدا دەوڵەمەند بێت، جەختی لەوە دەكردەوە كە هەژاری سۆسیالیزم نییە، خاوەنی ئەو وتە بەناوبانگەیە كە دەڵێت: (ڕەنگی پشیلە گرنگ نییە بۆ ئەوەی مشك بگرێت) ئەو دەیزانی كە كردنەوەی دەرگا و پەنجەرەكان هێشتنەوەی بە كراوەیی دەبێتە هۆی هەڵهاتنی مێشەكان، هەر بۆیە دەستی كرد بە كردنەوەی كەم و لەسەرخۆی دەرگا و پەنجەرەكانی ئابووریی چین بە رووی دەرەوەدا و لە هەمان كاتدا سیاسەتی بە جۆرێک لە داخراوەیی هێشتەوە.
گواستنەوەی ئابووریی ئاڕاستەكراو بۆ ئابووریی بازاڕ بە یەكێک لە گرنگترین دەستكەوتەكانی (دینگ سیاوپینگ) دادەنرێت، كە بەشدار بووە لەو گۆڕانە گەورەیەی ئێستا لە چین هەیە. لە ساڵی 1980دا بڕیار درا چوار شاری ئابووری لە چین دروست بكرێت، ئەوانیش هەریەكە لە (شنجن، چۆهای، شانتۆ و چیامین)، بۆ ئەوەی وەبەرهێنەری بیانی رابكێشن و لەوێشەوە گەشەی ئابووری بەرەو پایتەخت بەرن. هەروەها لە ساڵی 1988دا كەرتی (هاینا) دروست كرا، كە بووە گەورەترین ناوچەی ئابووریی چین. خاڵێکی تر کە گرنگیی پێ درا، گواستنەوەی کاری حزب و دەوڵەت بوو بۆ سێکتەری ئابووری، بەوەش گەشەی ئابووری بوو بە سەرەكیترین پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەی هەر ناوچەیەک.

 گەڕاندنەوەی دوورگەی ماکاو

لە لایەكی ترەوە چینی لە گۆشەگیریی نێودەوڵەتی هێنایە دەرەوە، ئەوەش بەوەی كە پەیماننامەی ئاشتیی لەگەڵ ژاپۆن ئیمزا كرد لە ساڵی 1978دا، هەروەها سەردانی واشنتۆنی كرد بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانیان و دانپێدانانی وڵاتەكەیان. جیا لەوە، لە ساڵی 1997دا ئەو خەونە گەورە نیشتمانییە لە مێژینەیەی چینییەكانی بەدیهێنا ئەوەش بە دانوستان لەگەڵ ئینگلیزەكان بۆ گەڕانەوەی هۆنگ كۆنگ بۆ باوەشی وڵاتەكەی. لە لایەكی ترەوە ناوچەی (ماكاو) كە پێشتر لە لایەن پرتوگالەوە داگیر كرابوو، گەڕێنرایەوە ژێر سایەی  چین.
 بە هۆی ئەو توانایەی كە هەیبووە، (ماوتسی تۆنگ) وەسفی كردووە بەوەی كە (دینگ سیاو پینگ) لە رووكەشدا نەرمونیانە، بەڵام لە جەوهەردا رەقە، هاوشێوەی دەرزییەک لە ناو لۆكەیەكی زۆردا. چینییەكان هەرگیز هەوڵەكانی (دینگ سیاو پینگ) لەبیر ناكەن كە وڵاتی بەرەوپێشەوە برد. لەو كاتەوە كە چین دەستی كردووە بە گۆڕان بۆ هێزێكی زەبەلاحی بازرگانی و سەربازی، توانیویەتی قەیرانە جۆراوجۆرەكانی ناوخۆ تێپەڕێنێت. بۆ یەكەم جار بوو برسێتی و قاتوقڕی لای چینییەكان بوو بە مێژوو، بە تایبەت دوای ئەوەی چاكسازی لە بواری كشتوكاڵدا كرد، لەگەڵ ئەوەشدا كە گەنمی زۆری بەرهەم هێنا، تەنانەت هەناردەی وڵاتانی دەرەوەی دەكرد و نرخەكەشی بەرز كردەوە.

