بومەلەرزە چییە و چۆن روو دەدات؟

هۆکاری بوومەلەرزەکانی کوردستان و تورکیا و ئێران چییە؟

پ.د. پۆڵا ئازاد خانەقا*                                                                     م. ئه‌ركان عوسمان*

بوومەلەرزە چییە؟

بوومەلەرزە بریتیە لە وزەیەکی قەتیسکراو لە چینەکانی توێکلی زەوی کە دروست دەبن لە ئەنجامی بەریەککەوتنی دوو پلێت کە لەسەرەتادا پلێتێکیان چووەتە ژێر ئەویتریان، یان لێک دوورکەوتنەوەی دوو پلێت بەهۆی شەق بوونەوە یان بەتەنیشت یەکدا خزانی دوو پلێت.

چۆنێتی دروستبوونی بوومەلەرزە
توێکڵی زەوی لەگەڵ بەشی سەرەوەی Mantle کە بە پاڵتۆ ناودەبرێت چینێک دروست دەکەن پێی دەوترێت Lithosphere کە لە چەندین پلێت پێکهاتووە. بەدرێژای مێژووی زەوی ئەم پلێتانە بەهۆی جوڵەی تەووژمی بەردی ئاگرینی و نیمچە ئاگرینی ژێر توێکڵی زەوی لەجوڵەدا بوون، جوڵەکانیش چەند جۆرێکن وەک بەریەککەوتن، لێک دوورکەوتنەوە، بەتەنیشت یەکداخزان. زەوی دابەش دەبێ بۆ 7 پلێتی سەرەکی و 8 پلێتی نا سەرەکی. ئەم پلێتانە ساڵانە بە خێرایی چەند سانتیمەترێک دەجوڵێن. لە کاتی ئەم جوڵانەدا ووزەیەکی زۆر گەورە کۆ دەبێتەوە و بە درێژایی سەدان و هەزاران یان ملیۆنان ساڵ کۆ دەبێتەوە و لە ساتێکدا لە ژێر گوشار دەردەچێ و دەبێتە هۆی کارەساتی گەورەی وەک بوومەلەرزە، گڕرکان، تسونامی، هتد.

 بوومەلەرزە بەهێزەکانی وەک ئەوەی ساڵی 2017 ی سەرپێڵی زەهاو کە گوڕەکەی 7.4 رێختەر بوو و زیانێکی زۆری هەبوو، بەهۆی جوڵەی پلێتی سەرەکیی عەرەبی و ئێرانییەوە روویدا

شوێنی تێکتۆنی کوردستان و جوڵەی پلێتەکان:
جوڵەی پلێتەکان لە زانستی زەویناسیدا بە تێکتۆنی پێناسە دەکرێ و دابەش دەکرێن بۆ چەندین زۆن بە گوێرەی جۆری جوڵەکان پێکهاتەی پلێتەکان. پلێتی ئۆراسی بریتیە لە بەشێکی زۆری کیشوەری ئاسیا و ئەوروپا. پلێتی عەرەبی ووڵاتانی کەنداوی عەرەبی ئەگرێتەوە، پلێتی ئەفریقیش کیشوەری ئەفریقا ئەگرێتەوە. لەم نێوانەدا پلێتی بچوکت هەن وەک پلێتی ئەناتۆڵیا کە بەشێکی زۆری ووڵاتی تورکیا ئەکەونە ناو ئەم پلێتەوە.
کوردستان و عیراق لەرووی تێکتۆنییەوە دەکەونە ناو پلێتی عەرەبی، نزیکەی 60-70 ملیۆن ساڵ پێش ئێستا بەشی باکوور و رۆژهەڵاتی پلێتی عەرەبی چووە ژێر پلێتی ئۆراسی لە جۆری جوڵەی تێکتۆنی Subduction بەڵام دواتر دوای تێپەڕبوونی ملیۆنان ساڵ جۆری جوڵەکە گۆڕا بۆ Collission و بوو بە پێکداکێشانی نێوان دوو پلێت کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە بەڕێژەی 3-1سم لەساڵێکدا. لەلایەکی ترەوە لە هەمان کاتدا پلێتی ئەفریقی بە ئاڕاستەی میللی کاتژمێر خۆی ئەکێشێ بە پلێتی ئۆراسی و ئەناتۆڵیدا کە بووە هۆی دروستبوونی زنجیرە چیاکانی ئەلپ، ئارارت و تۆرۆس و بەشێکی زاگرۆس. واتە لە دەریای سورەوە پلێتی عەرەبی بەرەو باکووری رۆژهەڵات و پلێتی ئەفریقی بەرەو باکووری رۆژئاوا لەیەکتر جیادەبنەوە. جوڵەی پلێتی ئەفریقی بەرەو باکووری رۆژئاوا وای لێ ئەکات خۆی بکێشێت بە پلێتی ئۆراسی و ئەناتۆڵیدا، لە هەمان کاتدا جوڵەی پلێتی عەرەبیش بەرەو باکووری رۆژهەڵات وای لێدەکات خۆی بکێشێت بە پلێتی ئۆراسیدا. لەم زنجیرە پێکداکێشانەدا تۆڕێکی کاریگەر و گەرمی بوومەلەرزە دروست دەبێت (وێنەی 1).

