ئامادەکردنی: وەحیدی کەمالی
شوێنەوارە دێرینه‌کان ناسنامه و هێمانی مێژوویی ژیان، کەلتور، داب و نه‌ریت و رابردووی هه‌ر نه‌ته‌وه‌یەکن که به لێکۆڵینه‌وه لێیان مرۆڤ لە شێوازی ژیان و چونێتی بیرکردنه‌وه و فه‌لسه‌فه‌ی ژیان، رووداو و هه‌موو ره‌هه‌نده‌کان و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئه‌و نه‌ته‌وانه تێده‌گات.
«شێری به‌ردین یان به‌رده‌شێر»یش که یه‌کێکە له تایبه‌تمه‌ندییه کەلتوری و مێژووییه‌کانی لوڕ، وه‌کو به‌شێکی سه‌ره‌کی نه‌ته‌وه‌ی کورد که ده‌توانێت زۆر لایه‌نی شاردراوی کەلتوری، مێژوویی، ژیان و...هتد له مێژووی نه‌ته‌وه‌که‌مانمان بۆ ده‌ربخات و زۆرتر له‌گه‌ڵ ناسنامه و شوناسی مێژووی کوردبوونی لوڕه‌کان ئاشنامان بکات و هه‌وڵ بده‌ین ئه‌و فاکته‌ره به‌نرخانه بپارێزین که له حاڵی له‌ناوچووندان و که‌وتوونه‌ته ژێر بیر و چه‌مکی جیاجیاوە. شێری به‌ردین، له سیمبولە کۆن و تایبه‌تەکانی لوڕه‌کانه به‌تایبه‌تی ئه‌و لوڕانه‌ی که به لوڕی « به‌ختیاری « ده‌ناسرێن که له‌جیاتی به‌ردی گۆڕ، له‌سه‌ر گڵکۆی گه‌وره ژن و پیاوه‌کان و مرۆڤه ناوداره‌کان و ئه‌وانه‌ی پێگەیەکی به‌رز و پیرۆزیان هه‌یه، داده‌نرا، بەڵام ئێستا به ده‌گمه‌ن داده‌نرێت.
به‌رده‌شێر
یه‌کێکە له تایبه‌تمه‌ندییه کەلتوری و مێژووییه‌کانی لوڕ، وه‌ک به‌شێک لە نه‌ته‌وه‌ی کورد که ده‌توانێت زۆر لایه‌نی شاردراوی کەلتوری، مێژووییمان بۆ ده‌ربخات
لەو گۆڕەدا شێرێک خەوتووە!
دانانی به‌ردی گۆڕێک به شێوه‌ی «شێر» به‌و واتایه دێت که له نێو ئه‌و گۆڕه‌دا شێرێک خه‌وتووه که لە کاتی ژیانیدا مرۆڤێکی به ناوبانگ و ناودار بووه، مێژووی به‌کارهێنانی ئه‌م سیمبوله تایبه‌ته له‌نێو لوڕەکاندا ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌رده‌مانی کۆن و لانیکەم ده‌کرێت بڵێین له سەردەمی ساسانییه‌کانه‌وه، واته پێش فتوحاتی ئیسلامی بۆ ناو ئێران.
ئیزە و باخی مەلیک
زۆرینه‌ی ئه‌و شوێنەوارە به به‌ها و مێژووییانه به تێپه‌ڕبوونی کات له‌ناوچوون و که‌میان ماوەته‌وه. ته‌مه‌نی هەندێک له‌و شێره به‌ردییانه‌ی که له ناوچه‌کانی «ئیزه« و « باخی مه‌لیک» به‌جێماون. تەمەنیان زیاتر له‌چه‌ند سه‌د ساڵێکە.
ئه‌و پارێزگا لوڕانه‌ی که ئه‌م جۆرە به‌ردەیان بۆ گۆڕه‌کان به‌کارهێناوە و ئێستاش هەر به‌کاری دەهێنن ئه‌مانه‌ن: لوڕستان، چهار مه‌هاڵ و به‌ختیاری، کۆهگیلویه و بویر ئه‌حمه‌د، خوزستان و بووشەهر.
له پارێزگاکانی دیکه‌ش وه‌کو هه‌مه‌دان کە هەندێک لە سەرچاوەکان پێی دەڵێن «هیمه‌دان» واته هی ماده‌کان و کوردستانیش ئه‌م جۆره شێره به‌ردییانه ده‌بینرێن.
له پارێزگای لوڕستان(خۆرماوه) و زۆرتر له ناوچه‌ی ئه‌لیگوده‌رز له‌م شێره به‌ردییانه به‌رچاون، به‌تایبه‌تی له ناوچه‌ی « زێر و ماهر و» که به‌داخه‌وه خه‌ریکە له‌ناوده‌چن.
هۆکارەکانی دانانی ئەم جۆرە بەردە
دانانی ئه‌م جۆره به‌ردە له‌سه‌ر گۆڕی مردووه‌که ئاماژەیە بۆ دلێری، بوێری، دادپه‌روه‌ری، مه‌یدانداری، لێهاتوویی و هێزی ئه‌و که‌سه له‌ژیانیدا و له‌کاتی راوکردن، شه‌ڕکردن، سوارچاکی و تیر هاویشتن و بوونی ئه‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی که بۆ کۆمه‌ڵگە به بایه‌خ و پیرۆزن. ئه‌گه‌ر له ته‌نێشتی گوند و ناوچه‌ی «ده‌ستێنا»ی به‌ختیارییەوە تێپه‌ڕببیت، شوێنەواری شێره به‌ردییه‌کان له قه‌د و قه‌باره‌ی گه‌وره و بچووکدا ده‌بینیت که پێشتر و له رابڕدوودا زۆرتر و ئێجگار سه‌رنجڕاکێش بوون و وه‌کو گروپێکی شێر ده‌هاتنه به‌رچاو.