خۆشەویستیی نیشتمان تەنیا قسە نییە، بەڵكو دیسپلین و پابەندبوونە بە یاساوە، حكومەتی چین هەمیشە سەركەوتوو بووە لەو بوارەدا

ژمارەی دانیشتوان، نیعمەت یان بەڵا
لە دوای هیندستان كە ژمارەی دانیشتووانەكەی زیاترە لە یەک ملیار و 430 ملیۆن كەس، چین بە پلەی دووەم دێت لە سەر ئاستی جیهان لە رووی زۆریی ژمارەی دانیشتووانەوە. (بە تێبینی ئەوەی هەر دەقەیەک ئەگەری هەیە ئەو داتایە پێچەوانە بێتەوە لەبەر ئەوەی رێژەکەیان زۆر نزیکە لە یەکەوە) بە پێی داتایی نەتەوە یەكگرتووەکان، بە شێوەیەكی گشتی ئێستا دانیشتووانی چین ژمارەیان زیاترە لە یەک ملیار و 425 ملیۆن كەس، كە بە نزیكەیی دەكاتە %18 كۆی دانیشتووانی جیهان و هێندەی ژمارەی دانیشتووانی سەرجەم وڵاتە پێشكەوتووەكانە. هەر چەندە بۆ ماوەی 60 ساڵ و تا ساڵی 2023، پلەی یەكەمی گرتبوو لە سەر ئاستی جیهان، بەڵام لە ساڵی 2023دا چین ئەو پلەیەی لەدەست دا. لەگەڵ ئەوەی حكومەتی ئەو وڵاتە دەستبەرداری سیاسەتی یەک منداڵی بوو و رێگەی بە هەر خێزانێک دا سێ‌ منداڵی هەبێت و حكومەت تەنها ئەركی یەكێكیان لەئەستۆ دەگرێت، بەڵام ئەم كارە دادی نەدا. بە پێی راپۆرتی (سەنتەری بیۆ بۆ لێكۆڵینەوە)، مردن بە ڤایرۆسی كۆرۆنا و كەمبوونەوەی گەشەی ئابووریی چین و دابەزینی ئاستی رێژەی لەدایكبوون، دیارترین هۆكارەكانی پشت كەمبوونەوەی ژمارەی دانیشتووانی چین بوون.
 لە لایەكی ترەوە كەمبوونەوەی رێژەی هاوسەرگیری و ناهاوسەنگیی رەگەزی بە جۆرێک ژمارەی پیاوان لە ژنان زیاترە، كە بە پێی ئامارێک ژمارەی پیاوان 30 ملیۆنی زیاترە لە ژنان. جیا لەو هۆكارانە، بە گشتی خێزانەكان لە چین درەنگ منداڵ دەخەنەوە و كۆمەڵگاكەشی بە زوویی پیر دەبن. لەم رووەوە رێژەی ئەوانەی تەمەنیان لە سەروو 60 ساڵەوەیە، 20%ی دانیشتووانی ئەو وڵاتە پێک دەهێنن. لە كۆتاییشدا ئەوانەی لە چین كۆچ دەكەن، زیاترە لەوانەی كۆچ بۆ چین دەكەن. لەو چوارچێوەیەدا نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینیی كردووە تا ساڵی 2050 ژمارەی دانیشتووانی چین بۆ یەک ملیار و 313 ملیۆن كەس دابەزێت و لە ساڵی 2100دا ببێتە كەمتر لە 800 ملیۆن كەس.
پسپۆڕانی ئابووری و دیمۆگرافیا دەڵێن بەرزیی رێژەی گەشەی دانیشتووانی چین لە رابردوودا بۆتە هۆی رزگاربوونی چین، بەڵام لە داهاتوودا كارەساتی گەورە دروست دەكات، چونكە رێژەیەكی زۆر لە دانیشتووان پیر دەبن و توانای كاركردنیان نامێنێت، بەوەش دەستی كار كەلێنێكی گەورەی بۆ دروست دەبێت. ئاماژە بەوە دەكەن ئەگەر سیاسەتی یەک منداڵ بەردەوامی پێ بدەن، ئەوا منداڵێک كە ئێستا لەدایک دەبێت، دوای 20 ساڵ كە هاوسەرگیری دەكات، ئەركی بەخێوكردنی چوار دایک و باوک و هەشت داپیر و باپیری دەكەوێتە ئەستۆ.