لەم رووداوانەدا زۆرترین شکان و لێکترازان و چەمانەوەی هەرێمی و گەورەی لەچینە بەردیەکان لە ئێران و عیراق و تورکیادا دروست بووە کە لەم رۆژگارەدا بەهۆی ئامێرە جیۆفیزیکیەکانەوە بوونیان سەلمێنراوە لەژێر زەوی. ئەم شکانانە بۆشایی و درزی گەورەیان دروستکردووە کە لەئەنجامی جوڵەی بەردەوامی پلێتەکان لەهەر ساتێکدابێت یان جێگیر دەبنەوە یان شکان و لێکترازانی نوێ دروست دەکات، کە لەهەردوو حاڵەتەکەدا ووزەیەکی یەکجار زۆر دەردەپەڕێنێت. ئەم ووزەیە دەبێتە هۆی دروستکردنی شەپۆلی جوڵە و نائارامی لەژێر زەوی ئەو ناوچەیەی شکانەکەی تێدا ڕوویداوە، کاتێک ئەم شەپۆلانە دەگاتە سەر زەوی بەشێوەی شەپۆلی لەرینەوە و ڕاتەکاندن و بەرزو نزمی لەناکاو دەردەپەڕێت و بوومەلەرزە دروست دەکات.
هەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا لەڕووی تێکتۆنیەوە دابەش دەبن بۆ چەند زۆنێکی تێکتۆنی، کەزۆربەی زۆری لەڕووی جیۆلۆجیەوە زۆنی ئاڵۆزن و بە چەندین شکان و درزی گەورە دەورە دراون، ئەم زۆنانە بەپێی بەهێزی کاریگەری لێکدانی پلێتەکان جیاکراونەتەوە، ئەو شوێنانەی کاریگەری لێکدانی پلێتەکان لەسەری زۆربێ زیاتر ئاڵۆزبووە و گونجاوترە بۆ ڕوودانی بومەلەرزە. کاتێک بۆ ماوەیەکی زۆر لەشوێنێکی چالاکی تێکتۆنی هیچ بومەلەرزەیەک یان گڕکانێک ڕووی نەدا ئەوا ووزەیەکی گەورە و بەهێز لەژێر زەوی متبووە و چاوەڕێی ساتێک دەکات هەلومەرج بۆی گونجاوبێت و دەرپەڕێ بۆ سەر زەوی.
 وڵاتی عیراق دەکەوێتە ناو پلێتی عەرەبی و ئێرانیش پلێتی ئۆراسی، لەکاتێکدا تورکیا سنوری سێ پلێتی پێدا تێپەڕ دەبێ کە پلێتەکانی ئەناتۆڵ لە ناوەڕاست و رۆژئاوا و پلێتی ئۆراسی لە رۆژهەڵات و پلێتی لیڤانت کە لە دەریای سورەوە بەناو خاکی سوریادا درێژ ئەبێتەوە بۆ بەشی باشوری تورکیا. بوومەلەرزەکانی ناو وڵاتی ئێران و ئەوانەشی لە عیراق و کوردستان ڕوودەدەن بە زۆری بە هۆی جوڵەی هەردوو پلێتی عەرەبی و ئۆراسین کە جوڵەیەکی بەیەکدا کەوتنە و بوونەتە هۆی دروستبوونی زنجیرە شاخەکانی زاگرۆس. بەشێکی زۆر لە شکانە لاوەکیەکان لە نێوان ئەم دوو پلێتە لە خاکی عیراق و ئێراندا هەن کە زۆربەی بوومەلەرزەکان بەهۆی جوڵەی ئەم شکانانە ڕوو دەدەن. بەڵام بوومەلەرزە بەهێزەکانی وەک ئەوەی ساڵی 2017 ی سەرپێڵی زەهاو کە گوڕەکەی 7.4 رێختەر بوو و زیانێکی زۆری هەبوو، بەهۆی جوڵەی پلێتی سەرەکیی عەرەبی و ئێرانیەوە ڕوویدا. هاوکات هێڵی بوومەلەرزەش تەریبە لەگەڵ سنووری لێکدانی ئەم پلێتانەدا و بە سنووری نێوان خاکی ئێران و عیراقدا تێپەڕ دەبێ و لەهەندێک شوێن بە تەواوی نزیک دەبێتەوە لە سنووری خاکی هەرێمی کوردستان.
پلێتی عەرەبی و پلێتی ئوراسی
هەروەها ئەو بوومەلەرزەی لە باکووری کوردستان و وڵاتی تورکیا روویداوە بەهۆی پەنگخواردنەوەی وزەیەکەی یەکجار زۆری ژێر زەوی و نێوان پلێتە گەورەکانی وەک پلێتی عەرەبی و پلێتی ئوراسی وهەروەها پلێتی ئەفریقی دروست بووە. جۆری بەتەنیشت یەکداخزان لە نێوان لێکترازانی گەورەی لیڤانت و پلێتی ئەناتۆڵی هۆکاری سەرەکی روودانی بوومەلەرزە گەورەکانی ساڵی 2023ی باکووری کوردستان و تورکیا بوون بە گوڕی 7.8 و 7.6و 7.4 ی رێختەر. واتە شوێنی بوومەلەرزەکە راستەوخۆ نزیکە لە دوو لێکترازانی گەورەی هەرێمی بۆیەش کاریگەریەکە و گوڕیەکەی هێندە بەهێزبووە و زیانەکانی هێندە گەورە بووە (وێنەی 2).