پەیوەندیی بە تەمەنی مردووەکانەوە نییە
به‌ردی شێر به‌ردێکه که به فۆڕم و شێوازی شێر دروست ده‌کرێت، به‌جۆرێک تاشراوە که وه‌کو پەیکەری شێرێکی ته‌واو وایە، قه‌باره‌ی به‌رده‌شێرەکانیش پەیوەستە به پێگە و ئاستی که‌سایه‌تیی مردووه‌کەوە بەلای بنه‌ماڵه‌که‌ی و خه‌ڵکی ئه‌و ناوچه‌یەی که تیایدا ژیاوه و په‌یوه‌ندیی به ته‌مه‌نی مردووه‌که‌وه نییه.
درێژایی ئه‌م پەیکەرە هه‌ندێکجار ده‌گاته دوو مه‌تر و پاناییه‌که‌شی نزیکه‌ی نیو مه‌تره و لانیکه‌م یەک مه‌تریش به‌رزاییه‌که‌یه‌تی و قورسیشی جاروبار له یەک تۆ‌ن زیاتر ده‌بێت. هه‌ندێکجاریش بۆ ئه‌و منداڵ و گه‌نجانه‌ی که خۆشه‌ویستی خێزانه‌که‌یان و خه‌ڵکی ناوچه‌که بوون، شێره‌به‌ردێکی بچووک دروستکراوه.
شارەزایی پەیکەرتاشەکە و شێوەی پەیکەرەکان
ئه‌م شێره به‌ردییانه. زۆرتر له حاڵه‌ته‌کانێ وه‌کو: نه‌ڕاندن، هێرشکردن، پاسەوانی و خۆڕاگریدا تاشراون، به‌وجۆره که ددانه‌کانی له‌سه‌ر یه‌ک ده‌بینرێت و کلکیشی به لایەکی له‌شییەوە دەردەخات.
شێره‌که له‌سه‌ر ته‌خته به‌ردێک دانراوە که له‌ژێر پێیدایە، ئه‌م ته‌خته به‌رده له‌کاتی دانانی شێره‌که‌دا به‌سه‌ر گۆڕه‌که‌وه ده‌کرێته ژێر خاکەوە و وه‌کو ئه‌وه‌ی که شێرێک له‌سه‌ر زه‌وی راوه‌ستابێت!
جوان ده‌رچوونی پەیکەرەکانیش په‌یوه‌ستە به ئاستی هونه‌رمەندی و شاره‌زایی پەیکەرتاشەکانەوە، بۆیه هه‌مویان چوونیەک نین و لە رووی جوانی و ورده‌کارییه‌کانیانەوە له‌یه‌کتر جیاوازه، له‌سه‌ر له‌شی ئه‌م پەیکەرە هونه‌ری و کەلتورییه، نه‌خشی جۆراوجۆر ده‌تاشرێت وه‌کو: کورته چیروکی راوکردن، وێنه‌ی شێر، که‌ڵ (پازه‌ن)، ئه‌سپ، شمشێر، خە‌نجه‌ر، یاخود قه‌ڵغان (سپه‌ر)، گورز و کوته‌ک که ئه‌م چه‌شنه نه‌خش و نیگارانه زۆرتر له‌سه‌ر ئه‌و شێره به‌ردییانه‌ن که له سه‌رده‌می کۆنتردا تاشراون بەدەر دەکەون و له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ی کە نوێن وێنه و نه‌خشی تفه‌نگ، ده‌مانچه، دووربین و شتی نوێتر هه‌ن.
شوێنی راز و نیازی ژنان و کچان بووە
له‌سه‌ر پشتی هه‌ندێک له شێره به‌ردییه‌کان، ناوی مردووه‌که و باوکی و بنه‌ماڵه و خێڵ و رێکه‌وتی له‌دایکبوون و مردنی نووسراوە.
مرۆڤه به‌ته‌مه‌نه‌کان باس له‌وه ده‌که‌ن که له سه‌رده‌مانی پێشووتردا ئه‌و ژن و کچانه‌ی که موراد و داخوازیی تایبه‌تیان هه‌بووه، رۆیشتوون بۆ زیاره‌ت و دیداری ئه‌م شێره به‌ردییانه و به‌ده‌ستکێشان به سه‌رو پشتی شێره‌کاندا، داوای دابینبوونی داخوازیی و ئاواته‌کانیان لێکردوون که ئه‌مه نیشانده‌ری بەپیرۆز زانینی ئه‌م شێره به‌ردییانه بووە له‌نێو کەلتوری لوڕه‌کاندا که بڕوایه‌کی تایبه‌تیان هه‌بووه سەبارەت بە کەسایەتییە گەورە و ناودارە مردووه‌کانیان.
به‌داخه‌وه ئێستا، نه ده‌وڵه‌ت و نه خه‌ڵکیش لە نەوەی تازه، هیچ هه‌وڵێک ناده‌ن بۆ پاراستن و ناساندنی ئه‌م سیمبوله مێژووییه که نیشانده‌ری به‌شێک له کەلتوری ره‌سه‌ن و دێرین و ناسنامه‌ی خەڵکی ئەو ناوچەیەیە، بەڵکو تادێت زۆرتر له‌ناوده‌چێت و ئه‌گه‌ر نه‌یپارێزن، به‌شێک له کەلتوری کورده‌واری له‌گه‌ڵ خۆیاندا ده‌به‌نه ژێری خاک و له‌بیرده‌چنه‌وه.