مەتەڵێكی بێ‌ وەڵام
چین بۆ زۆرێک لە وڵاتانی جیهان بووەتە سەرچاوەی هیوا، بەڵام بۆ ركابەرەكانی بۆتە مەتەڵێكی بێ‌ وەڵام. حزبی شیوعیی چین سەركەوتوو بوو لە پێشكەشكردنی مۆدێلێک كە بەربەستێكی سیاسیی دروست كردووە بۆ دەستوەرنەدان لە كارەكانیان، لە مێژوودا توانیویەتی ناسنامەی جیاوازی كولتووری و شارستانیی خۆی بپارێزێت بە كشانەوە بۆ ناو خۆی و تێكەڵنەبوون لەگەڵ شارستانیەتەكانی دیكە، بەڵام دوای ئەوی سیاسەتی ریفۆرم و كرانەوەی خۆی بینی، زیاتر فۆكەسی لە سەر پاراستنی كولتوورەكەی بوو. كۆمەڵگای چینی كۆمەڵگایەكی خۆپارێزەر، پابەندە بە دابونەریتی خۆیەوە و شانازیی پێوە دەكات، هەروەها رێزی زۆر دەگرن لەو كەسانەی بەتەمەنترن لە خۆیان، بە تایبەت دایک و باوک و داپیرە و باپیرە بە هۆی ئەو زەحمەتەی كێشاویانە لەگەڵ پەروەردەكردنیان، ئەم كولتوورەی چین دەكرێت بڵێین هاوشێوەی كولتووری كوردەواریيە.
 كارەكتەری چینی بە لێبوردەیی دەناسرێنەوە كە لە فێركارییەكانی (كۆنفۆشیۆس)ەوە سەرچاوەی گرتووە، وەک رێزگرتن لە خێزان و بەساڵاچووان و پابەندبوون بە ئاکارەوە. كۆنفۆشیۆس (سەركردەی رۆحیی چین) پێی وا بوو كۆمەڵگا لە سەر بنەمایەكی پیرۆز دامەزراوە كە دەبێت رێزی لێ بگیرێت، ئەمە لە سەر پێنج یاسای بنەڕەتی دامەزراوە: پەیوەندیی حاكم بە رەعیەتەكانەوە، پەیوەندیی مێرد بە ژنەكەیەوە، پەیوەندیی باوكێک بە منداڵەكەیەوە، پەیوەندیی برایەک بە برا بچووكەكەیەوە، پەیوەندیی هاوڕێیەک بۆ هاوڕێكەی. لە چوار پەیوەندیی یەكەمدا، گوێڕایەڵی پێویستە بەبێ كۆت و بەندێك. هەروەها فەرمانڕەوا پێویستە دادپەروەر و میهرەبان و دڵسۆز بێت بۆ نیشتمان. ئەوان (چینییەكان) باوەڕیان بە پرەنسیپی رێژەیی هەیە، بەها و یاسا و حكومدان رێژەیین، هەر لە بەر ئەمەیە بیرۆكەی رێژەگەرایی سیاسی هەیە، واتە ئەوان ئەرێنییەكانی دەسەڵات دەبینن و تا  رادەیەكی زۆر رەوایەتی بە نەرێنییەكان دەدەن.
كاركردن لای چینییەكان پیرۆزە، دەكرێت بڵێن گەلێكی رەنجكێشن، گەورە و بچووک كار دەكەن. هەموو چین بگەڕێیت دیاردەی سواڵكردن لە سەر شەقامەكان نابینیت، تەنها لەو ناوچانە نەبێت كە عەرەبی لێیە، وەک شاری (كوانجۆ)، پێدەچێت ئەو كەلتوورە عەرەب هێنابێتی بۆ چین. كۆمەڵگەی چین كۆمەڵگەیەكی زۆر دیسپلینكراوە، تا ئەوپەڕی پابەندی یاسا و رێنماییەكانن. رەنگە ئێمە وا بیر بكەینەوە بە هۆی كامێراكانی چاودێرییەوە بێت كە لە هەموو شوێنێک هەن، بەڵام دواجار ئەمە رەفتاری تاكەكانی گۆڕی بۆ كەسێكی پابەند بە یاساكانەوە و كردوویەتی بە كەسێكی سەركەتوو.