لێرەوە بۆمان دەر دەکەوێت کە هەرێمی کوردستان دەورە دراوە بە زنجیرەیەک لە پلێتی چالاک و گەورە کە لە جوڵەی بەردەوامدان و لە هەر ساتێکدابێت ئەبنە هۆی ڕوودانی بوومەلەرزەی بەهێز و کاولکار. هەروەها لێکدانی ئەم پلێتانە چەندین درز و شکانیتری لاوەکی گەورەی لە ژێر زەوی ناوچەکانمان دروست کردووە کە چالاکن و لەهەر ساتێکدا بێت ئەبنە هۆی ڕوودانی بوومەلەرزە (وێنەی 3). ئەو ناوچانەی کە لە کوردستان زۆرترین مەترسیان لەسەرە و نزیکن لە هێڵی بوومەلەرزە و لەو درز و شکانە ناوخۆییانە بریتین لە ناوچە سنووریەکان لەگەڵ هەردوو ووڵاتی ئێران و تورکیا بەتایبەت ناوچەکانی خانەقین، کەلار، دەربەندیخان، هەڵەبجە، پێنجوێن، ماوەت، قەڵادزێ و ڕانیە، چۆمان، سۆران، ئامێدی، دهۆک و زاخۆ. 

بۆیە بە پێویستی دەزانین کە لە ڕووی بیناسازی و ئەندازیارییەوە گرنگییەکی زۆر بدرێت بەکوالێتی ئەو کەرەستە و ماددانەی بەکار دەهێنرێت لە دروستکردنی خانوو و شوقە و بیناکان تا ئەوپەڕی توانا بەهێز بکرێن. بە بڕوای ئێمەی زەویناس پێویستە پێوەری بەهێزی و بەرگەگرتنی بینا و باڵەخانەکان بەرزبکرێنەوە بە جۆرێک لەناوچە سنووریەکان بۆ 7 پلە و لە شارەکانی وەک سلێمانی و دهۆک 6.5 پلە، هەولێر و کرکوک 6 پلە. هەروەها بوونی بەنداوەکان کاریگەری لاوەکی لەسەر بەهێزی و گوڕی بوومەلەرزە هەیە بەڵام بەشێوەیەکی کەم و ناوخۆیی.

*ناوەندی ئەکادیمی توێژینەوەی نیشتیمانی