خۆشەویستی نیشتمان
تواناكان پەیوەستن بە داهات بە بەرهەمهێنانەوە، ناتوانیت باس لە داهاتی مانگانەی جێگیر بكەیت، بەو پێیەی داهات بە پێی ئەوەیە كە تۆ وەک تاكێک بەرهەمی دەهێنیت، هەروەها ئەو قازانجەی كە ئەو دامەزراوەیە بەدەستی دەهێنێت دەگۆڕێت. یەكسانی لە مووچەی فەرمانبەراندا نییە، فاكتەری یەكلاكەرەوە لە هەڵسەنگاندنیشدا دەستكەوتە. سەبارەت بە نزیكبوونەوە لە سەرۆكەكەت، هیچ سودێكی لێ‌ نابینیی ، بۆیە رەنگە چەند مانگێک كار بكەیت بەبێ ئەوەی پێویستت بە چاوپێكەوتن لەگەڵی هەبێت.
هەڵسەنگاندنی هەمەلایەنەی فەرمانبەران فاكتەری زۆر گرنگی سەركەوتنی دامەزراوەكانە، بۆ نموونە راگری كۆلێژێكی زانكۆ مافی ئەوەی هەیە هەڵسەنگاندن بۆ فەرمانبەران بكات، جیا لەوەش هەڵسەنگاندنی هاوكارەكانت بۆ تۆ لە كۆتایی ساڵدا رەگەزێكی گرنگە لە هەڵسەنگاندنی گشتیی كارەكەت. بۆیە دەبینیت كارمەندەكە بەدوای بەدەستهێنانی پەیوەندییەكی باشی هاوكارەكانیەوەیەتی و بەم شێوەیەش جۆرێک لە دڵسۆزی ئەو شوێنە بەدەست بهێنێت لەگەڵ ئەو كەسانەی تێیدا كار دەكەن.
خۆشەویستیی نیشتمان لای چینییەكان گەورەیە. لە یەكەم بینینی كەسێكی چینی، بە روونی ئەمە دەردەكەوێت. هەموویان كە كەسێكی بیانی دەبینن، دەڵێن (Welcome To China).  لە رۆژی نیشتمانیی چیندا هەمووان ئاڵای وڵاتەكەیان هەڵدەكەن بۆ رازاندنەوەی شەقام و گۆڕەپانەكان، ئەوان دەڵێن ״ئاڵای نیشتمانی و هیچی تر״، لە سەر ئەوە یەكگرتوون، ئەوەش هێز و خۆڕاگرییان پێ دەدات لە بریی ئەوەی بچنە ناو دووبەرەكیی سیاسی. خۆشەویستیی نیشتمان تەنیا قسە نییە، بەڵكوو دیسپلین و پابەندبوون بە یاسا و پاراستنی موڵک و ماڵی گشتییە. حكومەتی چین هەمیشە سەركەوتوو بووە لە كردنی رەفتاری بەرپرسەكانی بە نموونەیی، ئەمەش پێویستی بە لێپرسینەوەی توند بوو بۆ هەر بەرپرسێک ئەگەر لادانێک لە رەفتارە پیشەییەكانیدا هەبووبێت. 
مۆدێرنیزەكردنی چین
لە بیرەوەرییەكانیدا كە لە ساڵی 1978دا بڵاو كرایەوە، (ڕیچارد نیكسۆن) سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا دەڵێت: ״چین نهێنییەكی بێكۆتایە، بۆیە ئێمە هەموو شتێک لە بارەی چینەوە نازانین، رەنگە بتوانین شتێكی لێوە‌ فێر بین.״ لای خۆیەوە (ئانۆڵد تۆینبی)مێژوونووسی ناسراوی بەریتانی دەڵێت: ״بۆ ئەوەی كێشە كۆمەڵایەتییەكانی سەدەی 21 چارەسەر بكەین، پێویستە پشت بە فێركارییەكانی ئایینی كۆنفۆشیۆس، مێنسیۆس،  مەهایانا و  بوودا ببەستین.״ هەروەها پێغەمەری ئیسلام پێش ئەوان وتوویەتی: ״بەدوای زانستدا بگەڕێ، ئەگەر لە چینیش بێت.״
ئەو وەسفانە دەرخەری ئەو راستییەن كە چین هێزێكی لەبننەهاتووە، چینییەكان لە مێژەوە داهێنانی گەورەیان پێشكەش بە شارستانیەتی جیهان كردووە. (كاغەز، ئامێری چاپ، بارووت و قیبلەنما)، ئەو داهێنانەی چینن كە تا ئێستاش جیهان بەكاریان دەهێنێن. شوورای مەزنی چین یەكێكە لەو شوێنەوارە كۆنانەی كە زیاتر لە 2700 ساڵە بە پێوە وەستاوە و یەكێكە لە حەوت سەرسوڕهێنەرەكانی جیهان. دوای سۆمەرییەكان و میسڕییەكان، شارستانیەتی چین كۆنترین شارستانیەت بووە لە مێژوودا. كاتێک كە ناوی چینمان بەرگوێمان دەكەوێت، یەكسەر خەیاڵمان بۆ لایەنی ئابووری و بازرگانی دەچێت، چونكە ئەم گەلە لەو بوارەدا زۆر بەتوانان كە لە مێژەوە دەستیان كردووە بە هەناردەی (قوماشی ئاوریشم، چا، قاوە،  بەهارات و سیرامیک)، ئەو توانایەش وای كرد رێگەی ئاوریشمی لێ‌ بەرهەم بێت كە ئێستاشی لەگەڵ بێت چین شانازیی پێوە دەكات و ئەم رێگەیە وای كردووە چین ببێتە یەكێک لە زلهێزەكانی جیهان.
لە سەر ئەو رێبازی بەمۆدێرنیزەكردنەی كە پارتی كۆمۆنیستی چینی سەركردایەتیی دەكات و وەک وەڵامێک بۆ پرسیارەكانی ئەم سەردەمەمان (چی لە جیهاندا روو دەدات؟ پێویستە ئێمە چی بكەین؟)، چین پێشنیاری بیرۆكەی بونیادنانی كۆمەڵگەیەكی كرد كە خاوەن دواڕۆژێكی هاوبەش بێت بۆ مرۆڤایەتی. لە چوارچێوەی (پشتێن و رێگا)، چەندین دۆكیۆمێنت لە بارەی هاریكارییەوە لەگەڵ زیاد لە 150 وڵات و 30 رێكخراوی نێودەوڵەتی ئیمزا كراوە. بە گوێرەی راپۆرتێكی بانكی نێودەوڵەتی، دەستپێشخەریی (پشتێن و رێگا) كە 10 ساڵ پێش ئێستا راگەیەنراوە، لەو كاتەوە تا ئێستا 420 هەزار هەلی كاری بۆ وڵاتە بەشداربووەكان رەخساندووە و نزیكەی 40 ملیۆن كەسی لە هەژاری رزگار كردووە و پشكی وڵاتە تازەگەشەسەندووەكانی زیاد كردووە و ئابووریی جیهانی بە رێژەی 3.6 خاڵی سەدی بەرز كردووەتەوە. پێشبینییش دەكرێت تا ساڵی 2030 داهاتی جیهانی بە بڕی 1.6 ترلیۆن دۆلاری ئەمەریكی زیاد بكات، كە ئەوەش دەكاتە نزیكەی %1.3 لە تێكڕای داهاتی ناوخۆی جیهانی.
بەرزکردنەوەی داهاتی تاک
لە پڕۆسەی بەمۆدێرنكردندا، چین دركی بەوە كرد كە گەشەپێدان هاوشێوەی پیادەكردنە (رۆیشتن بە پێ)، چونكە كەسێک تەنها بە دانانی قاچێكی لە پێش قاچێكی دیكەیەوە دەتوانێت مەودایەكی زۆر ببڕێت، ئەگەر هەردوو قاچەكان لە پێشەوە بن، ئەوا كەس پێش ناكەوێت و ناتوانێت گەشتی دوور بكات و دەكەون. لە سەر ئەم بنەمایە، چین لە ماوەی 40 ساڵدا، لە ساڵی 1978 بۆ 2023، هەنگاوێكی گەورەی بڕی لە بواری چاكسازی و ئابووری و دارایی و وەبەرهێنان و داهێنان و دروستكردنی كەرتی تایبەت، بە تایبەت دوای ئەوەی چووە رێكخراوی بازرگانیی جیهانییەوە لە ساڵی 2000دا، زیاتر بە رووی جیهاندا كرایەوە.
 لە ئێستادا لە 500 كۆمپانیای جیهان، 490 كۆمپانیایان لقیان لە چین هەیە. كۆمپانیا تایبەتەكانی  ناوخۆی چین %70ی كۆمپانیاكان پێک دەهێنن، كە %60ی بەرهەمی نیشتمانیی چین دەستەبەر دەكەن و %90ی هەلی كاری نوێ‌ وەدەست دەخەن. ئەو چاكسازییانە وای كرد گۆڕانكارییەكی گەورە روو بدات، بە جۆرێک پشكی تاكی لە كۆی داهاتی ناوخۆ لە 156 دۆلارەوە بۆ 1261 دۆلار بەرز كردەوە، هەروەها قەبارەی ئابووریی لە %1.8 بۆ %18.5 بەرز كردەوە. كۆمپانیا بیانییەكانی لە سفر كۆمپانیاوە بۆ 145 كۆمپانیا زیاد كرد. ژمارەی كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەتی لە سفر كۆمپانیاوە بۆ 52 ملیۆن كۆمپانیای تایبەت بەرز كردەوە. هەروەها ژمارەی دانیشتووانی %12وە بۆ %63 بەرز كردەوە.

لە بواری كشتوكاڵدا بەرهەمی دانەویڵەی چین بە رێژەیەكی بەرچاو گەشەی كرد، پشكی تاكەكەس لە بەرهەمی خۆراكیدا دەگاتە زیاد لە 470 كیلۆگرام، ئەوەش زۆر بەرزترە لە هێڵی ئاسایشی خۆراكی نێودەوڵەتی كە 400 كیلۆگرامە.

بواری تەکنۆلۆجیا
لە بواری كشتوكاڵیشدا بەرهەمی دانەویڵەی بە رێژەیەكی بەرچاو گەشەی كرد. پشكی تاكەكەس لە بەرهەمی خۆراكیدا دەگاتە زیاد لە 470 كیلۆگرام، ئەوەش زۆر بەرزترە لە هێڵی ئاسایشی خۆراكی نێودەوڵەتی كە 400 كیلۆگرامە. لەگەڵ ئەوەی ئاسایشی خۆراكیان مسۆگەر كردووە، زەوییەكانیشیان لە لەناوچوون پاراستووە. 
 لە بواری كارەبادا 2376 ملیۆن كیلۆوات كارەبای بەرهەم هێناوە. پلانیان هەیە هێڵی ئاسنینی خێرا تا ساڵی 2050 لە 24 هەزارەوە بۆ 50 هەزار كیلۆمەتر بەرز بكەنەوە. چینییەكان وتەیەكی بەناوبانگیان هەیە دەڵێن: ״گەر دەتەوێت دەوڵەند بیت، سەرەتا رێگا بنیات بنێ‌״، هەر بۆیە دەستیان كردووە بە دروستكردنی رێگە و لە ساڵی 2023دا زیاتر لە 177000 كیلۆمەتر رێگەیان دروست كردووە بە قیرتاوكردنەوە، ئەوەش جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ ساڵی 1991 كە چینییەكان 300 كیلۆمەتر رێگەیان دروست كردبوو.
لە بواری تەكنۆلۆجیادا چینییەكان خاوەنی دروستكردنی (یەكەم رۆبۆت، فڕۆكەی بێفڕۆكەوان ، وێستگەی وزەی خۆر و كۆپیكردنی مەیموون)ن. لە ساڵی 2022دا زیاتر لە 440 هەزار رۆبۆتیان دروست كردووە كە %50ی فرۆشی جیهان پێک دەهێنێت. پێشبینی دەكرێت پیشەسازیی زیرەكیی دەستكردی وڵاتەكە لە ماوەی 10 بۆ 15 ساڵی داهاتوودا پێشكەوتنی گەورە بەدەست بهێنێت و قەبارەی بازاڕەكەی بگاتە 240 ملیار دۆلار تا ساڵی 2035. رۆژنامەی (چاینا دەیلی)  ئاماژەی بەوە كردووە چین %30.6ی كۆی قەبارەی بازاڕی زیرەكیی دەستكرد پێک دەهێنێت. پلانی چین لە بواری پێشخستی تەكنەلۆژیادا هاوتەریبە لەگەڵ  ئامانجی سەرۆک (شی جینگ پینگ) بۆ بەهێزكردنی چین لە بواری تەكنەلۆژیا پێشكەوتووەكان لە ژێر رۆشنایی ناكۆكی لەگەڵ واشنتن لە سەر تەكنەلۆژیا و نیگەرانییەكانی ئاسایشی نەتەوەیی. هەروەها مامەڵەی ئابووریی لە رێگەی ئینتەرنێتەوە فراوانتر كردووە، زیاتر لە 730 ملیۆن چینی ئینتەرنێت بەكار دەهێنن، جگە لەوە رێژەی مامەڵەكان لە رێگەی ئینتەرنێتەوە 13 ترلیۆن یوان بووە لە ساڵی 2021دا.
لە بواری پەروەردەدا چین لە ساڵی 2024دا خەرجییەكانی %10 بۆ بواری توێژینەوە زیاد كردووە. ئێستا سێ هەزار زانكۆ لە چین هەیە. رێژەی پەیوەندیكردنی منداڵان بە خوێندنگەوە: %99.9یەو %98ی منداڵانی چین پێش ئەوەی بچنە خوێندنگە فێری خوێندەواری دەكرێن. زیاتر 50%ی ئەوانەی خوێندكاری ماستەر و دكتۆران ئافرەتن. زیاد لە 200 ملیۆن چینی خوێندنی باڵایان تەواو كردووە. لە %60ی پاڵنەرەكانی گەشەی ئابووریی چین دەگەڕێتەوە بۆ پێشكەوتنی زانستی و تەكنەلۆژی. 
گەشەی مرۆیی
 چین بڕە پارەیەكی زۆری بۆ كەرتی تەندروستی خەرج كردووە، بە جۆرێک لە ساڵی 2021دا زیاتر لە 787 بلیۆن یەن تەرخان كراوە. لە بواری تەندروستییشدا ناوەندی تەمەن لە چین لە ساڵی 1949دا، بۆ هەر تاكێک 30 ساڵ بووە، بەڵام لە ساڵی 2022دا زیاتر لە 77 ساڵ بووە. هەروەها چاودێریی تەندروستیی منداڵان كراوە و بە خۆڕایی بووە. رێژەی گیانلەدەستدانی منداڵانی تازەلەدایكبوو، ئەوانەی كە بە سروشتی منداڵیان بووە؛ لە 100 هەزار منداڵ تەنها 16 منداڵ گیانیان لەدەست داوە، ئەوانەشی بە نەشتەرگەری منداڵیان بووە؛ لە 1000 منداڵ تەنها پێنج منداڵ گیانیان لەدەست داوە. هەروەها چاودێریی تەندورستی لە بواری پشكنیندا، بۆ ئەوانەی بەتەمەنن بە خۆڕایی بووە.
لە بواری ژینگەشدا چین لە سەردەمی (شی جینگ پینگ)دا پلانی گەورەی بۆ داڕشت بە ناوی (گەشەپێدانی سەوز)، كە ئاووهەوای پاک و گرنگیدانە بە سەوزایی، بەڵێنی داوە تا ساڵی 2030 بگاتە كەمترین ئاست لە دەردانی كاربۆنی زیانبەخش و تا 2060 بگاتە كاربۆنی سروشتی و گرنگی بە وزەی خاوێن بدات. بە مانای ئەوە دێت كە چین دەبێتە خاوەن كەمترین دەردانی كاربۆن لە جیهاندا لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. جیا لەوە، زۆربەی ئۆتۆمبێلەكانی كردووە بە كارەبایی و هەناردەی دەرەوەشی كردووە. بۆ پاراستنی ژینگەی وڵاتەكەی، سوودی لە وزەی پاک وەرگرتووە. لە ساڵی 2022دا لە رێگەی باوە 120 ملیۆن كیلۆوات كارەبای بەرهەم هێناوە. چین ئاسمانێكی شینتر و زەوییەكی سەوزتر و ئاوی پاكتر بووە بە خەونی لە سەر ئاستی ناوخۆ. دارستانەكان كۆی گشتیی %24.02ی رووبەری زەوییەكان پێک دەهێنن. ساڵانە 3.6 ملیۆن هێكتار زەوی سەوز دەكات. لە سەر ئاستی جیهانیش، سێیەكی درەختە نوێیەكانی جیهان لە وڵاتی چینن كە ئەوەش ژمارەیەكی گەورەیە و دەكاتە 190 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە، ئامانجی ئەوەش بۆ هەوای پاک و پاراستنی خاكە لە راماڵین.
گەشەپێدانی ئاشتیخوازانە
لە بواری كولتووریدا چین میوانداریی یارییەكانی ئۆڵۆمپیاد و پێشانگەی جیهانی (World Expo) و ئۆڵۆمپیادی زستانە و كۆنفڕانسی دیالۆگی شارستانیەتە ئاسیاییەكانی كرد، لەگەڵ رێكخستنی كۆڕبەندی شارستانیە دێرینەكان كە بووە هۆی بەرەوپێشبردنی ئاڵوگۆڕی كولتووری لە نێوان وڵاتاندا. بەم دواییانەش چین دەستپێشخەریی شارستانیی جیهانیی راگەیاند، كە داوا دەكات رێز لە هەمەجۆریی شارستانییەتەكانبگیرێت و لە رێگەی فێربوون و پێكەوەژیانی هاوبەشەوە رووبەڕووی ئاڵەنگارییەكانی جیهان ببینەوە كە رەنگدانەوەی لایەنی كولتووری نوێبوونەوەی چینییە، بۆ فەراهەمكردنی بەرژەوەندیی گشتی لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی كە یارمەتیدەرە بۆ بەهێزكردنی كولتووری مرۆڤایەتی و پێشكەوتنی ئاكاری.
هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی ئاشتی، بابەتێكی چەسپاوە لە مێژووی چیندا. چین لە پێناو گەشەپێدانی ئاشتیخوازانەدا هیچ شەڕێكی بەرپا نەكردووە، دەستدرێژیی نەكردووەتە سەر هیچ كەس و خاكی وڵاتێک. دوای دامەزراندنی كۆماری چینی میللی، دەستپێشخەریی كرد و ژیانی ئاشتیی راگەیاند. لە نێو پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجوومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، چین بە زۆرترین ژمارە بەشداری لە هێزەكانی ئاشتیپارێزدا دەكات. چین تاكە وڵاتی نێو پێنج وڵاتی خاوەن چەكی ئەتۆمییە كە پەیمانی بەكارنەهێنانی چەكی ئەتۆمیی داوە. لە نێو پیاوانی دەوڵەتمەدار و كەسانی ئاساییدا كە بەرگری لە فەلسەفەی (ئاشتیی نێوان نەتەوەكان) دەكەن كە فەلسەفەی حوكمڕانییە، باوەڕێک هەیە كە دەڵێت: ״دۆستایەتی سامان لەگەڵ خۆی دەهێنێت״. سەردەمانێكی درێژە كە كەلتووری ئاشتیخوازی رۆچووەتە نێو تەونی كۆمەڵگەی چینییەوە، تەنانەت لە (هونەری جەنگ)ی (سون تسو)دا كە كتێبێكی سەربازییە و لە لایەن زۆرێک لە ستراتیژزانانی جیهانەوە شایەتیی بۆ دەدرێت، جەخت لەوە دەكاتەوە كە ״سەركردەی لێهاتوو ئەو كەسەیە بەبێ شەڕ دوژمن دەبەزێنێت״.

چین گرنگییەکی زۆری داوە بە کەرتی گەشتیاری 

چینگ دوا ئیمپراتۆری چین                 چیانگ كای چیک                     دینگ سیاو پینگ                               ماو تسی تۆنگ                    شی جینگ پینگ

نیگارێکی جەنگی ناوخۆی چین

پڕۆژەیەکی زەبەلاحی چین، جادەیەک بەژێر دەریادا